Саяси партиялар жөне партиялық жүйе

Қазакстан Республикасының партиясы (ҚРП)

Партия  өз тарихын 1990 жылдың 1 шілдесінен бастайды. Бұл күні "Азат" азаматтык козғалысының құрыл¬тай конференциясында Қазақстанның "Азат" азаматтық козғалысынын негізгі мақсаты мен принциптері деген декларация қабылданды.

"Азат" тез қаркынмен дамып көп үзамай-ак  респуб¬лика көлемін қамтыған  козғалысқа айналды. Оның ұрандары  мен талаптары көпшіліктін, әсіресе  казак кауымының көнілінен шығып отырды.

1991 жылы 4 кыркүйекте 30 өкіл қатысқан "Азат" партиясыныц  құрылтай конференциясы өтті. Ол  парламенттік типтегі Қазақстан  республикалық партиясы "Азаттың"  құрылғаны жөнінде шешім кабылдады.  Соны¬мен қатар партияның Жарғысы  мен Бағдарламасы қа¬былданды.

Сонымен енді біртұтас "Азат" қозғалысы  екіге "Азат" -Қазақстан азаматтық  қозғалысына және "Азат"- Қазақстан республикалық партиясына бөлініп шыға келді. Бұл әрине оның қоғамдағы беделін күрт төмендетіп жіберді. Оның үстінен "Азаттық" көтеріп жүрген көптеген ұрандары, тәуелсіздік, мемлекеттік, ұлттық  мәселе-лері жүзеге асты.

Осы туста бытырап кеткені ұлттык-демократиялық қозғалыстардың басын косып бір арыаға түсіру максатымен "Азат" - азаматтык козғалысы. "Азат" - республикалық партиясын, Қазақстан ұлттық демократиялық партиясы "Желтоқсанды" үшеуін бір партияға біріктіру идеясы ұсынылды.

1992 жылы 11 қазанда біріктіру съезі  өз жұмысын бастады. Мұнда "Азат" республикалық партиясы шеңберінде  ұйымдасты деген шешім қабылданды.

Жаңа республикалық "Азат" партиясынын  төрағасы болып Қазақстан Ұлттық Ғылыми Академиясының корреспондент  мүшесі профессор К.Ормантаев сайланды. Онын бірінші орынбасары болып Хасен Кожа-Ахмет, бас кеңесшісі болып Жасарал Куаныш-Әлі сайланды.

"Алагл" партиясы

1999 жылы қыркүйекте Казакстакнын  Республикалық партиясы "Алаш" үлттык партиясы болып өзгерлді. Ұлттык бағыттағы бұл партияға казак зиялыларының біраз өкілдері енді. Максаты казак ұлтынын мүдделерін қорғау деп ашық айтылды. Партия лидері Сәбетқазы Акатай 2003 жылы өмірден өтті. Ол 60 жылдары  Мәскеуде казак жастары кұрған атакты Жас түлпар студенттік ұйымының белсенді мүшелерінің бірі болған.

Қазақстан социал-демократиялык партиясы (ҚСДП)

Партия 1990 жылғы 26-27 мамырда кұрылтай-конфе-ренциясында  құрылған. Конференцияға 34 өкіл катысты, олар республиканың 15 облысының өкілдері еді. Пар¬тия ресми тіркеуден  өтпеген. Партия мүшелерінің екі түрлі мәртебесі белгіленген: белсенділер және жактау-шылар. Белсенді мүшелер париялық жарна төлеуге, партиялық қызмет, тапсырма алуға міндетті. Екіншілерді іс жүзінде партияға іш тартушылар деп үққан жөн. Пар тия мүшелерінің жалпы саны мыңға жуық. Социал-демократиялық партиянын, 10 облыстық бөлімшелері бар. Партия төрағасы Дос Көшімов.

Қазақстан коммунистік партиясы (ҚКП)

1991 жылдың күзінде коммунистердің XIX съезі өтті. Съезде 17 облыстан  келген 148 өкіл, 87 арнайы шакырылған  конақтар қатысты. Онда саяси жағдай туралы баяндама тыңдалды.

