Жоспар
Кіріспе
Негізгі бөлім
- Қазақстан Республикасындағы
салық жүйесі даму және құрылу кезеңдері
- Салық түсінігі,
мәні және белгілері
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Кіріспе
Салық туралы ғылым
қаржы ғылымының мамандырылған
бір бөлігі. Мемлекетте қаржы туралы
оқу салық мәнінің және салық
механизмінің теориялық негізін
салуды зерттеу және оларды ұйымдастырушы
зерттеудің қажеттілігі.
Қазақстандағы
салық жүйесін екі түрге бөліп қарастыруға
болады. Жалпы мемлекеттік және жергілікті.
Жалпы мемлекеттік салыққа кіріс салығы,
акциз, құнды қағаз, тіркеудегі жинақ,
жергілікті салыққа жер салығы, жеке тұлға
және мүлкіне салынатын салықтар болып
табылады.
Салықтық есеп берудің
электронды формасының маңызы мен даму
жолдары қазіргі кезде нығайып келеді.
Әдеттегі салыққа
қарағанда алдын ала кіріс
салығы бухгалтерлік есептеме
емес, физикалық көрсеткіштердің
(кәсіпорын тепкен жер, жергілікті
жердің көлемі, қаланың ішіндегі мекен-жайы,
қызмет түрі, кәсіпорынның сыртқы кейпі
және т.б.) біріктірілуімен анықталады.
Салық бір жылға есептелініп, ай сайын
төленеді.
Негізгі
бөлім
- Қазақстан
Республикасындағы
салық жүйесі даму
және құрылу кезеңдері
Салықтар бұрыннан
белгілі мемлекеттің қызметінің
барлық бағыттарын қаржыландыру көзі
және мемлекеттік мүдделерді іске асырудың
экономикалық құралы болып табылады.
Салықтар заңдық тұрғыдан мемлекеттің
тәуелсіз құқығының бірі ретінде
көрсетіледі.
Салықтар болашақ экономикалық жағдайлардың
туындауында үлкен рольді атқаруға орындауға
қабілетті. Олардың түрлері ставкаларын
реттей отырып, экономиканың тұрақты дамуына
мүмкіндік туғызуға болады.
Салықтардың проблемалары күрделі және
қарама қайшылықты болып отыр. Алайда,
қазіргі күнде салық жүйесіне енгізілген
салық төлеушілердің заңды құқығы мен
мүдделерінің толық әлеуметтік қорғалуын
қамтамасыз ететін іс-әрекеттің мінсіздігі
туралы айту әлі ерте. Өз кезегіңде соңынан
салықты төлемеудің жетілдірілген нысандары
іздестіріледі, содан соң «оң тәжірибе»,
яғни олардың мемлекеттің қазынаға түспей
қалуын қамтамасыз ететін әртүрлі қоғам
шеңберінде қарастырылады. Бұл облыстағы
жүргізілген қайта қалыптастырулар салықтар
және алымдар жүйесінің «тармақталуы»
сипатына мән береді.
Қазақстан Республикасының 2006 жылдың
12 маусымындағы №210-П «Салықтар және бюджетке
түсетін басқа да міндетті төлемдер туралы»
заңының шығуымен байланысты салық заңдылығы
жетілдірілді, жетіспеушіліктер жойылды,
салықтар мен алымдар құрылымы жеңілдетілді.
Бірақ қазір де салық жүйесін мінсіз деп
айтуға болмайды, онда әлі де болса, кемшіліктер
қатары жеткілікті.
Әлеуметтік салықтар Қазақстан Республикасының
бюджет кірісіне маңызды әсер етеді, олар
бюджеттің тұрақты түсімі болып отыр.
Бюджет түсімдерінің өсуінің бір себебі
өндіріс немесе тауарды, қызмет пен жұмысты
өткізу көлемінің артуы. Кейбір экономистердің
айтуы бойынша әлеуметтік салықтар өтпелі
экономикалы мемлекеттің дамуына экономикалық
түрткі болады.Әлеуметтік салық экономикалық
мәні жағынан салық салу жүйесіне кіреді.
Әлеуметтік салықтардың тауар бағасын
ставкаға тең сомаға арттыратыны белгілі,
яғни егер әлеуметтік салық ставкасы жоғары
болса, отандық кәсіпкердің бәсекеге қабілеттілігіне
кері әсер етеді және сауда көлемін азайтады.
Ал салық ставкасының төмендеуі салық
төлеушілердің салықтық ауыртпалығын
төмендетеді, соынмен қатар кәсіпорынның
айналым құралдарын үнемдеуге және бейресми
экономиканың бір бөлігінің ресми экономикаға
өтуіне алғысшарт болып табылады.
Сондықтан әлеуметтік салықтың әрекет
етуін жетілдіру салық төлеушілер үшін
де, бюджеттің кіріс бөлігіне де оң жағынан
әсер етеді.
