Желтоқсан қөтерілісі

Саржайлауым менің, Жай жайлауым менің, Ән – жайлауым менің. Беу-беу, Сарыарқа! Аққу аңсап қонған Ақ маңдай көлдер. Сал самалы саумалдай болған Мақпалдай белдер. Бал бұлағы есіліп аққан, оу, Сарыарқа, Арғымағы көсіліп шапқан, оу, Аңыз дала, Абыз дала, Қобыз дала, Сарыарқа! Қасиетті төрім: Кер биігім, Жез киігім, Шер-күйігім, Сарыарқа! Кең бесігім менің, Көл-көсірім менің, Сенде сырым менің, Беу, беу, Сарыарқа!

Кутты болсын ертенги той  мерекен,

бул омирде сен жамандык кормеген.

денин сау боп узак омир суре берип,

кулашынды биектерге сермеген.

сиздер ушин улкен бакыт  той бугин,

таусылмасын ашык аспан ай-кунин.

денсаулыгын мыкты болып  аркашан,

сыйга тартсын омир бакыт  байлыгын...

 

Желтоқсан оқиғасы — 1986 жылы 17 — 19 желтоқсан аралығында Алматыда болған қазақ жастарының КСРО үкіметінің отаршылдық, әміршіл-әкімшіл жүйесіне қарсы наразылық қимылдары.

Себептер

 Желтоқсан  оқиғаларына арналған Қазақстан  Республикасының Тәуелсіздік монументы

Көтерілістің  басталуына Мәскеудегі орталықтың республика халқының пікірімен санаспастан Ресейдің Ульянов облысы партия коммитетінің 1-хатшысы Г.В. Колбинді ҚКОК-нің 1-хатшысы етіп тағайындауы түрткі болды.

Қазақстан тәуелсіздігін алған соң Желтоқсан  көтерілісі туралы шындық қалпына келтіріліп, бұл жөнінде “Желтоқсан. 1986. Алматы.” (құрастырылған Т.Өтегенов, Т.Зейнәбілов), “Желтоқсан құрбандарын жоқтау”, “Ер намысы — ел намысы” жинақтары, К.Тәбейдің “Мұзда жанған алау”, Т.Бейісқұловтың “Желтоқсан ызғары” кітаптары мен “Желтоқсан” (бас редакторы Х.Қожа-Ахмет) газеті жарық көрді, “Аллажар” (1991, реж. Т.Теменов), “Қызғыш құс” кинофильмдері түсірілді.

Оқиғаға қатысқандарды  саяси тұрғыдан қуғындау басталды. 99 адам сотталды, 264 студент оқудан шығарылды. 1987 ж. жазда КОКП Ок қаулысы шығып, желтоқсан оқиғасы қазақ ұлтшылдығының  көрінісі ретінде бағаланды. Желтоқсан оқиғасы қоғамның саяси өмірін демократияландыруға серпін берді.

Осы күнге  дейін мемлекет желтоқсан көтерілісінің  тарихи маңызын түсіруге зор үлес қосып келеді. Көтерілісінің құпиялары  толығымен ашылған жоқ.

 Көтер3ліс  хронологиясы

17 желтоқсан  күні таңертеңгі сағат 8-де  қаладағы Л.И.Брежнев атындағы  алаңға (қазіргі Республика алаңы)  саяси тәуелсіздікті талап еткен  ұрандармен алғашында 300-дей адам  жиналып, кешкісін көтерілісшілер  саны 20 мыңға жетті. Бірақ көтерілісшілердің  қойған талап-тілектері аяқ асты етіліп, “бұзақыларды” күшпен тарату мақсатында алаңға құқық қорғау органдарының қызметкерлері мен арнайы әскери күштер тобы жеткізілді. КСРО ІІМ-нің бұйрығы негізінде дайындалған “Құйын — 86” операциясы бойынша көтеріліс қатыгездікпен басып жаншылды.

18 желтоқсан күні алаңға қайта  жиналмақ болған көтерілісшілерге  қарсы әскер күші қолданылды. Көтерілісшілердің қалған топтарын  ығыстыру үшін жедел отряд,  милиция мен жасақшылардан арнайы  топтар құрылып, қала көшелеріне  аттандырылды.

