«Алаш» партиясы мүшелерінің саяси көзқарастары

Алашорда жетекшiлерi күрделi кезде бiр жағынан елдi аман сақтап қалу үшiн «Уақытша халық кеңесi түрiнде» билiк құрды, екiншi жағынан кеңес  үкiметiмен байланыс жасауға тырысты. Ленин, Сталиндермен келiс сөздер жүргiздi. Қазақ автономиясының мәдени мұқтажына Орталықтың көмегi, бүкiл қазақ құрылтайын шақыру, өлкеде азаматтың бiтiмге келу туралы уәделер болды. Кешiкпей үлкен елде азамат соғысы басталды: Алашорданың ұстанар бағытын айқындау қажет болды. Олар өлкеде әлеуметтiк-саяси негiзi жоқ, кеңес үкiметiнiң көптеген көзқарастарымен келiспедi. Олар ең алдымен таптық күрес, ел iшiнде саяси қырқыс емес, ұлттық мүдденi көздедi. Сондықтан кеңес үкiметi оларды буржуазияшыл-ұлтшылдар деп атады. Олар шын мағынасында қазақтың «ұлтшылдары» емес, ұлтжанды азаматтары едi. Ұлт мүддесiн ойлайтын азаматтар әр кезде де, әр елден де табылыды. Саяси көзқарасы үшiн қуғындауды тоқтату мақсатында оларға кеңес үкiметi қысым жасамауға уәде берген едi. Көптеген Алаш партиясының азаматтары кеңес үкiметi кезеңiнде де саяси жағдайлар мүмкiндiк бергенше ұлт мүддесiне қарай жұмыс iстедi. Қазақ өлкелiк комитетiнiң бiрiншi хатшылығына 1925 жылы қыркүйекте Ф.И. Голощекиннiң келуiмен республиканың қоғамдық-саяси өмiрi күрт өзгерiп кеттi. Республикада «кiшi қазан» төңкерiсiн өткiзуге идеологиялық негiз жасалды. Нәтижесiнде күшпен ұжымдастыру, куғын-сүргiн қазақ халқын зор қайғы қасiретке ұшыратты. 1928 жылы осы айыппен 44 адам — «буржуазиялық-ұлтшылдар» Ә. Бөкейханов, А. Байтұрсынов, М. Жұмабаев, Ж. Аймауытов бар бұрыңғы Алашорда қайраткерлерi тұтқындалса, 1930 жылы М. Тынышбаев, Х.Досмұхамбетов бар тағы да 40-қа жуық адам түрмеге жабылды.1937-1938 жылдары жылдары бұл үдерiс жаппай сипат алды. Қуғын-сүргiнге ендi тiптi большевиктерге мүлде қарсы болмаған Т.Рысқұлов, О. Исаев, О. Жандосов, С. Сейфуллин, І. Жансүгiров, С. Асфендияров, т.б. қазақтың бетке ұстар азаматтары ұшырап, барлығы да ату жазасына кесiлдi. Осылайша ұлт үшiн құрбан болған қазақ перзенттерiнiң кiнәсiздiгi тек Сталин қаза болғаннан кейiн, iшiнара ақтала бастады. Алайда, бәрi бiр Алашорданың атын айтуға да болмайтын. «Алашорда» азаматтарының толықтай ақталуы тек 1986 жылдан кейiн ғана мүмкiн болды. Сөйтiп, қазақ халқы А.Байтұрсынов, М. Жұмабаев, М. Дулатов, М. Шоқай, Ж.Аймауытов, Жанша және Халел Досмұхамедов, Ш.Құдайбердиев, т.б. көптеген перзенттерiмен, оларды шығармаларымен қайта қауышты. 
Тарих тағылымы бiздiң дамуымыздың басты себепкер шарттарының бiрi.

