Қоғам мен мемлекет алдындағы заңдық міндеттеме және жауапкершілік

Лауазымды тұлғаның мінез-құлқының психологиялық ерекшелгі:

• ол объективті себептерде ескертіледі: әлеуметтік, мәдени, заңдық және қызметтің әлеуметтік-психологиялық жағдайында;
• оған шешім қабылдайтын жеке тұлғаның өзіндік әсері болады, мұнымен    бірге    білім,    жұмыс    тәжірбиесі,    құқықтық    сана, құқықтық мәдениет, жеке-психологиялық ерекшеліктің мағанасы болады.

Лауазымды тұлғаның мінез құлқына әсерін тигізеді:

• лауазымды тұлға жұмыс істейтін ұжым;

-   лауазымды  тұлғаның қабылдаған шешімі жолданатын  азаматтар мен басқа тұлғалар.

  Аталған факторлар тығыз байланыста болады және  лауазымды тұлғаның жұмысына мағаналы әсер етеді.

Лауазымды тұлға  үшін қажетті кәсіби және жеке қасиеттер:

• терең логикалық ойлау;
• жақсы есте сақтау;
• ынта;
• табандылық;
• өзіндік сын;
• адамгершілік

   Лауазымды   тұлғаның   қызмет   деңгейін   көтеруге    әсер   ететін жағдайлар:

- олардың қызметіне  тиісті құқықтық регламентациясы;

- олардың   тарапынан   барлық   заң   талаптарын   орындауды   қатаң   бақылау.

   Заңдық  ұйымдардың тиімділігінІң социологиялық критерииі сот мекемелерінің жұмыстарының аспектісінің мысалында берілген.

   Сот — ерекше мемлекеттік орган. Заңгерлер  мен социологтар мемлекеттік  басқару органдарына сипаттама  бере отырып, социологиялық көзқарас тұрғысынан былай деп көрсетеді: «басқару органдары бұл - әкімшілік ұйымдастырудың белгілі бір түрінің шеңберінде немқұрайлы бекітілген мақсатта ұйымдастырылып қызмет ететін адамдардың жиынтығы». Сот — басқару органы емес, дегенмен, жоғарыда аталған белгілер оған толығымен қатысты, тіпті, олар оның құрылымында көрсетілген және қызметі неғұрлым айқын көрінеді. Сот қызметкрлері ең алдымен кәсіби соттар қатаң заң шеңберінде әрекет етеді. Олардың қызметінің алгоритімі аса немқұрайлы бірақ, соттың қалауының да үлесі аз емес.

  Сонымен, мемлекеттік органның қызметінің тиімділігі туралы келесі критерии бойынша талдауға болады:

     - мемлекеттік   орган   қызметінің   сферасына   қатысты   әлеуметтік үмітті жүзеге асырады;

   - мемлекеттік органдар мен лауазымды  тұлғалардан күтетін жалпы үміт  ол өкілеттілік, тиімділік, заңдылық, әдістемелік. Бұл сотқа толық көлемде қатысты. Сот қызметінен күтетін әлеуметтік үміттің көрсетілу формасы келесіде:

• сот істерін дұрыс шешу;
• сот   ісіне    қатысушы    азаматтардың    құқықтық    және    заңдық мүддесін қорғау;
• азаматтарға әділеттіліктің тәрбиелік әсері. 

Сот ісінің төменгі  сапасы келесі факторлармен түсіндіріледі:

• ішкі   факторлар   заңдық   жүйенің   ішінде   тамырланады   —   бұл ойланбаған      құқық      шығармашылығы,      кәсіби      деңгейдің, тәжірбиенің,     қуқықтық    сананың      деңгейінің,      құқықтық  мәдениеттің төмендігімен;
• сыртқы   факторлар   заңдық   жүйенің   сыртында   болады   —   бұл қоғамның         әлеуметтік-экономикалық,         саяси,         мәдени- идеологиялық жағдайымен.

   И.Л. Петрухин әділеттіліктің нәтижелік деңгейіне әсер ететін үш жағдайды көрсетеді:

• заң шығарушы және құқықты қолдану қызметінің жағдайы;
• соттың жеке басының жағдайы;
• олардың қызметінің әлеуметтік-экономикалық, 
  ұйымдастырушылық, идеологиялық жағдайы.

