Мадениет

Адам санасына сіңіп, бойына тазалық пен инабаттылық  дарытатын көркем шығармалардың  тәрбиелік мәні зор. Өлгеніміз тіріліп, өшкеніміз жанып, егемен ел болған заманда  туған халқымен қайта қауышқан алыптарымыздың бірі Шәкәрімнің шығармаларын оқыту, оқытып қана қоймай, терең сырлы құпиясын ашып, оның адамдық, азаматтық құқық жайында жазған өлеңдеріне талдау жасау мектеп мұғалімдеріне зор міндет жүктейді. Жас ұрпақты адамгершілік биік мұраттарға, адалдық пен ақылдылық, парасаттылық пен азаматтыққа үндейтін Шәкәрім шығармалары бүгінгі күні жоғары және орта оқу орындарында оқытыла бастады. 
Шәкәрімнің «Кісіге адамшылық неге керек?» өлеңінде адамдық пен айуандық бір-бірімен бетпе-бет келіп, адамдық қасиеттің орны белгіленеді. 
Кісіге адамшылық неге керек,

Шәкәрім еңбек тәрбиесіне ерекше мән бере келіп, өз шығармаларында еңбекті адам бойындағы қасиеттердің ең керектісі деп түсінеді. Еңбектің тек жеке адам өмірінде ғана емес, бүкіл адамзат дамуындағы тарихи маңызына көз жеткізе білді. 
Жалпы, адам өмірін осылайша жас ерекшеліктеріне қарай кезең-кезеңге бөліп сипаттау қазақ поэзиясында ертеден келе жатқан дәстүр. 
Жастық қызығын дәріптеген ақын адам өмірінің осы екі кезеңін шендестірумен шектелмейді, бертін келе ұлғайған жастың өзіндік мәні бар екенін насихат қылды.

Мақал-мәтелдерді ғасырлар бойы халық өткен ұзақ өмірдің шежіресі деуге болады. Мұның шежірелік құндылығы мен көркемдік даналығын шебер астастырып, көздің қарашығындай сақтап, алмастай асыл аз сөзбен түйіндеуінде. 
Сонымен қатар, Шәкәрім мақал-мәтелдерді пайдаланып қана қоймай, кезінде өзі жинап , баспаға әзірлеген, кейін баласы Ахаттың көшірмелерінде қалған оның сондай жүз отыз жеті мақал-мәтелі бар. Бұлар Қазақстан Республикасы Ұлттық ғылым академиясының қолжазбалар қорында сақталған. 
Шәкәрім шешендік сөздерге де ерекше мән берген. Қазақ халқының, кейбір мақал-мәтелдері мен шешендік сөздерін жинап, газет-журналдар беттерінде бастырады және шежіре жинайды. 
Шәкәрімнің құнды еңбектерінің бірі 1911 ж. «Түрік, қырғыз, қазақ һәм хандар шежіресі» атты шығармасы жарық көрді. Оның «Қалқаман - Мамыр» ме н «Еңлік-Кебек» поэмалары жеке кітап болып баспадан шыққан болатынды. Ол шетел, орыс және шығыс классиктері Бичер-Стоу Гариет, Л.Н.Толстой әңгімелері шығыстың классиктері Хафиз және Физули шығармаларын қазақ тіліне еркін аударған. Ақын шығармаларының толық жинағы 1988 ж. «Жазушы», «Жалын» баспаларынан жарық көрді. 
Шәкәрімнің педагогикалық-ағартушылық және психологиялық көзқарастары туралы айтқанда, ұлы ғұламаның ағартушылық-психологиялық мұрасын зерделеуде белгілі педагогика және психология ғылымдарының тарихын зерттеуші көрнекті ғалымдар Қ.Б.Жарықбаев пен С.Қалиевтің Шәкәрім Құдайбердиев туралы зерттеу еңбектерін ерекше атауға болады. 
Шәкәрім жөнінде жарық көрген әдебиеттерді жан-жақты талдай отырып, оның педагогикалық көзқарасын, ағартушылық қызметін, ақынның даралық ерекшеліктерін танытатын қасиеттерін саралай келе, ғылыми жүйеге келтіріп зерттеу және болашақ мұғалімдерді даярлау жүйесінде кеңінен пайдалану, мектеп мұғалімдеріне бұл бағытта әдістемелік нұсқаулар беру бүгінгі күннің қажеттілігінен туындайды. 
Шәкәрім Ұлы Абайдың жақын туысы, немере інісі. Ақынның мектепті де Абайдан өткен. Сол себепті ақынның шығармашылық жолында Абай есімі кеңінен орын алады. 
Ғұламаның жеке басына тән ерекше қасиетін көрсететін терең философиялық еңбегі – «Үш анық». Ойшыл ақынның бұл еңбегі мектепте «Адам мен қоғам» пәнінен «ХІХ ғ.бас кезіндегі қазақ ойшылдары» деген тарауды өткенде Шәкәрімнің «Үш анық» еңбегі оқытылады. Шәкәрімге дейін қазақ халқында белгілі философиялық дәстүр, данышпандылыққа баулу мектебі болмағанын, алғаш осындай мектептің есігін ашқан, арнаулы дүниетанымдылық еңбек қалдырған Шәкәрім екенін білеміз.