Осы әскери күштер 19 желтоқсан күні қаланың әр тұсында қайтадан шеруге шықпақ болған 6 топты басып, таратты. Алаңдағы көтерілісшілер таратылған соң  ішкі істер бөлімдеріне 2401 адам жеткізілген (Алматы түрмесіне сыймағандықтан, қала сыртына апарып тасталғандарды қосып есептегенде барлығы 8,5 мың адам ұсталған). Желтоқсан көтерілісі құрбандарының қатарында Е.Сыпатаев, С.Мұхаметжанова, К.Молданазарова, Қ.Рысқұлбеков, М.Әбдіқұлов, Л.Асанова сынды ержүрек қазақ жастары бар.

Желтоқсанның 19 — 23 аралығында халықтың наразылық шерулері мен митингілер Қазақстанның Жезқазған, Талдықорған, Көкшетау, Қарағанды, Арқалық, Павлодар, Жамбыл, Талғар, Сарқан, т.б. қалалары мен Сарыөзек, Шамалған, Шелек елді мекендерінде жалғасты.

 Тарихи маңызы

Желтоқсан көтерілісіне КОКП ОК-нің қаулысымен “қазақ ұлтшылдығының көрінісі” деген баға беріліп, көтеріліске қатысқан азаматтар қуғын-сүргінге ұшырады. КСРО-ның тоталитарлық, отаршыл саясатына қарсы қазақ жастарының азаттық күресі тарихи маңызы бар үлкен оқиға болды.

 Желтоқсан көтерілісі туралы

Кино:

 «Аллажар», Желтоқсан көтерілісінің  бар көрінісін Қаллдыбай Әбеновтың  осы фильмінде керемет баяндалады.

 Қаллдыбай Әбенов

1988-89 жылы фильмді бастағанда  «маған ешкім кедергі жасамағанда,  әлі де болса көптеген ақиқатты  жарыққа шығарар ма едім?» деп ойлаймын кейде. Алаңда, алаңнан тыс жерлерде 2000-нан астам шейіт болған жастарымыздың денелерін толық еркіндігіміз болғанда, бәлкім, біз табар ма едік. Ақиқаттың көбі оқиғадан кейін-ақ жойылды. Мен фильмді Желтоқсан оқиғасына қатысқан, түрменің азабын шегіп келген уыздай жастарымыздың айтқан әңгімелері, бойынша түсірдім. Қазақтың ұл-қыздарын шырылдата сабап жатқан жерлерін өздерінің айтуларымен жасадым. Толқуды да оқиғаның бел ортасында болған балалардың әңгімесінен алдым.

«Қазақ ССР-ында 1986 жылғы желтоқсан оқиғалары кезіндегі қылмыстық істері үшін сотталғандарға қолданылған шаралар» туралы республика прокуратурасының комиссияға берген ақпар-деректері бойынша 99 адамның тізімін кітапқа кіргізудің сәті түсті.

 

Әуелде олардың аты-жөндерін баспасөз беттерінен тірнектеп теріп жүрдім. Бірақ, қырық шақтысын кездестіріп, жазып алғаныммен көңіл толмады, тізім толық болмайтын сияқты.

 

Содан комиссия төрағасы М. Шахановқа  жолығып, аз-кем әңгімелесіп, сол  адамдардың тізімін тауып беруге көмектесуін өтіндім. Сондай-ақ "Желтоқсан" қозғалысының белсенді мүшесі, комиссияға белсене көмектескен, өзі де еш айғақсыз, дәлелсіз айып тағылып түрменің тар қапасында отырып келген А. Нәлібаевпен де жолығып сұхбаттастым. Олардың көмегіне ризалық сезімімді білдіре отырып, жазықсыз жаламен сотталған және түрмеге қамалған қаһармандардың тізімін беруді ойластырдық.

 

Намыс үшін бас тіккен ұландар:

Рахметов Құрманғазы Әденұлы - ҚазМУ-дың  студенті, 7 жыл.

Жуандықов Болат Дүйсенұлы - ет комбинатының жұмысшысы, 5 жыл.

Тілегенов Жармұханбет - Алматы театр-көркемөнер институтының студенті, 5 жыл.

Мейірбеков Еркінбек Бөкенбайұлы - СМУ-23-тің электрмен дәнекерлеушісі, 4 жыл.

