Саяси билік

САЯСИ БИЛІК – САЯСАТТАНУДЫҢ НЕГІЗГІ ПРОБЛЕМАСЫ

  Саяси биліктің түрлері. Қоғам өзінің саяси жүйесінде әлеуметтік міндеттерді билік арқылы, құқықтық заң-жобалар, нанымдар және басқа шартты қалыптасқан дәстүрлер арқылы жүргізіп отырады. Бұл ретте саяси жүйенің өз ішінде саяси рөлдердің өзі бөлініп отырады. Мемлекет саяси билікті жүргізудегі ең негізгі буын болып табылады. Мемлекет мынандай сипаттармен айқындалады:

  – бұқаралық билікті жүзеге асыратын адамдардың ұйымы, ол үшін нормалық-құқықтық және ақпараттық-идеологиялық жағдайларды қалыптастырып отырады;

  – елдің барлық территориясын қамтитын жағдайда салықтарды алып отыратын ұйым. Мемлекет саяси билікті жүргізетін құрылым екендігі белгілі.

  Әр  түрлі қоғамда мемлекеттің билігі де өзгеріп отырады, қызметінің түрлері де көбейіп отырады. Соңғы уақытта мемлекет үстем таптардың мүддесіне орай езілуші таптардың мүддесіне орай, езілуші таптардың қарсылығын басып отыратын аппарат деп келеді. Бұл дұрыс та. Тек бұл қырынан келіп қарау маркстік теорияны жете бағаламаумен бірдей. «Анти-Дюринг», «Л. Фейербах және неміс классикалық философиясының ақыры», «Семьяның, жеке меншіктің және мемлекеттің шығуы» деген еңбектерді талдай келіп, біз мынандай қорытындыларға келеміз:

  – мемлекет адамзат қауымының немесе азаматтық қоғамның дамуына және еңбек бөлісіне қарай дамып жетілді;

  – бұл процесс өз мүдделеріне сәйкес жаңа әлеуметтік топтардың шығуына  әкелді;

  – бұл бөлінудің өзі ортақ мүдделерді жүзеге асыру үшін қажетті функцияларды талап етеді;

  – қарама-қайшы топтар арасындағы шиеленісті туғызып, олардың кейбіреуін басу қажеттігі туады;

  – ортақ мүдделер мен функцияларды атқару қажеттігі шығады.

  Осы аталғандардан келіп биліктің төмендегідей маңызды функциялары шығады:

  – мемлекеттің жалпыға бірдей мүддесін қорғау және белгілі бір тәртіпті сақтап отыру. Бұл алдымен ортақ мүддеге қарсы немесе экономикалық үстем таптардың мүддесіне қарсы шығушы жеке адамдар мен жіктердің мүддесін басуға бағытталады, одан кейін ел тұрғындарының мүдделерін үйлестіру және келістіру, үшіншіден, сыртқы шабуылдан қорғау.

  – басқару арқылы ортақ мүддені  қанағаттандыру – бүкіл қоғамның міндеттерін әкімшілік жолмен орындау.

  Бірінші міндет қоғамның ыдырауына жол бермейтін  қажеттіліктен туады. Бірақ кей жағдайда қарсыласушы топтардың мүдделеріне тағы басқа топтардың қосылуы мүмкін. Онда олардың ортақ мүдделерін таба білу қажет. Мемлекеттегі таптар мен жіктердің ымыраға келу жағдайын қарастыру болып табылады.

  Мемлекеттің сыртқы дұшпандардан қорғалуындағы  биліктің рөлі ерекше.

  Елдің халқын басқару саласында мәселе күрделі болып келеді. Бұл мәселеде әр түрлі бағыттар бар. Бірінші бағыт мемлекеттің барлық функциялары елдің қоғамын тұтасымен басқару деп қарастырылады. Екінші бағыт атқарушы өкіметтің мемлекеттік басқару қызметі деп қарастырылады, заң шығару мен соттық билікті ескермейді. Мұны «әкімшілік» деп атайды. АҚШ-та оны бұқаралық «әкімшілік» дейді.

  Жалпы теория мен практикада биліктің функцияларын: заң шығарушы, соттық және атқарушы деп бөледі. Мемлекет басшысының функциясы  тағы бар. Билікті жүзеге асыратын подфункциялар да бар. Америкалық саясаттанушы Л. Уайт мемлекеттік басқару органдарын үш топқа бөледі:

  – штабтар – өзі орындай алатын шешімдерді қабылдайтындар;

  – жедел қызметтер – штабтардың шешімдерін жүзеге асырушылар;

  – көмекші қызметтер – штабтар мен жедел қызметтердің қажетіндегі жұмысына жағдай туғызатындарды атайды.

