Тәуке ханның «Жеті-Жарғысы»

ғалымдар оның негіздерін Шыңғыс ханның атақты Яссасынан іздейді, енді

біреулері «Жеті жарғыны» Яссадан бөлек, өзінше жеке жазылған дегенді

айтады. Ал енді біраз ғалымдар «Жеті жарғыны» үш құрамға – «Қасым

ханның қасқа жолына», «Есім ханның ескі жолына» және шариғат заңдарына

негізделген деген пікірді алға тартады.

«Жеті жарғыны» Шыңғыс ханның Яссасына жуытқысы

келмейтіндердің пікірінен басқасына келісуге болатын сияқты. Өйткені

мұнда бүкіл далалықтарға тән әдеттегі құқықтық нормалардың желісі

үзілмеген сабақтастығы жатыр. Яссамен ауызданып, соның жөн-жосығының

бұзылмауы жолында күресіп өскен Дешті қыпшақ хандарының бірінің

ұрпағы ХУ ғасырда өмір сүрген Қасым ханның да, ХУІ ғасырдың перзенті

Есім ханның да өз заңдарын ойдан шығармағаны, көктен алмағаны,

керісінше бұрынғы барды байыптап, оны өз заманына, кезең жағдайына

қарай бейімдеп жетілдіргені, өзіндік өзгерістер енгізгені қазір ешкімге де

күдік тудырмаса керек. Олай болса, бұл заңдылықты Тәукеніңде сақтағанына

дау жоқ.

Түріктің көне заң кодексі мен Тәукенің «Жеті жарғысын» салыстырып

көрсек. Онда алдымен әйгілі шығыстанушы Н.Я.Бичуриннің аудармасындағы

көне түріктің көне заң негізін берелік. Оны ғалым Құлмат Өмірәлиев ірі-ірі

жеті бапқа бөледі:

І бап. Көтеріліс жасап, бүлік шығарған кісілерге өлім жазасы

бұйырылсын.

ІІ бап. Түрік жұртының мүддесін сатып, елге опасыздық еткендер өлім

жазасына бұйырылсын.

ІІІ бап. Қағанат ішінде жазықсыз кісі өлтірген кісілер өлім жазасына

бұйырылсын.

ІУ бап. Өзге біреудің әйелімен зинақорлық жасап, ақ некені бұзған

адамға өлім жазасы бұйырылсын.

У бап. Өреде (кермеде) тұрған, тұсаулы тұрған атты ұрлаған кісіге өлім

жазасы бұйырылсын.

УІ бап. Төбелесте мертігудің (жараланудың) түріне қарай мүлік түрінде

құн төленсін:

а) біреудің көзін шығарған кісі айыпқа қызын береді, ал қызы жоқ

болса, қыздың қалың малын береді.

б) төрт (он екі) мүшенің бірін мертіктірген (жаралаған) кісі айыпқа ат

береді.

УІІ бап. Ұрланған жылқы және өзге де құнды мүлік үшін ұрыдан он есе

артық айып төлеттірілсін.

Енді А.Левшин келтірген Тәукенің «Жеті жарғысы» делінетін заң

баптарын көрелік. Бірақ бап дегенімізбен, олар сараланып нөмірленбеген.

- мұнда кек қайтаруға бірінші орын беріледі: қанға-қан, мертіктіруге

(жараландыруға) сондай мертіктірумен (жараландырумен) жауап

берілсін;

- осыған орай өлген адамның туысқаны кісі өлтірушіні өлтіруге

құқықты;

- қол, аяқ, мұрын және басқа дене мүшесін шауып түскен адам сондай

мүшесінен айырылуға тиіс;

- бидің (соттың) шешіміне не шағымданушының келісіміне қарай

үкімінің жұмсартылуы мүмкін.

Онда қылмыскер кез келген қылмысы үшін белгіленген мөлшерде

айып төлеумен құтылады. Кісі өлтіруші құн төлеу арқылы өз өмірін сақтап

қала алады, яғни өлген ер адам үшін 1000 қой, ал әйел үшін 500 қой төлейді.