Мiне, сондықтанда бiз, яғни кейiнгi жас ұрпақ, халқы үшiн жан  берген бабаларымыздың өмiрi мен iсiн  оєып үйренiп алаштықтардың жеңiстерiн  бағалап, жеңiлiстерiнен сабақ аламыз. ХХ ғасырдың бас кезiндегi ұлт зиялыларының елiмiз үшiн iстеген қимыл-қарекетi ұрпақ  есiнде мәңгi жаңғырады, елiмiздiң  тәуелсiздiк жолындағы күресiнiң  маңызды кезеңi болып қала бередi.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3. «Алаш» партиясының бағдарламасы және оның революциялық мінездемесі

 

Алаш партиясы жарияланған  бағдарламасында Ресей мемлекетінің демократиялық, федеративтік республика болғандығын жақтады. Бағдарлама бойынша  шашыраңқы қазақ облыстары өз билігі өзінде тұтас бір мемлекетке бірігіп, автономиялық негізде Ресей Федерациясының құрамына еңбек. Әлеуметтік қатынаста феодалдық ақсүйектер құқын шектеу, таптық жіктелуді жеделдету мәселесі қойылған жоқ, керісінше, жалпыұлттық мүдде, ұлттык тұтастық бағытына басымдылық берілді. «Алаш партиясы ғаділдікке жақ, халі нашарларға жолдас, жебірлерге жау болады. Күш-қуатын игілік жолына жұмсап, жұртты тарқы ету жағына бастайды» деп көрсетілді. Салық мәселесі де осы тұрғыдан шешілуге тиіс болды. «Салық мал-ауқат, табысқа қарай байға байша, кедейге кедейше ғаділ жолмен салынады, ...бар жұмысшылар заң панасында болады».

Бағдарламаның антифеодалдық  сипаты «негізгі құқық», «ғылым-білім үйрету» сияқты тарауларынан байқалады. «Ресей республикасында дінге, қанға қарамай, еркек-әйел демей, адам баласы тең. Жиылыс жасауға, қауым ашуға, жария сөйлеуге, газет шығаруға, кітап басуға еркіншілік», заң орындарының рұксатынсыз жеке адамдардың табалдырығынан аттап, ешкім тінту жүргізе алмайды, сот сұрап, билік айтылмай ешкім тұтқынға алынбайды, т.б.

Бағдарламадағы ең негізгі  мәселе — жер мәселесі. Қазақ жері, оның асты-үсті байлығы қазақ елінің меншігі болуға тиіс. Қазақ елінің ықтиярынсыз ішкі Ресейден қоныс аудару токтатылады. Жер мәселесіне байланысты заң қабылданып, қазақ алдымен өз жерінен енші алады. Жер сыбағасы тұрған жерінен, атамекенінен әркімнің тілегіне сай ауылға, ұлысқа, руға бөлінеді. Адам басына, жеке үй басына тиетін сыбаға жер шаруаға, жердің топырағына, жергілікті табиғатына байлаулы болады. Жер сыбағасын жергілікті жер комитеттері анықтайды. Заң жерді сатуға тыйым салады.

1917 жылдың соңына карай  ұйымдық тұрғыдан қалыптасқан  Алаш партиясының жергілікті  ұйымдары облыстық, уездік Қазақ комитеттері, ал жергілікті сауатты, партиялық ниеттегі зиялылар партияның активі, тірегі болды. Алаш партиясы күрделі үш ірі мәселені шешуге үлкен үлес қосты. Біріншіден, партия мүшелері халық арасында, қазақ зиялылары ішінде, ең алдымен, шешілуге тиіс жалпыұлттық зәру мәселелерді талқылауға мұрындық болып, сол мәселелер бойынша ортақ тұжырымдарға келуде басты рөл аткарды. Бұл тұжырымдар партия бағдарламасының жобасында берілді. Екіншіден партияның ұйытқысы болған қайраткерлер 1917 жылы желтоқсанда қазақ елінің Алаш автономиясы атанған ұлттық мемлекеттігі өмірге келгенін жария етті. Осы съезде өмірге Алашорда — ұлттық Кеңесі үкіметі келгені мәлім. Оның мүшелері түгелдей дерлік өздерін Алаш партиясының мүшесі санағандығы күмән тудырмайды. Үшіншіден, осы жылғы қарашада болып өткен Бүкілресейлік Құрылтайға депутаттар сайлауында барлық қазақ қайраткерлері Алаш партиясының атынан тіркелді және оның атынан депутат болып сайланды. Осы құрылтайға депутаттар сайлау барысында барлық қазақ облыстарында Алаш партиясы ең көп дауыс алған партия болды. Объективті жағдай, күрделі де қатал өмір ағымы Алаш партиясының саяси күресіне алып келді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қорытынды