  Барлық  мемлекеттік ұйымдар екі түрге  бөлінеді: үкіметтің мемлекеттік  органдары – жалпы мемлекеттік  шешімдер қабылдайды; мемлекеттік басқару  органдарының аппараты, олар мемлекеттік  ұйымдар, мемлекеттік басқару, мемлекеттік аппарат деп аталады. Мемлекеттік ұйымдардың барлығын орталық және жергілікті деп екіге бөледі.

  Бір сөзбен айтқанда, басқарушы, егеменді мемлекеттік органдар – саяси  билік болып табылады. Ең бастысы  «билікті бөлу» болып табылады. Социалистік мемлекетте билікті бөлісу жоқ, тек әр түрлі компетенциясы бар деген ұғым қалыптасқан. Ал компетенцияның өзі билікті бөлісу емес пе, марксизм-ленинизм классиктерінің өзі оны мойындайды. Қазіргі билікті бөлу мәселесінде Монтескьенің идеясы жатыр: заң шығару, орындаушы, сот билігі, оларға қоса мемлекет басшысының билігі бар. Билікті бөлу тұрғысынан саяси биліктің жұмыс істеуі: аралас билікте, билікті бөлісуде, биліктердің ынтымақтасып жұмыс істеу жағдайларында мүмкін болады. Аралас билікте мемлекет басшысы заң шығару, орындау, сот биліктерін аралас жүргізе алады.

  Саясат  ғылымында атқарушы билікке ерекше мән беріледі. Әкімшілік қызметтің  барысы тұтасымен алғанда елдің  жағдайына тікелей байланысты. Мемлекеттік басқару қашан болмасын саяси басқару болып келеді. Атқарушы биліктің функциялары:

  1 Егемендікті жүзеге асыру функциялары:  а) мемлекеттің сыртқы жағдайдағы  егемендігі мен тұтастығын қорғау; б) ішкі қарым-қатынасты сақтау, тәртіпті, ішкі тұтастықты сақтау; в) мемлекеттік-саяси жүйенің  қызметін ұйымдастыру – сайлау науқаны, саяси партиялар, қоғамдық ұйымдар және басқалары.

  2 Экономикалық функциялары. Қазіргі  уақытта бір де бір мемлекет  елдің экономикасын мемлекет  тарапынан реттеуге қарсы емес. Мұнда туатын проблеманың ең  бастысы саясаттың экономикаға ықпал ету шегі мен оның берер нәтижелері. Экономикалық заңдылықтарды ескермей кету қатері бар. Сондықтан мемлекеттік билік экономиканың дамуына өте тиімді ықпал жасауы қажет. Социалистік мемлекеттердің тәжірибесі көрсеткендей, саяси басшылық экономикалық басшылықты ауыстырмауы керек. Мемлекеттің функциясын бақылап отыру, дағдарысты жағдайларға жол бермеу, экономикамен айналысқан мемлекеттік билікті тұтыну, қажеттілік өндірісінің қуаты мен ақиқаттың көлемін бақылап отыруы қажет.

  Саясаттанушы  Д. Кейнстің идеясы бойынша, нарықтық экономикадағы елдерде жұмыс қолы түгел қамтылуы керек, тұтынушылардың тұтыну қабілеті өндіріс құралдарын өндіруге сәйкес дамуы тиіс. Ол үшін мемлекет салық, бюджет, инвестициялық және несие саясатын қолдануы қажет. АҚШ сияқты елдерде экономиканы реттеу сауда, мемлекеттік кәсіпорындар, транспорт, ғылыми-техникалық жұмыстар арқылы жүргізіледі:

  – байланыс және коммуникациялық функциялар;

  – әлеуметтік функциялар;

  – мәдени-тәрбиелік функциялар.

  Мемлекеттік аппараттың әкімшілік функциялары:

  – жағдайды, терең әлеуметтік құрылымдардың  жағдайын талдау;

  – бағдарламалық шешімдерді жасау;

  – заңдық қызмет – бағдарламаларды  заңдарға сәйкестендіру арқылы талдау.

  – финанстық қызмет – жеке бағдарламалардың бюджетін анықтау, мемлекеттің бюджетін әкімшілік жағынан дайындау.

  Жеделдік (оперативтік) функцияларына:

  – кадрлық қызмет;

  – ұйымдастыру қызметі;

  – ақпараттық-психологиялық жұмыс;

  – бақылаушылық қызмет.

  Ендігі  бір маңызды мәселе мемлекеттік  аппараттың жетекші партиямен байланысына қатысты. Бірпартиялық жүйеде ол белгілі. Ал көппартиялық жүйеде жетекші партия, үкіметтік партия басшы рөл атқарады.