Дененің бір мүшесін мертіктірген не шапқан адам сол мүшеге лайық

белгіленген малды төлейді (бас бармақ – 100 қой, шынашақ – 2 қой):

- кімде-кім сұлтанды не қожаны өлтірсе, ол соның туысқанына жеті

адамның құнын төлейді. Сұлтанға не қожаға тіл тигізсе, ол адам бір

тоғыз,яғни тоғыз мал айып төлейді, ал сабаса, яғни қол жұмсаса үш

тоғыз, яғни 27 мал төлейді;

- егер әйел күйеуін өлтірсе, ол міндетті түрде өлім жазасына кесіледі,

тек өлген адамның туысқандары кешірген жағдайда болмаса, оны

ешқандай құн төлеу құтқармайды. Бұл ереже екіқабат әйелге

жүрмейді, ол күйеуін өлтіргені үшін жазаланбайды, бірақ өмірлік

жек көрушілікке ұшырап, қарабет атандырылады. Егер күйеуі

әйелін өлтірсе, онда ол құн төлеп құтыла алады;

- ата-ана өздерінің балаларын өлтірген үшін жазаланбайды, бірақ әйел

жеңіл жүрістен бала туып, оны жұрт көзінен жасыру үшін өлтіретін

болса, онда ол өлім жазасына кесіледі;

- өзін-өзі өлтіруші жалпы қорымға қосылмай жеке жерленеді;

- егер екі қабат әйелді салт атты қағып кетіп жықса және соның

салдарынан ол баласын өлі туса, онда айыпкерден мынандай

мөлшерде айып алынады: бес айлық бала үшін әр айына бір

жылқыдан, бес айдан тоғыз айға дейінгі бала үшін әр айына бір

түйеден төленеді;

- ұрлық, тонаушылық, зорлық, неке бұзушылық үшін өлім жазасы

бұйырылсын;

- ұрлықта әшкереленген ұры ұрлағанын үш тоғыз (27) етіп қайтарады.

Бұл жаза «айбана» деп аталады. Егер ұрланғаны мал болса, онда ұры

бір түйеге бір тұтқын, бір жылқыға бір түйе, бір қойға бір жылқы

қосып қайыруға міндетті. Жүз түйе 300 жылқыға және мың қойға

теңестіріледі;

- кім ұрлық жасап, әрі кісі өлтірсе, ол екі қылмыс жасаған болып

есептелінеді, соған лайық жазасын алады;

- әйелі мен баласы күйеуінің не әкесінің ұрлық жасағанын біліп, ол

туралы хабарламаса, жасырып қалса, онда оларға ешқандай жаза

берілмейді, өйткені от басының үлкенінің үстінен сыртқа сөз тасуға

тыйым салынады;

- өлтірілген тазысы не бүркіті үшін иесі айыпкерден құл не құң беруін

талап етуге хақылы;

- әйелді зорлау кісі өлтіргенмен теңестіріледі, сол себепті айыпты

өлім жазасына кесіледі немесе әйел үшін күйеуіне, қыз үшін ата-

анасына не туысқандарына құн төленеді. Алайда қызды зорлаушы

сол қызға үйленсе және қылың малын төлесе, онда айыпкер өлім

жазасынан да, құн төлеуден де құтқарылады;

- күйеуі әйелінің көзіне шөп салған қылмысының үстінен түсіп, оны

өлтірсе және оны сол сәтінде көпке жария етсе, онда ол жазадан

құтылады. Басқа жағдайда ері әйелінің өзінің көзіне шөп салғанын

дәлелдей алса, онда ол әйелі мен оны жолдан тайдырушыны биден

(соттан) өлім жазасына кесуді талап ете алады. Егер сенімді төрт

адам олардың кінәсіздігін анықтап ант ішетін болса, онда би (сот)

оларды жазалаудың қандай түрінен болса да құтқарады;

- біреудің әйелін оның келісімінсіз зорлық пен әкетуші өлім

жазасына кесіледі немесе құн төлейді. Ал әйелді өз келісімімен

әкететін болса, онда алып кетуші әйелдің күйеуіне қалың мал төлеп

және оның үстіне қалыңсыз қыз беру арқылы оны өзінде қалдыра

алады;

- әйелді жәбірлеуші одан кешірім сұрауға міндетті, егер кешірім

сұраудан бас тартқан жағдайда оған ұятқа қалдырған айыбын

төлейді;