Салық жүйесіндегі салықтардың пайда
болуы мемлекеттің қалыптасуымен тікелей
байланысты. Әрбір салықтың пайда болуының
өзіндік ерекшеліктері бар. Алғашында
әлеуметттік салықтың анықтамасындағы
әлеуметтік салық көрсеткіші статистикалық
мақсатта қолданыла бастады. Мысалы, 2005
жылдары АҚШ-та өнеркәсіп өнімдерінің
көлемін сипаттау үшін, ал Ресейде жаңа
экономикалық саясат ретінде аналитикалық
мақсатта қолданылды. Әлеуметтік
салықтың көрсеткішінің обьектісі ретінде
қолдану қажеттілігі Еуропалық елдердегі
жалпы қамтамасыз етіледі.Әлеуметтік
салық Қазақстанның салық жүйесіне жақында
енгізілген салық болып табылады. Бастапқыда
бұл салық түрін алудың мақсаты азаматтардың
мемлекеттік зейнеткерлік және әлеуметтік
қамтамасыз етуге және медициналық көмекке
құқығын жүзеге асыру үшін құралдарды
жұмылдыру болып табылды. 1999 жылы қаңтар
айында әлеуметтік салықты енгізу сонымен
бірге әлеуметтік салықтың кішкене уақытында
ставкі мөлшеріне, салық салынатын база
және есептілікке көптеген өзгертулер
мен толықтырулар енгізілді. Әлеуметтік
салық стакасын 26-дан 21 пайызға төмендету
(01.07.2001 ж бастап) 03.05.2001 ж №183 Қазақстан
Республикасының заңымен қарастырылған.
Бастапқыда әлеуметтік салықтың ерекшелігі
болып еңбек ақыны төлеу қоры табылды,
сәйкесінше ол қаржыландыру көзіне тәуелсіз,
сәйкес салықтарды ұстағанға дейін алынды.
Бұл жағдайда салық төлеушілер болып материалды
және әлеуметтік жеңілдік түрінде ақшалай
және табиғи нысанда есептеліп, жұмысшылар
төлемдеріне белгіленген ставка бойынша
осы салықты есептейтін жұмыс есептеліп,
жұмысшылар төлемдеріне белгіленген ставка
бойынша осы салықты есептейтін жұмыс
беруші ұйымдар танылады. Еске алатын
болсақ Қазақстанда салық салудың екі
түрі бар: еңбек ақыға әлеуметтік салықты
есептеу және жұмысшылардың еңбек ақысынан
табысқа салықты ұстау. Әлеуметтік салық-
мемлекетте алынатын салықтардың бірі.
Ол 1999 жылдан бері бұған дейін қолданылып
келген әлеуметтік қорларға: зейнетақы,
мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру, міндетті
медициналық сақтандыру, халықты әлеуметтік
қамту қорларына аударылатын сақтық жарналарды
аударымдардың орнына енгізілген. Аударымдардың
жиынтық мөлшерлемесі еңбекке ақы төлеу
қорының 28 % мөлшерлемесінде белгіленеді,
ал төленетін жарналардың сомасы өндіріс
шығындарына жатқызылады. Әлеуметтік
салық түсетін түсімдер мемлекеттік бюджеттің
15,7% алады.
Әлеуметтік салық төлеушілері тұрақты
мекемеде, олардың филиалдары мен өкілдіктерінде
қызмет ететін заңды тұлғалар, соның ішінде
шетел тұлғалары және жеке кәсіпкерлер
болып табылады.
Салық салу обьектісі болып жалақы және
басқа жұмысшыларға төлемдер, Қазақстан
Республикасында тұрақты тұратын жұмысшыларға,
шетел азаматтарына және азаматтығы жоқ
тұлғаларға төленетін жалақы және басқа
да төлемдер болып табылады. Жалақыға
қосылатын төлемдер жеке тұлғалардың
жинақтаушы зейнетақы қорына аударылатын
міндетті зейнетақы жарналарының бөлігі
ретінде, әртүрлі өтемақы төлемдері, қосымша
төлемдер және үстеме ақылар, босануына
байланысты уақытша еңбек етуге жарамсыздығына
әлеуметтік жәрдемақы, баланың тууы кезінде
материалдық көмек, әлеуметтік қолдау
бойынша төлем, басқа мемлекеттерден грант
есебінде төлемдер, қоғамдық жұмысқа және
қаражаттар есебіне оқыту төлемдері, кейбір
басқа төлемдер ретінде түзетулерге жатады.
Салық мөлшерлемесі регрессивтік ставкамен
белгіленген. Жеке кәсіпкерлер, нотариустар,
адвокаттар үш айлық есеп көрсеткішінің
мөлшерінде және әр жұмысшыға екі айлық
есеп көрсеткіші мөлшерінде салық төлейді.
Бюджетке салық есепті кейінгі айдың 15-нен
кешіктірілмей төленеді.