Қазақстан Компартиясын жандандыру және оның кезек күттірмес мәселелері жөнінде әңгіме болды. Съезд делегаттары  жүріп жаткан реформаларға карсы  шықпай. демократиялык және әлеуметтік әділеттік орнату қажеттігі жайлы пікірлер айтты.

Сонғы деректер бойынша компартия  катарында 55 мыннан астам мүше бар. Олардың бәрі арнайы тіркеуден өткен. Коммунистердің орта жасы 42-ге тең. Партияның  жергілікті ұйымдары Республиканың  Талдыкорған облысынан баска  облыстарының бәрінде де бар. Казакстан Компартиясы Республика Әділет министрлігіне үш рет күн кұжаттарын дайындап, тек төртінші ретте 1994 жылы ғана ресми тіркеуден өтті. Алғашында партиянын төраға¬сы бұрынғы ККП Орталық Комитеті жанындағы партия тарихы икститутының директоры академик Б.Төлепбаев, кейін 1996 жылы сәуір айында ККП ОК бірінші хатшысы болып Казак ССР Жоғарғы Кеңесінің бүрынғы төраға¬сы С. Әбділдин сайланды. Қазір де ҚКП катары біраз өзгерген. Екінші хатшы Сорокиннің орнына Мәжіліс депу¬таты В. Косарев сайланды да, 2004 жылы ол және партия¬ның өзге де 11 мүшесі партия қатарынан шыкты. Жакында Компартияның хатшылығына жаңадан тағы бір мәжіліс депутаты - Т.Тоқтасынов сайланды.

" Желтоқсан" ұлттық-демократиялық  партиясы

1992 жылғы қазаннан бері республикалық  "Азат" партиясының құрамына енген. "Желтоқсан" қозғалысының негізін 1986 жылғы Алматыдағы желтоқсан оқиғасына қатысушылар калады. Ұйымдық жағынан "Желтоксан" козғалысы 1989 жылы қалыптасты. Бұл қозғалысты ұйымдастыруға тікелей себеп болған оның белсенділерінін 1986 жылғы Алматыдағы,желтоксан окиғаларының себептері мен оған берілген ресми бағамен, келіспеуі болды.

Қозғалыстың басында сазгер Хасен  Қожа Ахмет түр-ды. Ол ресми саясатпен  келіспеуіне байланысты жауапка  тартылып, 1986 желтоксан окиғасына  қатысты тағы да сотка тартылды. Дәл осы жағдай 1991 жылғы Казакстандағы президенттік сайлау кезінде "Алаш", "Азат" козғалыстарының Хасен Кожа Ахметтің кандидатурасын колдауына себеп болған.

1990 жылы мамыр айында "Әділет", "Акикат". "Аза-мат", "Жерұйык", "Кәусарбұлақ", "Форум", коғамдык ұйымдарының бастамасымен кұрылтай съезі шакыры-лып "Желтоксан ' коғамдық комитет негізінде "Желт оқсан" партиясың құру жөнінде декларация кабылданды.

Құрылтай съезіне Алматыдан  республиканың бес об-лысынан, Кырғызстан, Өзбекстан, Мәскеуден, КСРО-ның баска да аймақтарынан келген 80 өкілі катысты.

Партияның лидерлері болып X.Қожа Ахмет  пен А. Нәлі-баев сайланды. Партия бағдарламасында  республиканыдық саяси-экономикалык тәуелсіздігі үшін күрес, желтоксан  кұрбандарын ақтауға қол жеткізу, қазак тілінің мемлекеттігін бекіту, шет елдердегі қандастарымызбен тығыз байланыс орнату көрсетілген. Сонымен қатар үлкен маңыз алып келе жаткан ислам факторына да көңіл бөлген.