- қан араластырушылар, яғни бір-біріне үйленуші жақын туыстар

өлім жазасына кесіледі. Бірақ олардың туыстары өз шешімдерімен

өлім жазасын басқа жазамен ауыстыра алады, өйткені бір рудың

өзіне тән қылмысты іске басқа адамдардың араласуына болмайды;

- құдайға тіл тигізушінің айыбы жеті адаммен куәландырылса, онда

ол таспен ұрып өлтірілсін;

- егер біреу христиан дінін қабылдаса, онда туысқандары оны барлық

мал-мүлкінен айыра алады;

- құлдың өмірі мен өліміне қожасы шексіз билік жүргізе алады.

Құлдың қожасына деген арыз-тілегі еш жерде қабылданбасын;

- әкесіне не шешесіне тіл тигізген не қол көтерген ұл қара сиырға

теріс мінгізіліп, мойнына құрым киіз ілініп, ауыл аралатып,

таяқтатылынсын. Ал қыз болса, онда оның аяқ-қолы байланып,

жазасын тартқызу үшін шешесінің еркіне берілсін;

- егер әкесінен енші алған ұл өлгенде бала-шағасы болмаса, онда

оның бар мал-мүлкі әкесінің қарауына көшсін. Артында жас баласы

қалса, онда ол әкесінің немесе жақын туыстарының, егер олар жоқ

болса, жанашыр басқа сенімді адамның қамқорлығына берілсін;

- өлер алдында айтылар өсиет туысқандарының немесе молданың

қатыстырылуымен жасалсын;

- өзге біреудің қолында болған жылқы, сиыр және қой иесіне төлімен

қайтарылсын. Бұған барымтамен келген мал жатпайды. Малды

қайтарушы ештеме жасырып қалмағаны үшін ант беруі керек;

- дауды шешу және айыптыға үкім шығаруды хан жүзеге асырады. Ол

болмаса даугерлердің өздері шыққан аулының биі не ауыл ағасы,

сондай-ақ дауласушы екі жақтың таңдауымен алынған ара ағайын

жүзеге асырады;

- егер жауап беруші биге (сотқа) келе алмаса, не белгіленген айыпты

төлей алмаса, онда ол оның туысқандарынан не ауылынан

өндіріледі және олардан айыпкерден өз шығындарын өндіріп алу

құқы беріледі;

- қылмыстың болғандығына көз жеткізу үшін екі, кейде үш куә талап

етіледі. Куәгер болмаған жерде ант беріледі, бірақ бұл ретте

айыпкер де, айыптаушы да өздері үшін ант бере алмайды. Олардың

орнына өзінің адалдығымен, тазалығымен танылған басқа адам ант

беруге тиіс. Егер айыптаушы үшін ешкім ант бермесе, онда ол

айыпты деп есептелінеді. Әйел заты құлмен, күңмен тең саналып

куәгерлікке жүргізілмейді;

- би (сот) пен ара ағайынға істі шешкені үшін барлық өндірілгеннің

оннан бірі берілсін;

- егер айыпталушы бидің (соттың) не ауыл ағасының шешімін

орындамаса, істі талдаудан әдейі жалтарса және сонысымен

қылмыскерді қанатының астына алса, онда талапкердің өз

ауылының биінің рұқсатымен барымта жасауға, яғни туған-

туыстарымен, жақын көршілерімен оның жылқысын жасырын айдап

алуға хақылы. Бірақ ол барымта жасап келісіммен кектің қалай

қайтқанын бақылап отыруға тиісті өз ауылының билеушісіне не

істеп келгенін хабарлауы қажет. Бұған Тәуке ханның есте қаларлық

мына жарлықтарын да қоса кеткен жөн;

- ханның өзі және барлық сұлтандар, ру басылары мен билері жылда

күзде жер ортасы белгілі бір орында халықтық істерді талқылау

үшін бас қосулары керек;

- бірде-бір қазақ халықтық жиынға қарусыз келмеуге тиіс. Қарусыз

келген адам дауысқа ие бола алмайды және оған жасы кішілер орын

бермейді;

- әрбір қару көтеруге жарайтын адам (сұлтандардан басқа) ханға және

ел билеушілеріне жыл сайын өз мүлкінің жиырмадан бірін беруге

тиіс;

- кез келген атаның, рудың, тайпаның өз таңбасы болуы керек.