Әлеуметтік салықтар өзінің экономикалық
мазмұны жағынан салықтарға жатады. Әлеуметтік
салықтар бюджет кірістерінің тұрақты
көзі болып табылады. Кейбір экономистердің
айтуы бойынша әлеуметтік салықтар мемлекеттің
ауыспалы экономикалық дамуына экономикалық
жағынан тірек болады.
Әлеуметтік салықтар тұрақты мекемелер
мен өкілдіктерде, филиалдарда қызмет
ететін заңды тұлғаларға салынатын салықтың
айналым құнының бір бөлігін бюджетке
аударуды көрсетеді. Салық салынатын айналым
бойынша бюджетке төленуге тиісті әлеуметтік
салықтар арасындағы айырма ретінде анықталады.
Салық салынатын айналым және салық салынатын
импорт қосылған құн салығын салу обьектілері
болып табылады.
Әлеуметтік салық бойынша есепке қойған
кезде салық органы тұлғаға оның әлеуметтік
салық төлеуші ретінде есепке қойылғаны
туралы куәлік беруге міндетті:
-тұлғаның атауы және деректемелері;
-салық төлеушінің тіркеу нөмірі;
-әлеуметтік салықты төлеуші болып тіркелген
күні;
Егер әлеуметтік салықты төлеушінің он
екі айлық кезеңдегі салық салынатын айналым
мөлшері салық салынатын ең төмен айналым
мөлшерінен аспаса, ол тіркелген жеріндегі
салық органына өзін әлеуметтік салық
бойынша есептен шығару туралы өтініш
беруге құқылы. Әлеуметтік салықты төлеуші
мұндай құқықты өзін әлеуметтік салық
бойынша есепке қойған кезден бастап,
кем дегенде екі жыл өткен соң пайдалана
алады.
Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық-экономикалық
құрылысы мен саяси іс-бағытына қарамастан
ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық
құралы, мемлекеттің кірістері және бюджеттің
кірістерін қалыптастырудың шешуші көзі
болып табылады. Салықтарда мемлекеттің
экономикалық мазмұны нақты түрде көрінеді,
ал салықтардың әлеуметтік-экономикалық
мәні олардың түрлері мен ролі қоғамның
экономикалық құрылысымен, мемлекеттің
табиғатымен және функцияларымен айқындалады.
Белгілі философ Фрэненк Бэкон салықтарды
төлеу әрбір адамзаттың қасиетті борышы
деген еді.
Салықтар- көп қырлы, мемлекеттің даму
кезеңдері өзгерген сайын нақтыландырылатын,
ұдайы жүзеге асырылатын ақшалай төлем
болып табылады.
Экономиканың қазіргі даму мүмкіндіктерін
есепке ала отырып мемлекеттік қажеттіліктерге
сай айқындалған салықтардың функциялары
мемлекет белгілеген бағыт бойынша іске
асырылады.
- Салық
түсінігі, мәні және
белгілері
Салықтар-тауарлы
өндіріспен бірге, қоғамның топқа бөлінуімен
және мемлекеттің пайда болуымен,
оған әскер, сот, қызметкерлер ұстауға
қаражаттың қажет болуынан пайда болады.
Салықтың мәні мемлекет өз пайдасына жалпы
ішкі өнімнің белгілі мөлшерін нақтылы
жарна ретінде алып қалады.
Салықтар мемлекеттің өмір сүруінің негізі
болып саналады. Мемлекетті ұстау үшін,
халықтың ақшалай немесе натуралдық формада
тұрақты түрде төлейтін жарналары қажет
болады. Адамзаттың даму тарихында салықтың
нысандары мен әдістері мемлекеттің сұранымдары
мен қажеттеріне қарай бейімделіп, өзгерістерге
ұшырап отырды.
Салықтар тауар-ақша қатынастарынан тыс
қолданылады. Натуралдық салықтардың
мөлшері мен түрі нақты жергілікті жағдайларға
бағынған. Мысалы: 1 адамнан 1 құндыз терісі
немесе 10 пұт тұз және т.б. алынған. Тауар-ақша
қатынастарының нығаюымен натуралды салықтың
рөлі айтарлықтай азайды. Дегенмен, олар
соңғы уақытқа дейін пайдаланылады.
Егер екі мемлекет бір-бірімен соғыс жүргізсе,
жеңген мемлекет жеңілген мемлекеттің
барлық байлығын тонап алады, болмаса
белгілі бір мөлшерде салық салып отырады.
Салықтарға экономикалық әдебиеттерде
әр түрлі анықтама мен түсініктеме берілген.
Мәселен, Салық кодексінде «Салықтар-мемлекет
біржақты тәртіппен заң жүзінде белгіленген,
белгілі бір мөлшерде жүргізетін, қайтарымсыз
және өтеусіз сипатта болатын бюджетке
төленетін міндетті ақшалай жарналар»
деп атап көрсетілген.
Салық- заңды актілерге сәйкес салық төлеушілермен
жүзеге асырылатын бюджетке төленетін
міндетті төлем.