  Жергілікті  өзін-өзі басқару мәселесін түсінуде азаматтық қоғам мен жергілікті мемлекеттік биліктің қарым-қатынасын  талдап білу керек. Қазіргі кезеңде кейбір саясаткерлер жергілікті өзін-өзі басқаруды ұлтаралық шиеленісті өршіту үшін пайдалануды көздеуде.

  Мемлекеттік қызмет және мемлекеттік қызметкерлердің  мәртебесі туралы мәселе де маңызды  орын алады. Қанша мемлекеттік қызметкерлер қажет? Парламентаризм және көппартиялық жағдайда билікке қабілеті жеткіліксіз адамдар келуі мүмкін. Сондықтан қазіргі жағдайда бұл барлық елдерді толғандырады. Оның өзі билік мәселесі бойынша технократиялық теорияларды туғызуда. Оның мәні: үкіметтің билігінде ғалымдар, мамандар отыруы қажет деген сөз. Басқаша айтқанда, техниктер, инженерлер және ғалымдар басқаруы қажет. Бұл технократ-мамандардың билігі деген сөз.

  Қоғам дамуында әлеуметтік процестердің техникалық, экологиялық, экономикалық, саяси, құқықтық, рухани күрделене түсуіне байланысты аталмыш проблеманы мамандарды қатыстыру арқылы шешудің қажеттігі шығады. Кейбір нақты мемлекеттік басқару органдарына мамандарды енгізу өзін-өзі ақтайтын практика: мәселен, консультанттар, кеңесшілер, сарапшылар, т.б. Практика көрсетіп отырғандай, маман мен саясаткерді үйлестіру мемлекеттік қызметке өте пайдалы адамды тартуға болатындығын дәлелдеп отыр. Батыс елдерінде мемлекеттік қызметкерлерді кеңінен дайындау және мамандандыру қолға алынған. Ол үшін социогуманитарлық, университеттік білім үстем болуда. Сонымен қатар лауазымы, шені, класность тобы, рейтингісі іскерлік қасиетіне берілген ұпайы ескеріледі.

  Мемлекеттік құрылымның жүйесін айқындау екі  түрлі жолмен белгіленеді: субординациялық-әкімшілік (командалық-бұйрықтық) және өкілділік-демократиялық (халықтың, өкілдердің қатысуымен) жолмен.

  Мемлекеттік жүйелердің бірнеше типі бар: құл  иеленуші, феодалдық, буржуазиялық, пролетарлық  мемлекеттер. Жоғарғы биліктің субъектісі бойынша мемлекеттер: автократиялық, олигархиялық, демократиялық болады да, биліктің және оның органдарының құрылымы жағынан: монархиялық, республикалық болып бөлінеді.

  Олигархия – мемлекетті басқару тетігінің азғана топ адамның қолына көшуі. Оның мәні: өздерінше тіл табысқан, түсініскен, мақсат-мүддесі ортақ бір топ адамның ашықтан-ашық немесе құпия, әрі астыртын айламен мемлекеттік аппаратты, негізгі өндіріс құралдарды, банкілерді, қаржылық және әскери-жазалаушы күштерді қолына алу арқылы үстемдігін орнатуы.

  Охлократия – қара тобыр халықтың билігі. Саяси режимнің қолға сирек түсетін ерекше түрі, мұндай жағдайда мемлекеттік аппаратты басқару нормалық-құқықтық, моральдық құндылықтар мен дәстүрлер тәжірибесінде сыналған қатал негізде емес, саяси демагогтердің ықпалымен шапшаң өзгеріп отыратын қара тобырдың көңіл-күйі негізінде жүріп отырады.

  Биліктің  халық тобырының қолына өтуі қоғам  мен мемлекеттің дамуының аласапыран, өтпелі кезеңінде мүмкін болады, яғни дәстүрлі биліктің нағыз дағдарысы кезінде қоғамның мұндай жағдайы барлық кезде тиянақсыз болады, елдің халқының басым көпшілігінің тез арада-ақ наразылығын қоздырады. Және ол басқарудың, не демократиялық немесе авторитарлық түріне ұласып кетеді. Мұндай жағдай тарихта көп кездеседі.

  Плутократия – байлыққа кенелген алпауыттардың биілігі. Біріншіден, саяси құрылыстың биілігі қоғамның ең бай, ықпалды тобының қолында болуы. Екіншіден, билікті үстем таптың ең ауқатты тобының жүргізуі. Аристотель мемлекеттің аталған үш түрін де қолайсыз мемлекеттер деп атаған.

Сонымен қатар қызмет жасауы (функционирование) жағынан субординациялық-әкімшілік және өкілдік-демократиялық болады, биліктің әрекет жасау сипаты жағынан: деспотиялық, диктаторлық, либералдық, бюрократиялық болып келеді, ал ұлттық-территориялық құрылымы жағынан: унитарлық, федералдық, конфедералдық болып та бөлінеді.