Міне, бірі – УІ ғасырдың екінші жартысының басында, екіншісі ХУІІ

ғасырдың аяғында өмірге келген көшпелілердің саяси құқықтық заңдарының

бізге жеткен нұсқалары осындай. Мұнда олардың түпнұсқалық қалпын

қаншалықты сақтағаны да бізге беймәлім. Халық жадында сақталып, ауыздан

ауызға көшкенде ұмытылу салдарынан түсіп қалатын, уақыт талабына сай

жүре келе енетін өзгерістердің сыртында, мана айтқанымыздай, барының өзі

сол заңды тудырушының ана тілінде отыр ғой. Мұның өзінің де ұғымдық

қиындықтар туғызары тағы сөзсіз. Бірақ соларға қарамастан, осы заңдардың

бізге жеткен осы жұрнақтарының өзінен-ақ олардың түпкі жаратылыс

негізінің бір екенін аңғару онша қиындық түсірмейді. Соңғы заңның

болмысынан өзіне дейінгі сан ғасырлық өмір тәжірибесінен қорытылып, өз

заманының талап-тілегіне сай елдің бірлік-пәтуасына қызмет ететін тетікке

айналғаны көрінеді. Қарап отырсаңыз, алғашқы заңдарда үрейлі өлім жазасы

басым. Бұл сол заң өмірге келген кездегі көшпелілердің тарихынан хабары

бар жандар үшін түсінікті де. Қоғамдық формацияның рулық, тайпалық

кезеңінде бірлікті сақтап, ел басқаруды қамтамасыз ету үшін аяушылығы жоқ

қатаң жаза қолдану өмір қажеттілігінен туған. Бұл дамудың осы кезеңінде

бүкіл әлем халықтары басынан өткерген тірлік. Кейін қоғамның дамуының,

ой-сананың жетілуінің, ел басқарудағы мемлекеттік жүйенің қалыптасуының

кезеңдік сатыларында бұрынғы қатаң жазалар уақыт талабына сай бірте-бірте

жеңілдетіліп, жазаның басқа түрімен ауыстырылып отырған, соған қоса жаңа

баптар енгізілген. Мұны «Тәукенің жеті жарғысының» осы қолда бар

нұсқасынан-ақ анық қөруге болады.

Жалпы бұл заңдарды салыстыра зерттеп білу және одан ғылыми-

практикалық түйін жасау бүгінгі күннің басты міндеті болса керек. Өйткені

мұның қай-қайсысы болсын кезінде өз дәрежесіне қарай «қазақ халқының

этникалық болмысымен санасу арқылы, шаруашылық-мәдени типін ескеру

арқылы және елдің географиялық орналасу ерекшелігіне орай жасалған

мемлекеттің саяси-құқықтық заңы» ғой. Демек, бұл заңдарды жетік

білмейінше, көшпелілердің демократиялық үрдісінен жинақталған

тәжірибеге арқа тіремейінше, бүгінгі тәуелсіз елдің тәуелсіз заңын жасау

мүмкін емес.

Қазіргі міндет осы заңдарды қалай болғанда да қабылдай отырып

(бәрібір мойындауға мәжбүрсің), құлдық психологияны мойындап қалған

ұлттың санасына өзгеріс енгізуге күш салуға бағытталуға тиіс. Егер сана

түзеліп, сынақты шақта қоғамдық мүдде жеке мүддені қанжығасына еркін

бөктеріп жететін дәрежеге жетсе, онда көп ұзамай уақыт талабы да ұлт

мүддесінің талабына қарай бейімделе бастайды, заң да өзгеріп, жаңа қызмет

атқарады.

Тәукенің тарих таныған тұлғаға айналуының да, оның әлгінде өзіңіз

айтқан реформаторлық ерекшелігінің де негізінің өзі сол, халықты халықтың

өзінің ішінен шыққан естісіне басқартып, елдің тұтастықтың іргетасы-ішкі

тәртіп пен сыртқы қорғанысқа жалпы халықтық мүдделіктің ояуына

мүмкіндік туғызуында жатса керек.__