Салық- белгілі бір объектілерден төленетін
төлем.
Салық дегеніміз- белгілі бір мерзімде
және белгілі бір көлемде алынатын, заң
бойынша қарастырылған міндетті төлемдер.
Салықты басқа да төлемдерден ажырата
білуіміз керек. Себебі, салық белгілі
бір объектілерден (табыс, мүлік, тауар,
жер,көлік, мұра) төленеді. Сонымен қатар
салықты төлеудің өзіндік бір мерзімі
болады (салық кезеңі- бір күндік, он күндік,
айлық, тоқсандық, жылдық) және белгілі
бір көлемде немесе мөлшерде (салық ставкасы)
алынады.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік
бюджнтіне салықтардың меншікті салмағы
70 пайыздан құрайды.
Салықты материалдық тұрғыдан алғанда-
бұл, салық төлеушінің белгілі бір мерзімде
және белгіленген тәртіпте мемлекетке
беретін белгілі бір ақша сомасы болып
табылады (салық наруралдық тұрғыда материалдық
құндылық болып саналады).
Салықтың материалдық белгісі- салық төлеуші
белгілі бір соманы мемлекетке міндетті
түрде беруі болып келеді.
Материалдық салықтың қатынастар- ақшалай
қатынастар, өйткені ол ақша қаржыларының
салық төлеушіден мемлекеттік ақша қорларына
жылжуы дегенді білдіреді.
Экономикалық категория тұрғысынан қарағанда
салық- салық төлеушілерден мемлекетке
қарай белгілі бір мөлшерде, белгілі бір
мерзімде және белгіленген тәртіпте бір
бағыттағы ақшаның қрзғалысы болып саналады.
Ал, құқықтық тұрғыдан қарайтын болсақ,
бұл мемлекеттік бекітілім, яғни тұлғалардың
мемлекетке белгілі бір ақша сомасын беруін
(төлеуді) көздейтін міндеттеме.
Салық құқығы- мемлекеттің салықтық әрекеті
процесінде пайда болатын қоғамдық қатынастарды
реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы.
Салық материалдық тұрғыдан белгілі бір
ақша сомасын (ақшалай нысанда) немесе
салық төлеушілердің мемлекетке беруі
тиіс белгілі бір заттардың санын (натуралдық
заттай нысанда) білдіреді.
Сонымен салықтардың мазмұны мынадай:
- Материалдық категория жағынан – бұл
белгілі бір ақша сомасы болса;
- Экономикалық категория ретінде – бұл
мемлекеттің табысы;
- Заңдық категория жағынан, бұл заң жүзінде
белгіленген міндеттеме болып табылады.
- Салықтың экономикалық белгілері ретінде
келесі көрсетілгендерді атауға болады:
- Салық – мемлекетке тиесілі қоғамдық
жиынтық өнімді бөледі;
- Салық – ақшалай нысанды төленеді;
- Салық – қайтарылмайтын төлем болып
табылады:
- Салық – баламасыз сипатта болады;
- Салық – салықты төленген кезде меншік
нысандары айқындалады;
- Салық – тұрақты экономикалық қатынас
туғызады;
Ал, енді осы белгілердің мазмұнын тереңірек
қарастырайық.
1.Салық – мемлекетке тиесілі қоғамдық
жиынтық өнімді бөледі.
Мемлекеттік аппарат мемлекетке тиесілі
ақша сомасын өндірмейді. Сондықтан мемлекет
жеке және заңды тұлғаларға салық салу
арқылы қажетті соманы өндіріп алып отырады.
Мұның экономикалық сипаттамасы мемлекет
салықты белгілеу және өндіріп алу арқылы
өндірілген қоғамдық жиынтық өнімнің
бір бөлігін өзіне тиесілі сома ретінде
айналдырып алады. Бұл жерде салық қатынасы
бөлуші сипатта болады.
2. Салық – ақшалай нысанды төленеді.
Натуралдық нысанда төленуі де мүмкін.
Мәселен, ауыл шаруашылығы саласында жиналған
өнімнің бір бөлігі салық ретінде төленеді.
Салық кодексінде салық ақшалай нысанда
төленуі тиіс деп атап көрсетілген.
3. Салық – қайтарылмайтын төлем болып
табылады.
Салықты төлеген кезде ақша тек бір бағытта
ғана қозғалады, яғни салық төлеушіден
мемлекетке бағытталады.
Мұның қайтарымды төлемдерден (мысалы,
мемлекеттік қарыз) айырмашылығы:
Біріншіден,ақша салық төлеушілерден
мемлекетке қарай қозғалады;
Екіншіден, кері қайтады, яғни мемлекеттен
салық төлеушілерге бағытталады (қайтарылады).
Ал, қайтарымсыздық дегеніміз- ақшаның
мерзімсіз алуды білдіреді, яғни ол соманың
қашан қайтатыны белгісіз.