Әділеттіліктің  деңгейі келесі жағымсыз факторларға байланысты төмендейді:

• бюрократия;
• жергілікті билік пен соттардың тұтасуы.

   Бюрократизация  шешім қабылдау кезіндегі немқүрайлықтан, істі қарау қортындысының жауаптылығынан өзін босатуға үмытылудан; іс жүргізудегі баяулылықтан; ең алдымен азаматтардың мүддесін қамтамасыз етуге емес, жұмыстағы «жақсы көрсеткішке» ұмытылудан көрінеді.

   Жергілікті  билікпен соттардың тұтасып кетуі  — бұл көптеген соттардың Конституцияда жарияланған олардың тәуелсіздігін жоғалтуының тікелей салдары. 

      2.2 Адам құқығынынң халықаралық  қорғалуы. Адам құқығынынң Жалпы  декларациясы     

     Америкалықтар алғашында «адам құқығы туралы»  сөз қозғаған жоқ, бірақ өздері жоғары бағалаған бостандық туралы айтты. Көптеген отаршылдар жаңа әлемге, дінге бостандық іздеу үшін аттанды. ХVІІ ғасырда Еуропада сөз бостандығы, өзін – өзі басқару болмады. Бірақ америкалық отаршылдар Ұлыбританиямен байланыстырып тұрған саяси байланысты үзу уақыты келгенде оларда дәстүр мен заңдылық жүйесінің құрылып, діни сенім бостандығын тану, сөз бостандығы, жиналыс бостандығы, сотқа қатысу құқығы қалыптасқанда жүзеге асады деп тұжырымдайды. Дәл осы бостандықты шектеу Америкада Ұлыбританиядан тәуелсіздікті алу үшін Америкада бой көтерген революциялық қозғалысқа әкеп соқты.

     1776 жылы алғаш рет адам құқығына мемлекеттік анықтама берген Вирджиния құқықтары Декларациясы құрастырылды, онда «Барлық адамдар табиғаты бойынша тең дәрежеде еркін және тәуелсіз, сондай – ақ туғаннан белгілі құқықтарға ие..., нақты: өмір сүру құқығы және меншікке билік ету, бақытқа ұмтылу құқығы және қауіпсіздікпен отанға ие болу» деп көрсетілді.

     Вирджиния құқығы Декларациясының даму идеясы 1776 жылы Тәуелсіздік Декларациясынан бастау алды, бұл отаршылдардың британ құдіреттілігіне қарсы күрестің соңғы сатысын бейнеледі. Отарлардың егемендігі, олардың британ тағынан тәуелсіздігі жарияланды. Басқару нысанына қарамастан әрбір мемлекетте танылған мемлекеттің егемендігін білдіретін билік болуы тиіс болды.

     1775 жылыдың мамыр айында Филадельфияда  екінші құрылықтық конгресс ашылды. 1776 жылы 4-шілдеде Конгресс тәуелсіздік Декларациясын қабылдады, декларация отарлық езгіге қарсы тұрып, «адамның ажырамас құқықтары» – өмір, бостандық, бақытқа ұмтылу және Америка Құрама Штаттарының біріктірілуі, «еркін және тәуелсіз мемлекет» деп жариялады. 1776 жылы Вирджиния құқығы туралы Декларация конституциялық сипаттағы тұңғыш құжат ретінде адам құқығына мемлекеттік анықтама берді. Құжатта «барлық адамдар тең және анықталған ажырағысыз құқықтарға ие, ол адамдар құқығын қамтамасыз етуді мемлекет басқару құзыретімен келісе отырып бекітеді» деп жазылды. Декларация авторы Томас Джефферсон (1743 – 1826 ж.ж) болды. Джефферсонның пікірінше мемлекет ішкі қауіпсіздікті және елдің ішкі бейбітшілігін қамтамасыз ету үшін «күшті» болуы керек, сонымен бірге тұлға бостандығы, жеке бастаманы шектеу және еркін бәсекелестікке «әлсіздікке» қатысты болады. Халықтың үстемдігі және теңдігі қағидатының пайда болуына әсерін тигізген Джефферсон көзқарасы Декларациядан кең орын алды. Өмір сүру, бостандық және бақытқа ұмтылу құқықтары ажырамас құқықтар ретінде саналды. Бұл құқықтарды жүзеге асыруды қамтамасыз ету үшін билікті қолына алған үкімет құрылды. Бірақ бұл құқық құлдар мен «жабайылар» арасында таралған жоқ.

