XXғ. 60-80
жылдарындағы саяси
өмір.
Н.С.Хрущев
Қазақстанды сынақ алаңы сияқты
пайдаланып, көптеген тың тәжірибелерді,
оның ішінде келешегі жоқ тәжірибелерді
сынақтан өткізіп байқап көрді.
Гидропоникалық әдіспен өсімдік
өсіру, жүгері егу т.б. осы
сияқты тәжірибелер Қазақстан
шаруашылықтарында байқаудан өтті.
Оның айтуымен республиканың
оңтүстіктегі аудандары көршілес
республикаларға берілді, өлкелер құрылды.
Көптеген қалалардың аттары өзгертілді:
Ақмола – Целиноград атанды, Батыс Қазақстан
облысы – Орал облысы болды. Хрущевтің
жолсыздықтары мен жөнсіз қылықтарын
ашық айтпаса да халық оған наразы болды.
Сойтіп, елдің экономикасын жаңа сатыға
көтеру, халық шаруашылығын басқару, өндірісті
жоспарлау мен ынталандыру жүйесін түбегейлі
жақсарту қажеттігі кесіп жетіліп келе
жатты. Экономикалық мәселелерді шешуде
субъектівизмде, валюнтаризмді жою қажеттігі
барған сайын айқындала түсті.
Елде қалыптасқан
жағдайы түзеу және жол берілген
қателіктерді жою жөнінде кезек
күттірмейтін шығұл шараларды
1964 жылы 14 қазанда болып өткен
КОКП-ның пленумында қабылдады.
Пленум Н.С.Хрущевті КОКП ОК-нің
бірінші хатшысы және КСРО Министрлер
Советінің төрағасы міндеттерінен босатты.
Оның орнына КОКП Орталық Комитетінің
бірінші хатшысы етіп Л.И.Брежневті сайлады,
ал Кеңес Өкіметінің басшысы етіп КСРО
Жоғарғы Кенесі А.Н. Косыгинді тағайындады.
Осының артынша партия, совет және басқа
қоғам ұйымдарын 1962 жылы жүзеге асырылған
өндірістік принцип бойынша бөлу ойластырылмаған
іс деп бағаланып, олардың территориялық
- өндірістік принцип бойынша құрылуын
қалпына келтіру ісі қолға алынды. Сонымен
бірге жоспарлау мен экономикалық ынталандыру
әдістеріндегі қателер де түзетіле бастады.
Осы жылдарда іске асырылған шаруашылық
реформа дәйекті жүргізілмегеннің өзінде
елдің экономикасын көтеруге елеулі ықпал
жасады.
70 жылдардың
басында бұрынғыдай социализмнен
коммунизмге өту туралы территориялық
идея басым болды. Бұл жайлы
1967 жылы қазан төңкерісінің 50 жылдығына
арналған сөзінде Л.И.Брежнев
мәлімдеді.
1977 жылы 7 қазанда
КСРО Конституциясы қабылданды.
Конституцияда қияли болжамдар
көп болды. Коммунизмге өтер
жол мәселесі, кемелденген социализм
теориясы кең таралды.
1978 жылы 20 сәуірде
Қазақ КСР-інің конституциясы
қабылданды. Бұл Кеңестік жүйедегі
Қазақстанның соңғы Конституциясы
болды. Бұл Конституциясында да
демократияны шектеу, адам құқығын
елемеу т.с. қоғамға жат құбылыстар
орын алды. Ұлтаралық қатынастарда
да келеңсіз жағдайлар көбейді.
Республикада орыс тілі «ұлы
тіл» ретінде дәріптеліп, қазақ
тіліне немқұрайды қарау кеңейді.
1979 жылы КОК
ПК–ы Қазақстан жерінде неміс
автономиялық облысын құру туралы
шешім қабылдады. Автономиялық
облыстың құрамына Ақмола, Павлодар,
Қарағанды, Кокшетау облыстарының
бірнеше аудандары кіруге тиіс
болды. Жоспар бойынша автономиялық
облыс орталығы Ерейментау қаласында
орналасатын болды. Бұл жөнінде
арнайы комиссия құрылын, оған
КОКП ОК-ының хатшысы А.Коркин
торағалық етті. Партияның бұл
шешімі қазақ халқының ұлттық
мүддесін аяққа таптаудың көрінісі
болды.