4. Салық –баламасыз сипатта болады.
Салық құнның ақшалай нысанда бір бағытта
қозғалысын айқындайды, төленген салыққа
қарсы тауар түрінде болса да қозғалыс
жоқ. Толығырақ айтқанда, салық қандай
да бір тауарға, немесе мемлекеттік қызметке
төлем болып есептелмейді, яғни ақшаның
өтеусіз алынуын көрсетеді.
Сондықтан салық – баламасыз төлем болып
табылады.
5. Салықты төлеген кезде меншік нысандары
айқындалады.
Салық төленген кезде меншік нысандары
ақша қаражаттарына, немесе материалдық
құндылықтарда жеке меншіктен мемлекеттік
меншікке өтеді (ауысады). Анығын айтқанда,
салық салу мемлекетке тиесілі меншіктерді
иеліктен шығарады,ал меншік иелері арасындағы
туындайтын салық қатынастарында мемлекет
жеке меншіктен мемлекеттік меншікке
салық төлемдерінде меншік құқықтарын
өзгерте алады.
6. Салық – тұрақты экономикалық қатынас
туғызады.
Салықты белгілеуде тұрақты салық қатынастары
пайда болады. Тұрақтылықты мынадан байқауға
болады, яғни салық жеке түрде емес, нормативті
құқықтық актілермен белгіленеді. Мәселен,
бір тұлғаның нақты салық салу объектісі
бар болса, ол салық міндеттемелерін орындаушы
болып табылады.
Салық қатынастарының тұрақталығы салық
төлеу арқылы жүйелі төлемдерге алып бармауы
тиіс. Кейбір салықтарда салық төлеушілер
үшін салық төлеу жеке төлемдік сипатта
болады (мысалы, мүлік салығы жеке азаматтар
жылына бір рет төлейді) немесе кейде кенеттен
салық төлеу сипаты пайда болады (мәселен,
ойламаған жерден жасаған жұмысына жалақы
алады). Азаматтардың мүлік салығын
төлеген кезде, оның салық қатынастары
қысқартылмайды, қайта салық төлеушілердің
ағымдағы кезеңде төлеген салықтарымен
қоса, келесі салық кезеңдерінде де салық
төлеуге міндетті болады. Бұл процесс
салық төлеушілердің меншік иесі ретінде
құқынан айырылғанға дейін жалғасы таба
береді.
Сонымен қатар салықтың құқықтық бірнеше
белгілері бар, атап айтқанда:
- Салықты –мемлекет немесе уәкілдік берілген
мемлекеттік орган белгілейді;
- Салық – құқықтық нысанда жүзеге асады;
- Салық – мемлекеттің бір жақты белгіленімі
болып табылады;
- Салықты белгілеу арқылы салық міндеттемесі
туындайды;
- Салық – мәжбүрлеме сипатта болады;
- Салық төлеу арқылы ақшаны алу құқықтық
сипатта жүзеге асырады. Салықтың
осы құқықтық белгілеріне кеңірек тоқталып
өтейік.
1.Салықты тек мемлекет қана белгілейді.
Мемлекеттік органның ешбір салықты бекітуге
және енгізуге құқық жоқ.
Салық- бұл мемлекеттің белгіленімі болып
саналады.
Салық- осы белгісі арқылы басқа да міндетті
төлемдерден ерекшеленеді. Сондықтан
көптеген мемлекеттің салық заңдылықтарында
салықты былайша қарастырады:
Біріншіден, салықты уәкілдік берілген
мемлекеттік орган ғана бекіте алады;
Екіншіден, салықты белгілеу белгілі бір
заң немесе нормативтік-құқықтық актілермен
қатаң түрде жүзеге асырылады;
Үшіншіден, осы қабылданғанқұқықтық акт
белгілі бір тәтіпке сәйкес жүргізіледі.
2. Салық құқықтық нысанда жүзеге асады.
Мемлекет салықты бекіту және енгізу үшін
құқықтық акт қабылдайды. Мемлекеттің
салық қызметін жүзеге асырудағы негізгі
әдісі болып норативті актілерді шығару
табылады.
Салықтың құқықтық негізі ретінде – мемлекет
шығарған номативті акт қабылданады.
Салық элементтері және салық салудың
шарттары осы құқықтық актіге сәйкес белгіленеді,
өзгертіледі және жүзеге асырылады.
3. Салық мемлекеттің бір жақты белгіленімі
болып табылады.
Салық ұлт (халық, қоғам, азамат) және мемлекет
арасындағы еркін түрде келісілген келісімнен
кейін пайда болады. Мемлекет салықты
белгілеуде барлық салық төлеушілермен
келісімге келмейді, яғни олардың белгілі
бір топтарымен немесе өкілдерімен ғана
келісімге келуі мүмкін. Кейбір кездерде
салықтық сувернитет жүзеге асырылады.