Расалиев Нұрлыбай Жолдыбайұлы - СМУ-23-тің  бетоншысы, 4 жыл.

Декелбаев Ерлан Әбдірашұлы - "Радиотехника" магазин-салонының инженері, 6 жыл.

Қалмұратов Құрбанбай Хайруллаұлы - жұмыссыз, 5 жыл.

Асылбаев Молдағали Молдаханұлы - жұмыссыз, 7 жыл.

Мұзафаров Алик Құндақбайұлы - СМУ-23-тің  тас қашаушысы, 4 жыл.

Шыныбаев Нұрман Әлібекұлы - политехникум студенті, 8 жыл.

Ермеков Тоқтар - АГТХИ студенті, 5 жыл.

Отарбаев Кенжебай - СМУ-11-дің пісірушісі, 6 жыл.

Нәлібаев Аманжол - Ішкі істер министрлігінің бұрынғы капитаны, 5 жыл.

Құдайбергенов Расылхан Омарұлы - Кинотехникум студенті, 5 жыл.

Бисембаев Ерлан Бермаханұлы - Алматы зоовет институтының студенті, 8 жыл.

Байболов Дүйсенбек - байланыс техникумының студенті, 5 жыл.

Исабеков Сәбит Қалдықазыұлы - СМУ-30-дың  бетоншысы, 4 жыл.

Аймаханов Құттыбек Әуелбекұлы - СМУ-11-дің  бетоншысы, 5 жыл.

Молдыбаев Әділ Әбдетұлы - УПТК-ның  бетоншысы, 5 жыл.

Рамазанов Амандық Сәбитұлы - Киров  атындағы заводтың жұмысшысы, 5 жыл.

Есбосынов Аманжол Әсетұлы - СМУ-39-дың  балташысы, 3,5 жыл.

Рузиев Абайдулла Абдуллаұлы - Киров  заводының жұмысшысы, 5 жыл.

Байсымбеков Ерлан Мамырханұлы - ауылшаруашылығы  институтының студенті, 5 жыл.

Таубаев Бақытқали Артыпбайұлы - РСУ-дың  балташысы, 4 жыл.

Егізеков Арыстан Назымбекұлы - Алматы үй құрылысы комбинаты №5 цехының  жұмысшысы, 4 жыл.

Рамазанов Аскар Райымбетұлы - жұмыссыз, 5 жыл.

Шабаров Алтай Қонысбайұлы - Алматы үй құрылысы комбинатының жұмысшысы, 3 жыл.

Есімбаев Қадыр Сейітханұлы - АДК-нің  жұмысшысы, 3 жыл.

Иманбаев Ермек Қоштайұлы - Талғардағы №4 СПТУ оқушысы, 3 жыл.

Әбілқайыров Қасым Бердіқожаұлы - Алматы сәулет-құрылыс институтының студенті, 5 жыл.

Мәлібеков Ержан Әбдірахманұлы - №1 автопарк слесары, 5 жыл.

Байғандиев Тілек - №1 автопарк жүргізушісі, 6 жыл.

Дәулетов Жеңіс Садықұлы - АГТХИ  студенті, 4 жыл.

Есжанов Тыпышбек Қарлыбайұлы - СХИ  студенті, 5 жыл.

Есіркепов Уызбек Шәкірұлы - СХИ студенті, 5 жыл.

Оразбаев Думан Пышанұлы - СХИ студенті, 3 жыл.

Рахметов Қайрат Рахатұлы - ААСИ студенті, 4 жыл.

Әуезов Жәлел Әуезұлы - АЗВИ студенті, 5 жыл.

Әбдіреев Еламан Кеңесұлы - құрылыс  техникумының студенті, 4 жыл.

Арымбеков Жанас Қуатбекұлы - "Поршень" заводының токарі, 5 жыл.

Қамбаров Қалдыбек Бахытбайұлы - АЗВИ студенті, 5 жыл.

Бекбосынов Асқарбай - құрылыс техникумының студенті, 2 жыл.

Әбдіқұлов Мырзағали - Шамалған АТП  курсының оқушысы, өлім жазасы.

Жұмажанов Ерікжан Досанұлы - СХИ  студенті, 3 жыл.

Қайранбеков Бауыржан Оқташұлы - ААСИ студенті, 3,5 жыл.