1979 жылы 16 маусымда
Ақмола қаласындағы Ленин алаңына
қазақ жерінде неміс автономиясын
құруға наразы болған жастар
жиналды. «Неміс автономиясына
жол жоқ!» «Қазақстан бөлінбейді!»
деген жазулары бар плакаттар
ұстаған жастар партияның бұл
шешімін қатты айыптады. Осы жылы
19 маусымда жастар алдына шыққан
атқару комитетінің төрағасы
Жұмахметов пен облыстық партия
комитетінің бірінші хатшысы
Морозов Қазақстан жерінде ешқандай
автономия құрымайтынына жастарды
сендірді.
70 жылдар мен
сексенінші жылдардың бірінші
жартасында партияның жоғары
орындарында сөз бен істің
бірлігіне шақырылған үндеулер
барған сайын күштірек естіле
бастады. Мұның өзі екі жүзділік
үндеу еді. Ойткені, оны басшы
органдарында отырғандардың өздерінің
орындауы міндетті болмады, талап
тек қана төменгі буындағыларға
бағытталды. Ішкі партиялық жұмыстарды
жақсарту мен жетілдіру жөніндегі
көптеген қаулылар көзбояушылық сипат
алды. Партия басшыларының қатып қалған
жаттандылық және дүмшелік пен цифрлардан,
алуан түрлі есеп құрастырудан басқа ешнәрсе
талап етілмеді. Партия беделі барған
сайын құлдырай бастады.
Сонымен Қазақстан
президенті Н.А.Назарбаев айтқандай,
тоқырау өмірдің барлық салаларында:
идеология да, адамдар арасындағы
қарым-қатынаста да, орын алды. Брежневтің
жеке басына табыну етек алған
жағдайда, әсіресе, жетпісінші жылдардың
аяғы мен сексенінші жылдардың
бас кезінде ол барған сайын
күшейе түсті.
Өнеркәсіптің
дамуы.
1965 жылы қыркүйекте
КОКП ОК-нің пленумы болып өтті.
Пленум өнеркәсіпті дамытуға
арналды. Пленумда қойылған міндеттер:
1. Өнеркәсіпті
салалық принцип (ұстаным) бойынша
басқару.
2. Өнеркәсіп
салалары бойынша одақтық республикалық
министрліктер құру.
3. Кәсіпорындар
дербестігін арттыру.
4. Шаруашылық
есепті дамыту.
5.Жұмыскерлерді
экономикалық ынталандыру мен
материалдық мадақтаулары көбейту.
КСРО жоғарғы
Кеңесінің сессиясы 1965 жылғы өнеркәсіпті
басқару жүйесін өзгерту және
мемлекеттік жоспарлау жөніндегі
кейбір басқару оргадары өзгеше
құру туралы заң қабылдады.
Көп ұзамай осындай қаулылар
мен заңдарды Қазақстан Компартиясы
ОК-нің XIV пленумы мен Қазақ
КСР Жоғарғы Кеңесі де қабылдады.
Қабылданған шешімдерге сәйкес 1965-1966
жылдары Қазақстанда халық шаруашылығы
Қеңесі және экономикалық аудандардың
халық шаруашылығы кеңестері
таратылып, салалық одақтық –
республикалық министрліктер құрылып,
өнеркәсіптік, құрылыс материалдары,
орман, целлюлоза – қағаз және
ағаш өңдеу, азық – түлік
т.б. кәсіп орыңдары біріктірілді.
60 жылдардын
басында өнеркәсіпті сапалық
жағынан өзгерту, ғылыми негізде
құру үрдісі басталды. Қазақстанда
өнеркәсіпке жаңа техниканы енгізу
жоспары жасалды. Ең алдымен
өндірісті электрлендіру мәселесі
қолға алынды. Қарағандыда іске
кіріскен екінші МАЭС пен Бұқтырма
су – электір станциясы техникалық
– экономикалық көрсеткіштерінің
жоғарылығымен ерекшеленді –
45 мың шақырымнан асатын қуатты
электр тасымалдау жүйесін орнатты.