Салықтық суверенитет (егемендік)-мемлекеттің
өзінің аймағындағы кейбір салық түрлерін
кез-келген мөлшерде өзгертуге және салық
салу объектілерін белгілеуге, салық саясатын
жүзеге асыруға құқы бар.
4. Салықты белгілеу арқылы салық міндеттемесі
туындайды.
Қабылданған құқықтық акт негізінде белгіленген
салық жеке және заңды тұлғаларға салық
төлеуші ретінде салық міндеттемелерін
жүктейді.
Салық төлеуші тұлғалар салық және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдерді
төлеуге міндетті болып саналады. Қазақстан
Республикасының Салық кодексінде салық
міндеттемесіне былайша түсініктеме берілген:
«Салық төлеушінің салық заңдарына сәйкес
мемлекет алдында туындаған міндеттемесі
салық міндеттемесі деп танылады, оған
сәйкес салық төлеуші салық органына тіркеу
есебіне тұрұға, салық салу объектілері
мен салық салуға байланысты объектілерді
айқындауға, салық және бюджетке төленетін
басқа да міндетті төлемдерді есептеуге,
салық есептілігін жасауға, оны белгілеген
мерзімде табыс етуге, салық және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдерді
төлеуге міндетті»
5. Салық мәжбүрлеме сипатта болады.
Салықтың мәжбүрлеме сипаты 3 кезеңде
байқалады:
- Бірінші кезең, мемлекет салықты салық
төлеушілердің еркінен тыс белгілейді
және енгізеді, яғни мәжбүр түрде;
- Екінші кезең, салықты төленген кезде
салық төлеуші өзінің меншігінің бір бөлігінен
мәжбүр түрде айырылып отырады;
- Үшінші кезең, салық төлеуші өзінің салық
міндеттемелерін орындамаған жағдайда,
мемлекет бересілі соманы мәжбүрлі түрде
өндіріп алады.
6. Салық төлеу арқылы ақшаның алу құқықтық
сипатта жүзеге асырылады. Бір жағынан
алғанда, салықтарды салық төлеушілерден
еркінен тыс өндіріп алынады, ал екінші
жағынан мемлекетті басқа да ақшалармен
қамтамасыз етеді, ал бұл құқықтық негізіде
мемлекеттің меншігі болып саналады. Айта
кету керек «Салық – салық төлеушілердің
құқық бұзушылықтары немесе құқыққа қарсытәртіпсіздіктері
үшін шараларға төлем ретінде қарастырылмайды».
Алымдар салық төлеушілерге белгілі бір
құқықтық мәртебе берілгенде немесе белгілі
бір қызмет түрін бастар алдында төленеді.
Алым да төлем болып табылады. Ал, енді
алымдардың салықтардан бірнеше айырмашылықтарыбар,
атап айтқанда:
- Біріншіден, алым мемлекеттік аппараттың
шығындарын жабады, яғни мемлекет заңды
іс-әрекет түрінде тұлғаларға қызмет ұсына
отырып, сол қызметіне төлем қабылдайды.
Ал салықтар мемлекетті толығымен қаржыландыруға
жұмсалады;
- Екіншіден, салықтың өтеусіз және баламасыз
белгілері болады. Ал, алым баламалы төлем
болып саналады, яғни алымды төлеу арқылы
мемлекеттен белгілі бір құқық, мәртебе
немесе рұқсат алынады. Мысалы, заңды тұлғаларды
мемлекеттік тіркегені үшін алымды алсақ,
салық төлеуші осы алымды төлеу арқылы
өзіне белгілі бір қызмет түрін ашуға
рұқсат алады немесе лицензиялық алым
белгілі бір қызметпен айналысу үшін алынатын
рұқсат қағаз, яғни салық төлеушіге белгілі
бір қызмет түрімен айналысуға құқық беріледі.
Сонымен салық жай ғана төлем ретінде
төленеді, одан салық төлеуші төлеуіне
айырбасқа ешнәрсе ала аклмайды, ал алдымен
салық төлеуші мемлекеттік органмен байланысты
жетілдіре отырып, өзіне басқа да заңда
іс – әрекеттер жасайды;
- Үшіншіден, алым бір жолғы төлем болып
табылады, яғни бір рет қана төленеді.
Ал, салық ұзақ мерзімді және тұрақты түрде
төленіп отырады, қашан салық міндеттемесі
тоқтағанға дейін жалғаса береді;
- Төртіншіден, салықты төлеуде күштеу
әдісі қолданылады, яғни салық төлеуші
салық міндеттемесін орындамаған жағдайда,
мәжбүрлі түрде өндіріп алу іс – шаралары
қолданылады. Салық төлеуші алдымен ерікті
түрде төлеп отырады. Мысалы: бір тұлға
мемлекеттік органға келіп, кәсіпкерлік
қызметпен айналысуға өтініш береді. Берілген
рұқсат негізінде кез келген қызмет түрімен
айналысуға құқылы. Бұл жнерде тұлға алдымен
өз еркімен төлейді.