Халық педагогикасының теориялық негiздерiн зерттеушi ғалым Е.Л.Христова халық педагогикасын — “халықтың таптық педагогикалық санасы” деп, ал “дәстүрлi педагогиканы — белгiлi ұлттық педагогиканың санасы” (85, 14) ретiнде қарастырады. 
Зерттеушi педагог Г.С.Виноградов халық педагогикасын халықтың педагогикалық мәдениетiнiң құрамдас бөлiгi ретiнде қарастырып, оны “жүйе” дегеннен гөрi, “бiлiм мен дағдылар жиынтығы” (18, 21) деген пiкiрдi құптап келдi. Виноградовтың пiкiрi бойынша, халық педагогикасын халықтың бала тәрбиелеу тәжiрибесi ретiнде қарастыру қажет. 
Халық педагогикасымен ұзақ жылдар бойы айналысып, келелi үлес қосқан көрнектi ғалым Г.Н.Волков педагогикалық әдебиеттерге тұңғыш рет “этнопедагогика” деген ұғымды енгiздi. “Этнопедагогика — халықтың жас ұрпақты тәрбиелеу тәжiрибесi туралы, олардың педагогикалық көзқарастары туралы ғылым. Халық педагогикасы — халықтық ауыз әдебиетiнде, салт-дәстүрлерiнде, ырымдарында, балалар ойындары мен ойыншықтарында кездесетiн педагогикалық мағлұматтар мен тәрбиелеу тәжiрибесiнiң жиынтығы. Этникалық педагогика тарихи жағдайда қалыптасқан ұлттық мiнездегi ерекшелiктердi зерттейдi. Онда — халыққа қажеттi қасиеттердi қалыптастыру үшiн пайдаланылатын педагогикалық мақсаттың, мiндеттердiң, әдiс-құралдардың, тәсiлдердiң жиынтығы мен өзара байланысы қарастырылады” дей келе, оның зерттеу тақырыбы — тәрбие, ал тәрбие объектiсi — адам, тұлға”,— дейдi Г.Н.Волков (16, 16). 
Ал педагог және философ ғалым Г.Н.Филоновтың анықтамасы бойынша: “Халық педагогикасы — жергiлiктi халықтың қабылдаған тәрбиелеу әдiс-тәсiлдерi. Бұлар ұрпақтан-ұрпаққа өмiр барысында бiлiм мен дағдылар арқылы жалғасып отырады. Халық педагогикасы қоғамдық тәжiрибенiң, мiнез-құлық, жүрiс-тұрыс ережелерiнiң, қоғамдық дәстүрлердiң, белгiлi идеологияның жалғасуын бағыттап отырады. Халық педагогикасы моральдық заңдар мен салттарда көрiнiс табады” (36, 16) дейдi. 
Педагогикалык энциклопедиялық сөздiкте: “Халық педагогикасы дегенiмiз — ұлттар мен ұлыстардың әлденеше ғасырға созылған ұрпақ тәрбиесiндегi ұлттық әдет-ғұрыптары мен дәстүрлерiнiң, мәдени ойлау процесiнiң эмпирикалық негiздегi озық үлгiлерiнiң жиынтығы. Халық педагогикасының негiзгi түйiнi — еңбек тәрбиесi және өндiрiстiк бiлiм, дағды, шеберлiктердi жас ұрпақтың бойына дарытып, адамгершiлiк, имандылық рухында тәрбие беру” (65, 291),— деген анықтама берiлген. Бiз осы анықтаманы ғылыми дұрыс анықтама деп санаймыз. 
Ал академик А.К.Конның басшылығымен 1983 ж. “Педагогика” баспасынан шыққан этикалық сөздiкте “әдет-ғұрып дегенiмiз белгiлi бiр қоғамда немесе коллективте белгiлi бiр тарихи жағдайға байланысты адамдар арасында қалыптасқан коғамдық тәртiптiң түрi. Ол әлеуметтiк өмiрдiң әр түрлiлiгiне және күрделiлiгiне қарамастан, белгiлi ұқсастық жағдайда адамдардың бiркелкi әрекет етуiн қалайды. Яғни бiр қоғам iшiндегi адамдардың еңбек ету тәсiлдерi мен әдiстерiнiң жалпыға ортақ болуын, отардың саяси-қоғамдық iс-әрекетiнiң және күнделiктi тұрмыстағы қарым-катынасында немесе көзқарасында бiрыңғайлылық әрекеттiң болуын талап етедi. Осының бәрi әдет-ғұрыптың, салттың жиынтық көрiнiсi болып табылады,”— деп тұжырымдаса, ал “дәстүр дегенiмiз – әдет-ғұрыптың өмiрдегi өсiп жетiлген әр түрлi формасы. Ол адамдардың белгiлi бiр бағыттағы тұрақты iс-әрекетi мен мiнез-құлқының ұрпақтан-ұрпаққа белгiлi формада ауысып берiлетiн түрi” (47, 425),— деген анықтама бередi.