 

Мiне, осындай тарихи, жауапкершiлiгi зор мiндет-бүгiндерi олардың құрылғанына 90 жыл толып отырған алаштықтардың  иығына түстi. 
Әрине, ХХ ғасырдың бас кезiндегi ұлт-азаттық қозғалыс тарихының өзектi мәселелерiнiң бiрi, «Алаш» партиясының құрылуы, оның тарихи негiздерi, саяси әлеуметтiк сипаты және қазақ тарихында алатын орны болды. Қазақ зиялылары қоғамдық сұранысты бiлдiре отырып, саяси партия құру әрекетiн бiрiншi орыс революциясы жылдарында-ақ қолға алды. Бiрақ белгiлi дәлелдi себептерге байланысты ол әрекеттен ештеңе шыға қоймады. 
Алаш партиясы – қазақтың тұңғыш ұлттық-демократиялық партиясы (1917-1920 жж.) қазақ елiнiң қоғамдық дамуының жаңа экономикалық, саяси және рухани негiзде қайта құру қажеттiлiгiнiң пiсiп жетiлгендiгiн және Ресей империясының Қазақстанда орнатқан отарлық басқару жүйесiнiң терең дағдарысқа ұшырағандығын көрсеттi. «Алаш» партиясына Ә. Бөкейханов, А. Байтұрсынов, М. Дулатов, М. Тынышбаев, Х. Досмұхамедовтар М. Жұмабаев және т.б. қазақтың алдыңғы қатарлы озық ойлы қоғам қайраткерлерi кірдi. Олардың ең басты мақсаты өз халқын отарлық езгiден қайткендi де азат ету болатын. Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, Мiржақып Дулатов жетекшiлiк еткен ұлттық зиялылар жаңа өрлеу ала бастаған ұлт-азаттық қозғалысқа нысаналы сипат берді. Қазіргі жастар, яғни біз, осындай патриоттық сезімдерімізді оята отырып, еліміздің туын биікке желбіретуге тиіспіз!

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Әдебиеттер тізімі

 

1. Н.Назарбаев Қазақстан халықтарына арнаған жолдауы. Алматы, 2005.
2. Құл-Мұхамед. Алаш қайраткерлері саяси-құқықтық көзқарастарының эволюциясы. Алматы: Атамұра, 1998.
3. Ж.Ақбаев. Жанша. Орал, 1994.
4. Н.Мартыненко. Алашорда сборник документов. Алматы, 1992.
5. «Қазақ» газеті//21 караша, 1917.
6. Д.Сүлейменова. Алашорданың Батыс бөлімінің тарихы. Тарих ғылымының кандидаты ғылыми дәрежесін алуға арналған диссертация. Алматы, 2004.
7. Н.Нұрпейіс. Алаш һәм Алашорда. Алматы, 1995.
8. Р.Сыздықова. Ахмет Байтұрсынов. Алматы, 1990.
9. Қазақ тарихы // журналы, 1997, №5.
10. К.Нұрпейіс, М.Құлкенов, А.Мектепов, Б.Хабижанов. Халел Досмұхамедұлы және оның өмірі мен шығармашылығы. Алматы: Санат, 1996.
11. Р.Сыздықова. Ахмет Байтұрсынов. Алматы, 1990.
12. Қазақстан Республикасының ҰҚК - нің мұраты. №06610-іс
13. К.Нұрпейіс, М.Құлкенов, А.Мектепов, Б.Хабижанов. Халел Досмұхамедұлы және оның өмірі мен шығармашылығы. Алматы: Санат, 1996.