     Халық құқығын қорғау үшін билікті құру құқығын бекіту, соттың тәуелсіздігін талап ету, ағылшын отарларына қарсылық көрсету Декларацияның жаңа қалыптасып, бекітілген мемлекеттің конституциялық бастамасының құрамдас бір бөлігі болып табылатынын көрсетті.

     1776 жылы 13 штат жеке мемлекет ретінде  ортақ мақсат көздеген тұрақты одақ болып табылатын АҚШ конфедерациясын құрды. Бұл мемлекет әлсіз, ал билігі қуатсыз болды. Сондықтан Филодельфияда Конституциялық конвент отырысында жаңа мемлекет – АҚШ федерациясының құрылуы туралы шешім бекітілді. Федерация – орталық құзыретті органдар, яғни заң шығарушы, атқарушы және сот органдары қалыптасқан мемлекеттердің тұрақты одағы. 1788 жылы күшіне енгізілген Конституция қабылданды.

     АҚШ конституциясы әлі күнге дейін  қолданыстағы жазылған тұңғыш конституциялар қатарына жатады. Бұл қысқа құжат (7 мың сөз шамасында) Преамбуладан, 7 баптан, сондай – ақ 27 өзгертуден тұрды. (АҚШ тарихында  мыңдай өзгертулер ұсынылып, соның ішінде 40- тан астамы қабылданды, штаттардың басым көпшілігі 3/4 – нен 27- і құжатқа қосылды). Алғаш реет биліктің тармақтарға бөліну қағидаты бекітілді. Конституцияда азаматтар мен мемлекеттік қызметшілер құқығын қорғайтын ережелер жинақталды. Конституция бойынша төмендегідей адам құқықтарының қорғалуына жол ашылды:

     Біріншіден, мемлекеттік қызметшілердің саяси  тәуелсіздігі және басқа да құқықтары; Конгресс мүшелерінің сөз бостандығына деген құқығы қорғалды, оларды Конгрессте сөйлегендері үшін қамауға алуға тиым салынды. Үкіметтік органдарға және т.б. жұмыстарға қабылдау кезінде нақты дінге сену шартын қоюға тыйым салынды;

Екіншіден, штат билігі тарапынан азаматтар құқығының бұзылуын, 

азаматтарды несие берушілерге қатысты міндеттемелерінен  босату туралы заң актілерін шығаруға Штатқа тиым салды. Конституция құлдарды иеленуші азаматтардың меншік құқығын қорғады. Федеральдық үкімет тарапынан басқа штатқа қашып кеткен құлдарды иесіне қайтару қарастырылды; Конституция федеральдық үкімет пен штат басқармасына кері күші бар заңдарды және соттың шешімінсіз қамауға алуға тыйым салды;

     Үшіншіден, федаральдық билік тарапынан  азамат құқығының бұзылуын қорғады. Хабеус корпус және алқалы сот құқығын қорғау қарастырылды;

     Конституция сатқындығы үшін айыпталудан қорғады, «АҚШ мүддесі үшін сатқындық деп мына әрекеттер саналды: АҚШ – қа қарсы әскери қимылдар жасау, аталмыш іс -әрекеттерді қарсыластарға қосыла отырып іске асыру және қарсыластарға әскери көмек көрсету. Екі куәнің қатысуынсыз немесе ашық сот өндірісінде мойындалмаса ешкімді де сатқындығы үшін айыптауға болмайды» деп аталмыш қылмыс түріне нақты анықтама берілді.