Ќазаќтыњ салт-дєст‰рлер  ќ±рылымы 
 
1. Этнопедагогика – фольклорлыќ шыѓармаларды оќу-тєрбие ‰рдісінде ќолдану саласы. 
2. Дiнмен байланысты туѓан ырымдар. 
3. Этнопедагогика — ±лттыќ салт-дєст‰рлердiњ тєлiмдiк мєн-маѓынасын зерттейтiн ѓылым саласы 
 
Салт пен дєст‰рдiњ айырмашылыѓы неде дегенге келсек, салт адам µмiрiнiњ к‰нделiктi тiршiлiгiнде (отбасынан бастап ќоѓамдыќ µмiрдегi ќатынаста) жиi ќолданылатын мiнез-ќ±лыќ, ќарым-ќатынас ережелерi мен жол-жора, рєсiм, зањдарыныњ жиынтыѓы. Ол жеке адам µмiрiнде ењбек, iс-єрекет, адамгершiлiк, ќ±ќыќ, дiни ережелерiмен байланысты кµрiнiс бередi де бiртiндеп ауыл-аймаќ, ру, тайпаѓа ортаќ рєсiмге (ритуалѓа) айналады. 
Ал дєст‰рлердiњ µресi салттан єлдеќайда кењiрек. Дєст‰р ќоѓамдыќ сананыњ барлыќ салаларымен байланыста дамыѓан, топтасќан ќауымныњ ќалыптасќан бiрыњѓай кµзќарасын, єдет-зањын марапаттайтын ритуал. Ол ѓылымда, єдебиетте, мектепте, халыќтыќ ортаќ µнерде немесе ќоѓамдыќ ќатынаста кµрiнiс беретiн ќ±былыс. Дєст‰р идеологияѓа жаќындау да, ал салт ќоѓамдыќ психологияѓа жаќын. Мєселен, ‰лкендi сыйлау, ќонаќжайлыќ дєст‰рлер. Олар кµптеген салттардан, ырымдардан, жол-жоралардан, рєсiмдерден т±рады. 
Салт-дєст‰рлер ±лттыњ ±лт болып ќалыптасуымен бiрге туып, бiрге дамып келе жатќан тарихи жєне кµне процесс. Ол ±рпаќ тєрбиесiнен, мєдени т±рмысы мен шаруашылыќ тiршiлiгiнен кµрiнiс бере отырып, адамныњ д‰ниеге келуiмен бiрге µрбiп, о д‰ниеге аттанып кеткенше ќ±ндаќтайтын, тербететiн алтын бесiгi iспеттес. 
Дєст‰р ‰шiн µткен дєуiрде ќалыптасќан кµзќарас пен iс-єрекеттiњ мєдени м±ра ретiнде саќталып, б‰гiнгi к‰нге жетуi ќажет. Мiнез-ќ±лыќтыњ мазм±ны мен сыртќы кµрiнiсiнде, ќолдану стилiнде бiрiздiлiк болуы керек. Яѓни, мiнез-ќ±лыќтыњ сыртќы формасында ерекше т±раќтылыќтыњ болуы шарт. Ал ол форма белгiлi зањдылыќќа айналѓанда мiнез-ќ±лыќтыњ мазм±нына ‰стемдiк ете бастайды. Б±л жаѓдайда дєст‰р даѓдылы рєсiмге айналады. 