Төлемақы дегеніміз-мемлекет меншігіндегі
объектілерді пайдаланған кезде төленетін
төлем.
Салық пен төлемақының бірнеше айырмашылықтары
бар. Мәселен:
- Біріншіден, төлемақы өтеулі және баламалы
төлем, яғни төлемақыны белгілі бір объектілерді
пайдаланған кезде төлейді;
- Екіншіден, төлемақы мемлекеттің азаматтық
құқыққа сәйкес азаматтық- құқықтық қатынастары
кезінде туындайды;
- Үшіншіден, тұлғалар төлемақы төлеу арқылы
баламалы түрде осы және басқа да объектілерді
пайдалануға құқық алады.
Мемлекеттік баж-уәкілді берілген мемлекеттік
органдардың, немесе лауазымды адамдардың
заңдық мәні бар іс-қимылдар жасағаны
үшін және құжаттарды бергені үшін алынатын
міндетті төлем. Мемлекеттік баждың салықтан
айырмашылығы мынада:
- Мемлекет тарапынан берілетін қызметкер
байланысты болады, сондықтан бұл баламалы
төлем болып саналады;
- Мемлекеттік бажды мемлекет қызметіне
төлем ретінде емес, мемлекеттің қызметіне
байланысты төлем ретінде қарау керек.
Айта кету керек, бажды төлеген кезде тауар-ақша
қатынастары жүзеге асады.
Салық экономикалық категория ретінде
және өзінің қалыптасуы барысында мынадай
үш қызметті атқарады.
Салықты ең бірінші кезектегі атқаратын
қызметі, бұл – қазыналық.
Мемлекет өз қазынасын толықтыру мақсатында
табыс көздерін жасайды. Салық төлеушілерге
нормативтік құқықтық актілер негізінде
салық және бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдерді есептейді, салық
ставкалары мен төлеу мерзімін белгілейді.
Салықтардың қазыналық қызметі- түрлі
субъектілер табысының бір бөлігі мемлекет
пайдасына өтеді. Салықтың қазыналық қызметі
арқылы мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлігі
құралып, салықтың қоғамдық міндеті артады.
Қорыта айтқанда, мемлекеттік бюджет саясаты
жүзеге асырылады.
Салықтың келесі қызметтерінің бірі- бақылау(реттеу).
Мемлекет экономиканы дамыту жолында
салықтық реттеу процесі арқылы экономиканың
кейбір салаларын дамытуды ынталандырады
және қажет жағдайда тежеп отырады. Бюджетке
түскен салық түсімдерін реттейді және
бақылап отырады. Кез-келген қызмет түріне
бақылау жасау қажет. Ал енді салық түсімдеріне
бақылау өте қажет екені даусыз. Мемлекет
бюджеттің кірісі мен шығысын есептейді,
соған сәйкес өз қызметін атқарады.
Салықтардың бақылау қызметінің арқасында
салық жүйесінің тиімділігі бағаланады,
қаржы ағымдары мен қызмет түрлеріне бақылау
қамтамасыз етіледі.
Салықтың келесіатқаратын қызметтерінің
бірі – қайта бөлу.
Бюжетке түскен салық түсімдерін қаржыландыруды
қажет ететін бағдарламалар жобасына
сәйкес және әр салаларға мақсатқа сай
бөлінуін қарастырады. Салық түсімдерінің
мақсатқа сай және өз уақытысында жұмсалуына
қадағалау жасайды.
Салықтың қайта бөлу қызметі мемлекетке
салықты қоғамдағы экономикалық және
әлеуметтік процестерге әсер ету құралы
ретінде қолдануға мүмкіндік берді.
Салықтардың қайта бөлу қызметінің көмегімен
бюджетте ақша қаражаттары жиналады, осыдан
кейін жалпы мемлекеттік мәселелерді
шешуге бағытталады, әлеуметтік топтардың
табыстары арасындағы қатынастарды өзгерту
жолымен әлеуметтік тепе- теңдікті ұстап
тұрады.
Салық қызметінің міндеті – бюджеттің
тадыс бөлігінің орындалуына жауап беретін
бірден бір мемлекеттік орган.
Салық – бірінші кезекте, бюджет саясатын
жүзеге асыра отырып, мемлекеттік бюджетті
толықтыруды көздейді. Осы бюджетке түскен
салық түсімдеріне «қайдан келеді және
қайда кетеді» жөнінде бақылау жасайды.
Ал енді осы қызметтердің қортындысы ретінде
бюджетке түскен салық және салықтық емес
түсімдерге қайта бөлу жасалады.
Мұның мақсаты- мемлекеттік әділетті түрде
өз шығындарын да жаба отырып, елдің әлеуметтік
топтарына да қолдану көрсетіп, басқа
да шығыстарды жаба білу.
Көптеген экономикалық әдебиеттерде салықтардың
бірнеше қызметтері атап көрсетігген.