 

Мүлікбаев Өткірхан Қошқарұлы - жұмыссыз, 3,5 жыл.

Қуандықов Ермұхамед Әбдікерімұлы - ҚазМУ

 студенті, 5 жыл.

Әбдіқадыров Берікбол Нүсіпұлы - жұмыссыз, 2 жыл.

Қожахметов Хасен Кәріпжанұлы - Қазақ телевидениесінің редакторы, 4 жыл

Қарабаев Шора Халықұлы - ҚазМУ  проректорының көмекшісі, 6 жыл.

Түкенов Қанат Жеңісұлы - АЗВИ студенті, 3 жыл.

Ысмағұлов Орал Әлменұлы - ҚазМУ студенті, 3 жыл.

Жолболдин Берікжан Елемесұлы - жұмыссыз, 3 жыл.

Рысқұлбеков Қайрат Ноғайбайұлы - ААСИ студенті, өлім жазасы.

Тәшенов Түгелбай Тұрманұлы - СМУ-37-нің  балташысы, 15 жыл.

Тайжұмаев Жамбылбек - Алматы электротехникум  студенті, 14 жыл.

Күзембаев Қайыргелді Қалиақпарұлы - СМУ-40-тың жұмысшысы, 14 жыл.

Қасенов Рүстембек Қадырбекұлы - АДК  жұмысшысы, 2 жыл.

Қанетов Аманбай Дүйсенұлы - АГТХИ  студенті, 3 жыл.

Айтмұрзаев Құрманғазы - АГТХИ студенті, 4 жыл.

Иманқожаев Бақтыбек Жұмабекұлы - АГТХИ

 студенті, 3,5 жыл.

Қасенбаев Мейрамғазы Жайнарұлы - АГТХИ

 студенті, 2 жып.

Көпесбаев Ертай Төңірбергенұлы - ААСИ студенті, 4

 жыл.

Уақов Әркен Батталұлы - ААСИ доценті, 8 жыл.

Шаймерденов Ерік Тұрлығазыұлы - АЗВИ студенті, 3 жыл.

Шекербеков Мұратбек Жандарбекұлы - №67 шахтаның проходчигі (Жезқазған  обл.).

Арынғазиев Болат Төлеғазыұлы - Алға қаласы жасөспірімдер мектебінің жаттықтырушысы, 2 жыл 6 ай.

Телеуов Болат Қойшыбайұлы - 2 жыл 6 ай.

Қалбөкенов Берік Құтырбайұлы - Алға қаласы СПТУ-2 дене тәрбиесінің  жетекшісі, 2 жыл.

Баянғазин Азамат Мақұлбекұлы - Титан-магний комбинатының (Өскемен) слесарі, 1 жыл.

Ардынқанов Ербол Жарықжанұлы - педучилище студенті (Өскемен), 1 жыл.

Сақатов Тұрсынхан Селыханұлы - тау-кен  техникумының студенті (Өскемен), 2 жыл  еңбек түзеу жазасы.

Ақтанов Ербол Дәркенұлы - пединститут  студенті (Өскемен), 1 жыл 6 ай.

Машанло Рүстем Ибрагимұлы - пединститут студенті (Талдықорған), 2 жыл.

Нүкенов Амангелді Теміршотұлы - ауылшаруашылығы  институтының студенті (Целиноград), 3 жыл.

Сонымен 2 азаматқа өлім жазасын беру туралы үкім шығарылған, 72-ін бас бостандығынан  айырған, біреуі еңбек түзеу жазасын алған.

Ел мен ердің намысын ту еткен  қызғалдақтай жас арулар:

Сәбитова Жансая Әлкейқызы - Алматыдағы №19 жұмысшы жастар орта мектебінің оқытушысы, 5 жыл.

Салықова Нағима Аскарқызы - Алматы бас киімдер фабрикасының бухгалтері, 3 жыл.

Еспенбетова Қаншайым Мұхатқызы - "Поршень" зауытының токарі, 3 жыл 6 ай.

Махметова Айткүл Әбдірахманқызы - №1 баспахананың жұмысшысы, 2 жыл.

Әбілқайырова Гүлнар Бердіқожақызы - бас киімдер фабрикасының тігіншісі, 3 жыл.