Қазақстан демократиялық прогресс партиясы

Құрылтай конференциясы 1991 жылы 24 қарашада өт-ті. Республиканың алты облысында, негізінен орыс тілді түрғындар басым облыстарда 1000-нан астам мүшелері бар. Партия ресми тіркеуден өтпеген. Негізгі әрекеті саяси саланы камтиды. Партия мемлекеттік құрылымдарды Жоғарғы Кеңес пен Өкіметті қатаң сынға алу мен айналысады. Партияның негізін орыс тілді зиялы-лар тобы құрайды. Партияның төрағасы А.Докучаева.

Бұл партиялардан басқа партиялар  да бар. Корыта келе қазіргі қоғамның өмірінде саяси партиялар алдыңғы  қатардағы орынның бірін алады. Олар осы мемлекеттік билікті қорғап, нығайту немесе оны өзгерту үшін құрылады. Партиялар бұқара халықтың мүддесін топтап, жинақтай білгенде күшейе түседі. Олар қоғамның саяси дамуының маңызды көрсеткіші болып саналады.

Қазақстанның республикалың Еңбек  саяси партиясы

"Қазақстан инженерлер Одағы" қоғамдық саяси қозғалыс негізінде 1996 жылы 10 қаңтарда қүрылған. Алғашында 11 облыста филиалы жұмыс істеді. Олар өздері центристік бағыт ұстайтындарын мәлімдеді. Мақсаты -демократиялык мемлекет қүру. Әлеуметтік базаны инженер-техникалық зиялылар қауылы кұрады. Партиялык тізім бойынша Парламент сайлауына катысып,1.38 пайыз дауыс жинады. Алғаш төрағасы Мәжіліс депута¬ты Ө.Жолдасбеков, кейіннен Б.Т. Жұмағұлов болды.

Халықтық-кооперативтік партия ХКП

Өздерін аса ірі, таптык және әлеуметтік жіктеулерден ада, негізінен кооперация мен ауыл шаруашылығы саласындағы кызметкерлерге арқа сүйеп отырған бірден-бір партиямыз деп жариялады. 1994 жылы 20 ақпанда құрылды.

Қазақстанның "Дәуірлеу" партиясы

Өздерін парламенттік типтегі партия деп атады. Пар¬тия төрайымы болып 1995 жылдың қантар айының 27-де өтқен құрылтай сезъінде Алтыншаш Жағанова сайланды. КДП-ның басты ұстанар жолы руханилық пен ізгіліктің қайта жанданып дәуірлеуіне күш салу болды.

Қазаңстанның Демократиялык Партиясы

1995 жылдың 1-шілде айында кұрылды. Партияның бастапқы кезеңіндегі төрағалары президенттін кеңесшісі Төлеген Жүкеев және Алтынбек Сәрсенбаев болды. Бұларды 1999 жылы наурыз айында "Отан" партиясының құрамына кірді.

Республикалық социал-демократиялық "Отан" партиясы

1999 жылы акпан айында Алматыда өткен құрылтай съезінде Қазакстанның Демократнялык плртиясы, Қазакстаннын Халык бірлігі партиясы. Казакстаннын Либералдық және "Казакстан-2030" коғамдык қозғалыстарының бірігуі барысында құрылды. Парламент әлеуметтік базасы бюджеттік ұйымдар. мемлекеттік кызметкерлер, студенттер, ғылыми және шығармашылык зиялылар кауымы, орта және кіші бизнес өкілдерінен тұрды.

Құрылтайға 400-ге жуык уәкіл катысты. Бұрынғы экс-перимент С. Терещенко  партияның төрағасы болып сайланды (казіргі уакытта республнкалык Отан" саяси партиясын партия төрағасынын міндетін аткарды Амангелді Ермегияев баскарады). 2004 жылы 12 наурызда кезектен тыс VI съезінде партия тәрағасынын орынбасары болып Казахстан Парламенті Мәжілісінің төрағасы Жармұқан Тұяқбай мен бұрынғы вице-премьер Александр Сергеевич Павлов сайланды.