Философия ѓылымыныњ докторы, профессор Н.Сєрсенбаев µзiнiњ “Єдет-ѓ±рып, дєст‰р жєне ќоѓамдыќ µмiр” атты ењбегiнде (73) єдет-ѓ±рып пен дєст‰рдiњ ќоѓамдыќ µмiрден алатын орнына, атќаратын ќызметiне философиялыќ т±рѓыдан талдау жасап: “Дєст‰рге єдет-ѓ±рыптыњ µткен ќоѓамнан ќалѓан озыќ т‰рлерi мен т±рмыстыќ формалары, ырым-жоралары, рєсiмдер жиынтыѓы кiредi”,— дейдi. Белгiлi бiр ќоѓамда немесе ±жымда ќалыптасќан дєст‰р, µзiнiњ µмiр с‰ру зањдылыѓына толыќ ие болѓаннан кейiн сол ќоѓамдыќ µмiрден жалѓасын табады да, т±раќты орын алады. Екiншiден, дєст‰р єдет-ѓ±рыптыњ жинаќталѓан, кµпшiлiкке ортаќ салтанатты т‰рде ќолданылатын т‰рлерi мен рєсiмдерiн де ќамтиды. Мысалы, єскери салтанатты шерулер, єн±ран ойнау, елтањбаны, туларды дєст‰рлерге жатќызамыз. 
‡шiншiден, дєст‰рге ќоѓамдыќ сананыњ ѓылым мен єдебиеттегi, кµркемµнер мен саясаттаѓы баѓыттары енедi. Мысалы, бiз Пушкин, Горький, Абай, Науаилардыњ єдеби м±раларын зерттеушiлердi солардыњ єдеби дєст‰рiн жалѓастырушылар деп, ал ѓылымда Ломоносов, Менделеев, Павловтыњ iлiмдiк дєст‰рiн жалѓастырушылар деп атаймыз. Дєст‰р — тарихи т±раќтанѓан, ќоѓамдыќ ќарым-ќатынастыќ нормада бiр ±рпаќтан екiншi ±рпаќќа жалѓасып жататын, кµпшiлiк ќоѓам м‰шелерiне ортаќ єдет-ѓ±рыптардыњ жинаќталѓан т‰рi. 
Ал жол-жоралар ырымдар — єдет-ѓ±рыптыњ бµлшектерi, сонан келiп салт пен дєст‰р тоѓысып, туындайды. Бiр єдет-ѓ±рыптыњ бiрнеше ырымдар мен рєсiмдерден, жол-жоралардан т±руы м±мкiн. (73, 871 Ырым рєсiмдер, жол-жоралар салттыњ ќ±рамдас бµлшектерi болып саналады да, дєст‰р осылардыњ с±рыпталып, µмiр µткелiнен µтiп, т±рмыста т±раќты-орын алѓан синтездiк формасы. Ал єдет-ѓ±рыпќа салттыњ синонимi деп ќарау керек (N 2 кесте). 
 