Қарағанды көмір кеніндегі механикаландырылған
жүйе еңбек өнімділігін 6%-ға
дейін көтерді. Өндірістің автоматтандырылған
жүйесі 27 мың адамның еңбегін
атқарды. 1985 жылы жаңа технологиялық
процесті өндіріске енгізгені
үшін Ащысай полиметалл комбинатына
Лениндік сыйлық берілді. Екібастуз
көмір кесіндісіне озық технология
қолданылып, қуатты экскаваторлар
пайдаланылды. Ғылыми – техникалық
жетістігі нәтижесінде Шымкенттегі
М.И.Калинин атындағы заводта жұмыс технологиясы
жақсартылді. 1965 жылы Өзен кен орнында
жаңа технология негізінде алғашқы мұнай
өндірілді.
1965 жылғы шаруашылық
реформасы нәтижесінде ғылыми
– технологиялық процестерді
өндіріске енгізу ісі өнеркәсіптегі
жағдайды түбірімен өзгертті. Реформа
еңбекпен өндірісті ұйымдастыруды
жетілдіруге оң жол ашты. Кәсіпорындар
қызметін жоғарыдан реттеуге
шамадан тыс әуестенушілік доғарылды,
олардың шаруашылық дербестігі
ұлғая тусті. Пайда, баға, ақшалай
сыйлық, несие тәрізді экономикалық
тұтқалар қозғалысқа келтірілді.
Әрбір жұмыскердің, тұтастай алғандағы
кәсіпорынның материалдық мүдделігіне
баса назар аударылды. 1966 жылы
Қазақстанның Өскемен қорғасын
– мырыш комбинаты, Шымкент
– цемент заводы бастаған II өнеркәсіп
жұмыс жүргізудің жаңа тәртібіне
көшті. 1970 жылы Қазақстан өнеркәсібінің
70% - ы жоспарлаудың жаңа жүйесіне
жұмыс істеді.
1970 жылға қарай
КСРО-ның халық шаруашылығында
Қазақстанның көмір және темір
кенін өндіру, болат балқыту, қара
металдар прокаттау жөніндегі
үлес салмағы өсті. Республикада
бұрын болмаған өнеркәсіп салалары
өркендеді: титан, магний, синтетикалық
каучук, полиэтилен, көтергіш крандар
өндірістері т.б.. Мұнай өндіру
және химия өнеркәсібі де бұл
уақытта жалпыодақтық маңызға
ие болды.
Женіл өнеркәсіптер
қатары өсті: Теміртау, Жамбыл қалаларында
азық-түлік өнеркәсібі, Алматыда
мақта-мата өнеркәсібі, Семейде трикотаж
фабрикасы алғашқы өнімін бере
бастады. Бес жылдың ішінде
республикада жеңіл өнеркәсіптің
14 кәсіпорны салынды.
Аз ғана
уақыттың ішінде Қазақстанда
170-ке жуық кәсіпорын іске қосылды.
Қуатты Екібастұз отын энергетика
кешенінің құрылысы 1970 жылға қарай
басталды. 1975 жылға қарай еліміздегі
кәсіпорындардың барлығы энергиямен
қамтамасыз етілді. 80 жылдары одақ
көлемінде өндіріске енгізілген
ғалыми-техникалық жаңалықтардың
3% - ы Қазақстанға тиесілі болды.
Тоқырау кезеңі
дейтін 1971-1985 жылдар аралығында Қазақстан
экономикасы бұрынғысынша техникалық
прогреске кабілетсіз, қарабайыр
(экстенсивті) әдіспен жұмыс істеді.
Соның өзінде халық шаруашылығының
дамуында кейбір келелі көрсеткіштерге
қол жеткізді. Мәселен, осы жылдарда
өндіріс және ғылыми өндірістер
құрылымдарының саны 28-162 дейін, оның
ішінде кәсіпорындар 1971 жылы –
97, ал 1985 жылы – 610 дейін өсті.