     1789 жылы бірінші Конгресс сайланды. АҚШ – тың тұңғыш президенті Джордж Вашингтон болды. Азамат құқықтарының басым көпшілігі Конституция енгізілмеді. АҚШ Конгресі 1791 жылы Конституцияға бірнеше құқықтар мен бостандықты айқындаған он өзгерту енгізді. Аталмыш өзгертулер тарихқа «құқық туралы Билль» деген атпен енді.

     Сондай  – ақ 1789 жылы Конгресстің ашылу  рәсімінде Джемс Медисон өкілдер палатасына Конституцияға өзінің толықтыруларын ұсынды. Медисон заматтардың белгілі бір топтарының мемлекеттік билікті өз мүдделері үшін пайдалануы адам құқығына басты қауіп төндіреді және ол бұл қауіпті федаральдық үкіметтен гөрі штат үкіметі тарапынан күтетінін айтты.

     Медисонның  пікірінше «Бірде – бір штат азаматтың  ар – ұждан, баспасөз бостандығын  және алқалы сотқа қатысу құқығын  бұзуға болмайды» деген түзетуі ең маңызды болып саналуы қажет болды. Сонымен бірге Медисон конституцияға енгізілмеген құқықтарға қатысты да түзетулерді ұсынды.Ұсынылған түзетулердің мақұлдануы «Конституцияға енгізілген, анықталған құқықтардан бас тарту немесе халықпен сақталған құқықтарға нұқсан келтіру ретінде талқыланбауы қажет» дей отыра оныншы түзету деген атқа ие болды.

     1789 жылдың тамыз айында өкілдер  палатасы Медисонның ұсыныстарын  қарады, оған өзгерістер енгізіп,  сенаттың қарауына жіберді. Сенат  шешімі бойынша түзетулер Конституция мәтініне емес, керісінше мәтінге қосымша ретінде енгізілді. Сенаторлар жеке тұлғаның діни сенімге бостандығын, сөз бостандығын, сотқа қатысу құқығын сақтауға қатысты түзетулерді алып тастады.

     Адам  құқығына қатысты енгізілген түзетулердің жетеуі ең қажетті деп саналды. Бірінші түзету бойынша Конгреске сөз, баспасөз және дінге сену бостандығын шектейтін, сондай – ақ «дінді тағайындауға қатысты» заңдарды шығаруға тыйым салынды. Екінші түзету бойынша «халықтың қаруды сақтау және алып жүру құқығына» кепілдік берілді, яғни мәтін мазмұнында бұл «жақсы жарақталған милицияның болуы» деп ескертіледі. Адамдардың қаруды өзімен бірге алып жүруі туралы мәселе кең көлемде дау туғызып, Жоғарғы сот бұл дауды қалай құлшынса да шеше алмады. Үшінші түзету жеке үй меншік иелерін әскери бақылаудан қорғады. Төртінші түзету бойынша «көмек туралы» іс жүзінде ешқандай әрекет етпейтін, тек деспоттық британ саудасын іске асыруда ғана қолданылатын қаулының орнына «негізделмеген тінту мен қамауға» тиым салынды, осыған сәйкес тінту мен қамауға ордерді «дәлелдер жеткілікті» болған жағдайда ғана беру тәртібі қарастырылды.

     Бесінші алтыншы, сегізінші түзетулер мемлекеттік  қылмысы үшін айыпталудағы адам құқығына қатысты болды. Үкімет тарапынан  көрсетілген қысымшылықтан қорғалуда  айыпталушыларға кейінге қалдыруы мүмкін емес азаматтар тарапынан құрылған және жария алқалық соттық қорғалуға құқық берілді. Сот өндірісінің әділеттілігін қаматамасыз етуде айыпталушы да, жәбірленуші де өз тараптарынан куәләрді сот процессіне шақыруға мүмкіндік алды. Айыпталушыға адвокаттың қызметін алуға жағдай жасалды. Айыпталушыны жасаған бір қылмысы үшін бір реттен артық жазаға тартуға болмайды және оны «қатал, қадір-қасиетіне нұқсан келтіретін» жазаға тартуға және өзіне қарсы дәлелдер келтіруге мәжбүрлеуге тиым салынды.