"Қазаңстаннын республикалық  Халықтық партиясы"

Оның төрағасы бүрынғы экс-премьер  Ә. Кажыгелдин. 1998 жылы 17 желтоксанда  күрылды. Оның шетелге кетуге мәжбүр болуына байланысты партияны саяси  кеңесінің төрағасы Ә.Қосанов басқарады. Бір кездегі партия жетекшілігінде болған Ғ. Алдамжаров 2001 жылы қан-тар айында кенеттен бүл партиядан шығып, Президент әкімшілігіне ауысты, кейін Қазақстанның Беларусь мемлекетіндегі елшісі қызметіне ауысты. Партияның, алға койған мақсаттарының бірі адамның құқығы мен бостандығы қорғалатын құқыктык мемлекет кұру деп жарияланды. Партия мемлекеттік биліктің бір қолға шоғырлануына карсы шықты. Бұл бағытта бірнеше шаралар жасауға талпыныс білдірді. Партия мүшелерінің кайта тіркелуі үшін 50000 мүшесі болу керек деген заң талабына байкот жариялап, өз жұмысын, тіркеуден өтпей-ак астыртын жалғастыруда.

"Азамат" Қазаңстанныц демократиялың  партиясы

1996 жылы 20 сәуірде өмірге келген "Азамат" қоғамдық қозғалысының  негізінде қуылған. Тен төрағалары М.М.Әуезов. Ғ.Әбілов болған.

Әр түрлі қызметтерге ауысуына байланысты партия өз жұмысын тоқтатты.

"Азаматтық партия"

Төрағасы Азат Тұрлыбекұлы Перуашов. Ол 1996-1998 жылдары Президент Әкімшілігінде  Стратегиялык зерттеулер орталығынын  сектор меңгерушісі қызметінде болған. Партия 1998 жылы 17 қарашада Ақтөбеде өзінің құрылтай съезін өткізді. Бұл партияны құрған бастамашылар "Алюминий Казакстан" АК (Павлодар), Жезказған мыс корыту зауыты, Ақтөбе ферросплав зауыты, Балкаш тау-кен байыту комбинаты. "Восточный" Екібастұз көмір кені, Рудный "ССГПО" АҚ, Ақсу.

Еуразиялық энергетикалық корпорациясы кәсіпорындары ұжымдары. Партия әуел бастан Президенттің саяси курсын қолдайтынын  ашық жариялады. Ал Президент өзі  бұл партиянның құрылтайына қатысып, ол партиянын саяси лидері болуға келісімін берді.Қазір Әділет министірлігі партияны қайта тіркеуден өткізген кездегі мүшелердің саны 63458 адам деп отыр. Ал партия жетекшілері өз мүшелерін 105303 адам деп жариялауда. Бүгінде КАП-ның Парламенте 24 депутаттан тұратын фракциясы бар.

"Қазақстанның демократиялық  таңдауы" халықтың партиясы

21 ақпан 2004 жылы бұл партияның  күрылтай съезі Алматы каласында  "Анкара" қонақ үйінде өтті.Оған  КТД-ның 1200 мүшесі атынан сайланған  167 өкіл катысты. Құрылтайда ұйымдастыру  комитетінің төрағасы Асылбек Кожахметов баяндама жасады. Халыктык пар¬тия Казакстанның саяси билік жүйесіне түбегейлі езгерістер енгізу аркылы онын. демократия жолына біржолата түсуін камтамасыз етуді басты максат етіп койып отыр. Ғалымжан Жакиянов бірауыздан партияның лидері болып танылды. Құрамы 33 адамнан тұратын Саяси кеңес пен құрамы 7 адамнан тұратын Саяси кенес Төралкасы сайланды. Осы күрылтай съезінде партия Саяси Кенесінің тәрағасы болып Асылбек Қожахметов сайланлы.