Бірақ шаруашылық
реформа нәтижесі күткендегідей
болмады. Оның себептері:
- КСРО-да ҒТП
негізінде түбегейлі өзгерістер
жүргізу қажеттігі сөз жүзінде
мойындалғанымен, іс жүзінде бұрынғы
басқару әдістерін қолдану жалғаса
берді.
- Мемлекетттік
– монополистік меншік ҒТП
– ты тежеп, экономиканың тиімді
дамуына мүмкіндік бермеді.
- Өндірістік
берлістіктер құру ісі ғылыми-техникалық
саясатта монополиялық бетбағыттардың
пайда болуына әкеп тіреді.
Өндіріс саласындағы
кемшіліктер:
- Республикада
бұрынғысынша шикізат өндірісіне
біржақты бағдар ұсталды.
- Республика
өндірісінде-көмірдің 50-60%-ы; мұнайдың
70%-ы, темірдің 11,5%-ы рәсуа етілген.
- Әр түрлі
себептермен жұмысқа шықпай қалушылық
салдарынан жұмыс уақыты босқа
жоғалды.
- Кәсіпорындар
құқы шектелді.
- Орталықтың
өктемдігі күшейді және де
басқа ұнамсыз құбылыстар көбейді.
- Жоспарларға
түзетулер енгізу сақталды. 1981-1985
жылдары әр түрлі министрліктер
мен ведомстволардың жоспарлары
300 реттен астам түзетілді.
- Директивалық
жоспарлау экономикаға орасан
зор нұқсан келтірді.
Нәтижесінде
Арал теңізі проблемасы
пайда болды:
1. Арал теңізі
атырабына өндіргіш күштерді
орналастыруда жіберілген стратегиялық
қателіктер.
2. Жер мен
су қорын есепсіз пайдалану.
3. Мақта мен
күріш дақылдарын өсіруге дара
үстемдік беру. Нәтижесінде теңіз
түбі 27 мың шаршы шақырымға құрғап
қалды. Теңіз суының тұздылығы
3 есеге өсті. Балық өнеркәсібі
жойылды. Теңіз түбінен тұз
бен шаң көтеріліп, Арал аймағының
климаты күрт нашарлады. Адам
өлімі, әсіресе балалардың шетінуі
көбейді. Аймақ тұрғындарының
80%-ы әр түрлі сырқаттарға шалдықты.
Экологиялық апат қазақ ұлтының
генетиклық өсіп-өнуі мүмкіндігін
сақтап қалу проблемасын көтерді.
Осындай экономикалық
дамудағы кемшіліктерге қарамастан
70-жылдары өнеркәсіп жетекші орын
алды. 170-тен астам өнеркәсіп кәсіпорны
мен цехтар бой көтерді:
1. Лисаков кен-байыту
комбинаты,
2. Шерубай –
Нұра шахтасы,
3. Талдықорған
аккумулятор заводы,
4. Павлодар облысында
Ертісте Шүлбі СЭС-і құрылысы
басталды. 1970-1985 жылдары өнеркәсіпті
өркендетуге 40,8 млрд. сом жұмсалды
(32%). 1970-1985 жылдары өнеркәсіп өнімінің
жалпы көлемі – 2 есе, машина
жасау, химия өнеркәсібі –
3 есе өсті.
Ауыл
шаруашылық жағдай.
1965 жылдан бастап
ауыл шаруашылығы саласына бөлінетін
қаржының көлемі көбейді, 7,1 млрд.
сом бұл салаға тек қана 8-бесжылдықта
бөлінді. Республикада 1893 шаруашылық
дәнді дақылдар өсіруге мамандандырылды,
1285 шаруашылық қой өсірумен айналысты.
1967 жылдан бастап ауыл шаруашылық
кәсіпорындар шаруашылық есепке
көшіріле бастады. Бұл кезде
ауыл шаруашылық саласына басқа
республикалардан жұмысшылар келе
бастады. 1968 жылы Қазақстанға армия
қатарынан босатылғандар және
басқа одақтас республикалардан
16 мыңға жуық комбайншы келді.