Панинова Гүлвира Төлебайқызы - бас киімдер фабрикасының тігіншісі, 2 жыл.

Шамаева Галимат Әбенқызы - бас  киімдер фабрикасының тігіншісі, 2 жыл.

Лепесбаева Гүлнар Сабырғалиқызы - бас киімдер фабрикасының тігіншісі, 2 жыл.

Рақымжанова Гүлмира Әкімжанқызы - бас киімдер фабрикасының тігіншісі, 2 жыл.

Иманбаева Қайыпхан Сұлтанқызы - "Поршень" зауытының токарі, 3 жыл.

Рамазанова Ғалия Файзуллақызы - тігінші-мотористка, 1 жыл (еңбекпен түзеу  жазасы).

Мергенова Бақша - мүгедектігіне байланысты жұмыс істемеген, 3 жыл.

Әлиева Раушан - Қарағанды мемлекеттік  университетінің студенті, 1 жыл.

Еркінбекова Әлия Төреханқызы - Қарағанды  медицина институтының студенті, 1 жыл 6 ай.

Досанова Жанат Әбдірахманқызы - Қарағанды медицина институтының студенті, 1 жыл 6 ай.

Мусина Гүлден Қанафияқызы - Қарағанды  медицина институтының студенті, 1 жыл 6 ай.

 

Сәрсенбекова Раиса Мырзабекқызы - бухгалтер-ревизор, 2 жып.

Кәрімғазина Гүлжан Ғазизқызы - кооператив техникумының студенті, 1 жыл.

Серекенова Анар Жемісханқызы - Заң  техникумының студенті, 1 жыл 6 ай.

Айтжанова Жанат Нәукенқызы - пединституттың студенті, 1 жыл 6 ай.

Шынықұлова Ләйлә Бекенқызы - пединституттың студенті, 1 жыл еңбекпен түзеу жазасы.

Шоқаева Ғалия Құдысқызы - жатақхана  вахтері, 2 жыл.

Мусина Мәншүк Жанатқызы - юристік  техникумының студенті, 1 жыл 6 ай қара жұмысқа жіберілген.

Сөйтіп, 20 жас ару бас бостандығынан айрылған, 2-не еңбекпен түзеу жазасы берілген, біреуі қара жұмысқа жіберілген.

Зерделей келгенде нені байқаймыз: 99 адамның екеуіне - Қ. Рысқұлбеков  пен М. Әбдіқұловқа өлім жазасы беріліп  еді, кейін олардың ісі қайта  қаралып 20 жыл бас бостандығынан айырумен алмастырылды, әуелде бір адам - Т. Тәшенов - 15 жылға, екеуі - Ж. Тайжұмаев пен Қ. Күзембаев -14 жылға, екеуі - 8 жылға, үшеуі - 7 жылға, төртеуі - алты жылға, жиырма екі адам 5 жылға бас бостандығынан айырылған болатын.

Жоғарыдағы адамдардың аттары қолыма түскен ресми орындардың тізімі бойынша  келтірілді. Ол тізім менің қолыма 1990 жылдың аяғына таман түсіп еді. Ал "Жас алаш" газетінің 1992 жылғы 5 қыркүйекте шыққан санында сол  тізім жарық көрді. Тізімде жоқ  болғанмен төрт адамды бөлек айтпақпыз. Олар - Бөлеков Ғабиден (65-бап бойынша ақталып, оған 177-бап тағылады), Жолтышев Хамидолла (еркінен тыс емдеуге жіберіледі), Нұрмұхамбетов Қайрат (істі облыстық прокуратура жапқан), Сағыпаев Асқар (психикалық ауруға байланысты бөлек іске аударылған).

Сонымен іс қозғалып, сотты болғандар 99-да, 102-де, 103-емес, 110 болып отыр. Іздестірсе әлі де табылуы мүмкін.

Көпшілік қауымның талаптары ескеріліп  олардың істері кайта қаралып, жаза мерзімдері қысқартыла келіп, кейбіреулері мерзімді уакыттарын өтеп, бәрі дерлік түрмеден босап шықты. Тек 1991 жылдың аяғына дейін түрмеден босатылмағаны екеу, олар Т. Тәшенов пен М. Әбдікұлов. Ал 38-і ақталмай жатыр.