"Қазакстан әйелдері үйымдарының  саяси бірлестігі" партиясы

1999 жылы маусым айында кұрылтай  съезін өткізді. Осы жылы 11 тамызда  Әділет министрлігінен тіркеуден  өткен. Негізгі мақсаты Казакстан  әйелдерінің саяси, экономикалык, әлеуметтік және мәдени құқықтары  мен бостандыңтарын корғау және  жүзеге асыру деп жариялады. Бұлар Аграрлық партиямен бірігіп партиялык тізіммен Парламент Мәжілісіне сайлауға қатысты. Партия жетекшісі Раушан Бергибайқызы Сарсембаева.

Қазақстанның "Патриоттар" партиясы (ҚАП)

Басқарушысы - Ғани Есенгелдіұлы Қасымов. Мәжіліс  депутаты, бүрынғы Кеден комитетінің төрағасы, генерал. Партия 2000 жылы 1 шілдеде өзінің қүрылтай съезін ша кырып, өмірге келгенін жариялады. 2003 жылы 21 наурызда Әділет министрлігінен қайта тіркеуден өтті. Құрамында 51188 мүше бар. Олар казак ұлтының топтасып бірігуіне, олардын Отанды сүюшілік сезімдерін қалыптастыруға ат салысатындыктарын, оны рухани тәрбие арқылы іске асыратындықтарын жариялады. Партия жетекшілері казіргі саяси билікті сынаудан бас тартатындықтарын білдіргенімен, Касымовтын өзі депутат ретінде халық мүддесін корғау барысында үнемі белсенділік танытып келеді.

Қазакстаннын  Аграрлық партиясы ( ҚАП )

Төрағасы - Ромин Ризүлы Мадинов, Мәжіліс депута¬ты. 1997-1999 жылдары бұрынғы Премьер-министр  Н.Балғымбаезтын. кеңесшісі болған және партия же-текшілігін катар аткарған. КАП өз кұрылтайын 1999 жылы 6 кантарда өткізді. Казір партия катарында 98000 мүше бар. Кайта тіркеуден 2003 жылы  наурызда өтті. Пдеологиялык жүмысынын басты міндеті ретінде ол ауылдың дағдарыска ұшырауын одан әрі болдырмау деп біледі. Сондай-ак халыктың әл-ауқатын көтеруді өзіне міндет етіп алған.

"Руханият" қоғамдық бірлестік партиясы

Бұл партияның  қүрылтай съезі 2003 жылы 5 сәуірде өтті. Ол сол жылы 6 казанда Әділет министрлігінен тір¬кеуден өткен. Партия қатарында 53000 мүше бар деп жарияланды. Оның 65 пайызы әйелдер болды. Өз кызметін-де бұл партия бюджет тен каржыланатын сала кызметкерлері мен ғылыми, мәдени, техника саласының өкілдеріне және студенттер мен әйелдерге сүйетіндігін мәлімдеді. Бұл партия "Дәуірлеу" партиясыньщ мүрагері болды. Өйткені бүл аталған екі партияның басшылығында Алтыншаш Қайыржанқызы Жағанова болды. "Ру¬ханият" партиясы үшін басымдылык болып табылатын мәселелер: қоғамның аз қорғалған бөлігі - негізгі рухани

 

Қазақстанның  социал-демократиялық «Ауыл» партиясы

2000 жылы 30 қаңтарда өткен құрылтай съезінде құрылды. Осы жылғы 30 наурызда Әділет министірлігінен тіркеуден өткен. 2000 жылдың 1 тамызында ҚСД «Ауыл» партиясының қатарында 10000 мүше болған. Олардың көпшілігі ауыл шаруашылықтарының басшылары мен шаруалар болды. Мақсаты: ауыл еңбеккерлерінің мүдделерін қорғау,аграрлық секторға мемлекеттік қолдауды күшейтуге ат салысу, қоғамды одан әрі демократияландырудағы саяси және экономикалық реформаларды жүргізуді тездету, елдегі тұрақтылықты баянды ету. Партияның төрағасы – Қазақстан Парламенті Мәжілісінің депутаты Ғани Әлімұлы Қалиев.