Мәселен, ынталандырушы. Салықтардың ынталандырушы
қызметінің көмегімен мемлекет өндірісінің
және басқа да шаруашылық субъектілерінің
дамуын ынталандырады. Сонымен қатар салық
жеңілдіктерін, төмен пайызды салық ставкаларын
енгізеді.
Салықтардың ынталандырмайтын қызметі
оларды басу мақсатында әрекеттің қандай
да бір түріне арнайы салықты енгізу жолымен
жүзеге асырылады.
Салықтардың тұрақтандырушы қызметі экономикалық
өсу, техникалық жаңару, халық санының
өсуі үшін әр түрлі шаралар жасайды.
Салықтарды шектеу қызметі. Мемлекетке
кейде бірсыпыра өндіріс түрлерін дамыту
тиімсіз болады. Салық саясаты арқылы
мемлекет өндіріс түрлерінің дамуын шектейді
немесе тоқтатады, Қазақстан Республикасында
бұл қызмет 10-20-30 пайыздық салық ставкаларымен
қатар және нөл пайыздық салық ставкалары
арқылы жүзеге асуда.
Қорытынды
Салықтар мемлекеттің
бюджеттік кірістерін толықтырып
отыратын болғандықтан, оның ішінде
мүлік салығы да орын алады. Заңды тұлғалар
(оның ішінде резидент еместер), олардың
филиалдары, өкілдіктері және өзге де
оқшауланған бөлімшелері мүліктің тұрған
жері бойынша әр жыл үшін төлейтін мүлік
салығының сомасын анықтау бухгалтерлік
есепте амортизацияланатын активтердің
қалдық құнынан 1 процент ставка бойынша
жыл ішіндегі ағымдық төлемдерді есептеу
үшін жүргізіледі.
Тікелей нақты салықтардың қатарындағы
мүлік салығы есептеу кезінде обьектінің
жаңа ұғымы пайда болды-амортацизацияланған
активтер.
Мүлік салығы мемлекеттік бюджет кірістерінің
басты көздері іспеттес, сонымен қатар
салықтарға қарағанда халықтың өміріне
тікелей әсер ететін салықтың бір түрі
саналады.
Тікелей салықтардың қатарына жататын
мүлік салығына салынатын салық мемлекеттің
салық жүйесінде қызмет жасайды. Осы салықтың
алыну механизмі көптеген елдерде бір-біріне
ұқсас болғанымен, жекелеген айырмашылықтары
бар.
Мүлік салығын төлеушілердің табысынан
алынатын салық базасы өскен сайын салықтың
ставкасы да артады. Әрбір мемлекет өзінің
салық саясатына байланысты салық ставкаларының
түрлерін өз қалауынша қолдана алады.
Қазіргі кезде Қазақстан республикасында
халықтың әлеуметтік жағдайын көтерудің
көптеген бағдарламалары іске асуда. Мүлік
салығын төлеу біздің елімізде заңды және
жеке тұлғалардың мүлік құнына байланысты.
Нәтижесінде біздің еліміздегі мүлік
салығының ставкасы ең төмені болып табылады.
Мүлік салығында салық салу обьектілерінің
тұрған жері бойынша салықтың төленетіні
жаңалық емес. Бірақ таралып жатқан филиалдар
тараптары бар, яғни салық салу обьектілері
басқа облыстардың аумағында орналасқан
заңды тұлғалар салықтың осы түрі бойынша
есептеме беру тәртібіндеге өзгерістер
белгіленді. Бұл ретте төлемдер обьектінің
тұрған жері бойынша жүргізіледі, ал заңды
тұлғаның филиалдары, өкілдіктері мен
басқа құрылымдық бөлімшелері тұрған
жері бойынша ағымдық төлемдердің есептерін
және салық бойынша декларация тапсырады.
Бірақ бұл орайда олар бас ұйымға көшірмелерді
жібереді. Олардың негізінде заңды тұлға
жыл аяқталғаннан кейін құрылымдық бөлімшелері
бөлігінде есептелген және төленген салық
сомалары бойынша жинақтаушы тізілім
жасайды.
Мүлік салығын төлеудегі декларация нысан
бойынша есепті кезеңнен кейінгі жылдың
31 наурызынан кешіктірмей тапсырады. Қолданылып
жүрген заңдарға сәйкес мүлікке салынатын
салықты төлеуге төлеуші жауапты.
Салықтар мемлекет үшін ең негізгі қаражат
көзі, сол салықтардың бірі мүлік салығы
болып табылады. Қазіргі уақытта салықтар
арасында мүлік салығының маңыздылығы
жоғары.
Қолданылған
әдебиеттер
1.Қазақстан Республикасының
Конституциясы
2. Салық кодексі 2006
ж
3.С. Найманбаев Салықтық
құқық Алматы, 2005
4.С.М. Найманбаев
Қаржылық құқық Алматы 1994 ж
5.В.М. Пушкарева История
финансовой мысли и памятки налогов 1996