Б±л пiкiрдi профессор Н.Сєрсенбаев та ќуаттайды (73, 31). Салт-дєст‰рлер бiр жаѓынан халыќтыњ т±рмыс-тiршiлiгiмен байланысты туѓан этнографиялыќ ќ±былыс болып саналса, екiншi жаѓынан ±рпаќ тєрбиесiнiњ ритуалы болып саналады. Сондыќтан ±лттыќ салт-дєст‰рлердiњ мєн-маѓынасын тєлiмдiк т±рѓыда ќарастырып, тозыѓынан озыѓын айыра ќарау, б‰гiнгi заман талабына сай келетiн прогрессивтiк мєндi дєст‰рлердi ±рпаќ тєрбиесiнiњ пєрмендi ќ±ралы ретiнде орынды пайдалана бiлу ќажет. 
Ќорыта келгенде, этнопедагогика – дегенiмiз фольклорлыќ шыѓармалар мен ±лттыќ салт-дєст‰рлердiњ тєлiм-тєрбиелiк мєн-маѓынасы мен оны оќу-тєрбие ж‰йесiнде ќолданудыњ єдiс-тєсiлдерiн зерттейтiн педагогика ѓылымыныњ бiр саласы. 
Салт-дєст‰рлер халыќтыњ т±рмыс тiршiлiгiмен, µмiрге деген кµзќарасымен байланысты туып дамитын болѓандыќтан, оныњ дiнмен байланысын да сµз етуге тура келедi. 
Халыќтыќ ырымдарда шаман, ислам дiнiмен байланысты наным-сенiмдер кµптеп кездеседi. Мысалы, малѓа топалањ, ауру-iндет келгенде немесе куањшылыќ, аптап ыстыќ болѓанда, ќ±дайѓа жалбарынып мал сойып, аќсарбас айту, тасаттыќ беру, ќ±дайдан жањбыр тiлеу немесе бала кµрмеген ата-аналардыњ єулиелер басына т‰неп, мал сойып, аќтыќ байлауы т.б. дiни наным-сенiмдермен байланысты туѓан ырымдар. 
Дiнмен байланысты туѓан ырымдардыњ адамды имандылыќќа, тазалыќќа тєрбиелеуде прогрессивтiк мєнiнiњ болѓанын, оныњ халыќтыњ табиѓат-жаратылыс жµнiндегi т‰сiнiгi, µзiн ќоршаѓан ортаѓа эмпиристiк кµзќарасы басым кезiндегi т‰сiнiк, наным, сенiмiнiњ елесi екенiн көреміз. 
Жалпы, дiн мен ѓылымныњ ±заќ уаќыт ќатар жасасып келе жатќанын, адамды тєрбиелеуде екеуiнiњ де белгiлi рµл атќаратынын, бiраќ ќоѓам, табиѓат-жаратылыс зандылыќтарын т‰сiндiруде ѓылым мен дiннiњ арасында ‰лкен алшаќтыќ барын ажырата бiлу керек.

Салт-дәстүр — әр ұлттың, халықтың діні мен сеніміне, тұрмыс-тіршілігіне, ұлттық құрылым ерекшелігіне сәйкес ғасырлар бойы жинақталып, өмірдің өзі туғызған ғұрыптардың жиынтығы; қауым мен қоғамда қалыптасқан мінез-құлықтың үлгілері. Күнделікті қолданыста бір мәдени топты екіншісінен айыратын және бейресми жолмен реттейтін қабылданған мінез-кұлық ережесіне немесе әлеуметтік әрекеттерді жөнге келтіретін терминге жатады.^[1]

Салт-дәстүр ұлт үшін өмір, қоғам заңы болып негізделіп, сана, тағылым, тәрбие, тіршілік ережесі ретінде ел зердесіне рухани байлық — өнеге тәжірибесін құраған. Бұл талаптар мен ережелерді халық] бұлжытпай орындаумен бірге оны құрметтемеген, сақтамаған адамдарды сол заң негізінде жазалап та отырған. Өткен заманда қазақ қоғамы үшін салт-дәстүр бұлжымас заң рөлін атқарды. Мысалы, той, наурыз көже, қыз ұзату, қонағасы, шашу, ерулік ата салты болып саналады. Салт-дәстүрдің ел арасындағы тәлімдік, тәрбиелік, халықтықмәні зор. Халықтың атадан балаға көшіп, дамып отыратын тарихи әлеуметтік, мәдени-тұрмыстық, кәсіптік, салт-сана, мінез-құлық, тәлім-тәрбие және рухани іс-әрекетінің көрінісі дәстүр арқылы танылады. Салт-дәстүр байлығы — мәдениеттің байлығы. Мысалы, ата-ананы, үлкенді құрметтеу, байғазы, көрімдік, сүйінші, кәде сұрау, сәлем беру, ат тергеу, құрдастық қалжың, т.б. салт-дәстүрге жатады. Қазақ халқы салт-дәстүрге бай. Әдет, ғұрып, ишара, ырым, тыйым, дағды бәрі осы салт-дәстүр көрінісі.^[2]