қаржылық есеп берудің элементтері

    Қаржылық  есеп беру құрамы мен  элементтері. 

    ҚР-ның  президентінің 1998 жылғы 26 желтоқсандағы  заң күші бар №2732 «Бухгалтерлік  есеп туралы» жарлығына сәйкес:

1. Бухгалтерлік баланстан;
2. Қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижелері туралы есептен;
3. Ақша қаражаты қозғалысы туралы есептен тұрады.

    Сондай-ақ осыларға тіркелген түсініктеме  хаттардан сондай ақ басқа да қосымша  ақпараттан, таблицалардан, қаржылық есептерге  негізделген немесе солардан алынған  және солармен бірге оқылатын диаграммалардан  тұратын қаржылық есепті меншік формасы мен қызмет түріне тәуелсіз заңды тұлғалар құрастырады.

    Бухгалтерлік  баланстың, қаржы-шаруашылық нәтижелері туралы есеп пен ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есептің мазмұны  мен форматы бухгалтерлік есептің  тиісті стандарты арқылы тәртіпке келтіріледі және бір есепті кезеңінен келесісіне қолданылады.

    Бухгалтерлік  баланс кәсіпорынның жылдық есебінің жылдық формасы болып табылады. Ол кәсіпорынның есепті жылдың басы мен  соңындағы қаржылық жағдайын көрсетеді. Баланс бас кітапта немесе мышинограммаларда көрсетілген есеп шоттар бойынша қалдықтар негізінде құрылады.

    Баланс  «Актив», яғни «субъектінің құнды бағасы бар мүлкі, мүліктік және жеке мүліктік игіліктері мен құқық» және пассив, яғни жеке меншік капитал мен міндеттемелер  болып бөлінеді. Актив пен пассив теңестірілген.

    Бұған қоса баланста сыртқары есеп шоттарға есепке алынатын игіліктердің бар екені  туралы анықтама келтіріледі. Баланс қаржылық есептің үш элементін көрсетеді:

• Активті;
• Жеке меншік капитал және міндеттемелер;
• Қалған екі элемент табыс пен шығын қаржылық шаруашылық қызметінің нәтижелері туралы есепте көрініс табады.

    Осынау  есеп қорытындыланған есеп шоты, табыстар мен шығындарды көрсететін басты  форма болып табылады. Есепті жасауға  қажетті бүкіл деректер регистрлерден  және бухгалтерлік есеп шоттарынан тікелей алынған.

    ҚР-ның  шаруашылық жүргізуші субъектілері үш қаржылық есептің жаңа формасы  № 3 «Ақша қаражаттарының қозғалысы  туралы есеп» формасы болып табылады. Ол есепті кезеңнің ішінде заңды тұлғаға  келіп түсетін және шығатын ақша қаражаттарының операциялық, инвестициялық және қаржылық қызметтер шегіндегі негізгі арналарын көрсетеді.

    Қаржылық  есепте сондай-ақ түсініктеме хат, қосымша  таблицалар мен басқа да ақпараттар болады. Түсініктеме хаттың мазмұны  оның қызметін ұйымдастыру мен сипатының ерекшеліктеріне байланысты. Алайда оны құрудың көптеген талаптары артық күйінде қалады. Түсініктеме хатты деректер сыртқы ақпарат тұтынушыларға да және сол кәсіпорын басшыларына да бірдей дәрежеде қажет. Қаржылық есепке түсініктеме хаттың тіркеліп берілуі сол қаржылық есепті тұтынушылардың оны түсініп, деректерін салыстыруға көмектеседі.

    Қаржылық  есептің алдына қойған мақсатына  қол жеткізу үшін ол осы есептің  негізінде алынған, БЕС-ның халықаралық  негізі ретінде қабылданған БҰҰ-ның  тұғырнамалық ережелерінде көрсетілген белгілі бір принциптері мен талаптарына сәйкес келуі керек.

    ҚР-нда  енгізілген қаржылық есеп негізгі параметрлері бойынша халықаралық стандарттар  талаптарына сәйкес келеді.

    ҚР-ның  заңдарында бұл тұғырнамалар жүзеге асырылады. Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есеп беру ҚР-нда есептеу, үздіксіздік, дәлдік, шынайлылық пен кедергісіз берілетіндік, бейтараптық, салыстырмалық, жүйелілік принциптеріне сай жүзеге асырылады.

    Есептеу принципі мынаны білдіреді: табыстар еңбек  сіңіріліп табылғаннан кейін аударылады, ал шығындар шығарылған соң есептелінеді, яғни операциялар мен оқиғалар есептік баланс пен қаржылық-шаруашылық қызмет нәтижелері туралы есепте олардан түскен несие ақша қаражаты төленген сәтінен бастап емес, пайда болған сәтінен бастап есепке алынады.

    Аталған принциптердің сақталмауы шаруашылық субъектілерінің мүліктік және қаржылық жағдайдың көрінісін, қызметтің  түпкі нәтижесін бұрмалайды.

    Есеп  беру мен баланс статьяларының бағасын  бұрмалаған, әдейі өзгертілген есептік  деректер берген басшылар мен бас бухгалтерлер қолданылып жүрген заңға сәйкес жауапкершілікке тартылады.

    Қаржылық  есеп ҚР-ның валютасы түрінде жасалуға тиіс. Көрсетілу единицасы – мың  теңге. Есепке осы жұмыстың уақытылы орындалуына жауап беретін субъект  басшысы мен бас бухгалтері қол қояды.

    Қаржылық  есепті жасау үшін есептік уақыт  болып есепті кезеңдегі календерлық  соңғы күн есептелінеді. Қолданылып жүрген заңға сәйкес жылдық есеп үшін есеп беру кезеңі календерлық жылдың 1 қаңтарынан бастап 31желтоқсанға дейін. Егер ҚР заңында басқаша жағдай қаралмаса, есеп әр жылдың 30 сәуірінен кешіктірілмей тапсырылуы керек.

    Заңды тұлғалардың қаржылық есебі мүдделі  тұтынушылар үшін жариялануға ашық болып табылады. Ондағы ақпараттың анықтығын заңды тұлға белгіленген  тәуелсіз аудиторлық қорытынды немесе жеке аудитор дәлелдейді.

    Сөйтіп, нарықтық қатынастарға көшу жағдайында қаржылық есептің рөлі елеулі түрде  артады екен. Қазіргі заманғы білікті  бухгалтер есепті қолданылып жүрген нормативті ережелер мен талаптарға сәйкес ол өзіне тиістілі рөлін –  тұтынушыларды субъектінің мүліктік және қаржылық жағдайы туралы толық та ақпаратпен қамтамасыз етуі ойдағыдай атқаратындай есеп жасауға міндетті.

    Түсініктеме хат.

    БЕС сәйкес қаржылық есеп құрамына түсіндірмелік  хат та кіргізілген.

    Оның  құрылымы экономика саласының ерекшеліктерін ескере отырып қарастырылуы қажет. Түсінік хаттың бір басты мақсаты – бүкіл бухгалтерлік есеп ақпаратын пайдаланушылар алдында кәсіпорын қызметінде орын алған проблемаларды анықтау, айналыс құралдарының айналысының кеміп кетуін айту, рентабельділіктің тмендеуі мен жоспардың орындалмау себептерін «негіздеу». 

    1.2 Қаржылық есеп  беруге қойылатын  негізгі талаптар. 

    Заңды тұлға болып табылатын кәсіпорын  мекеме филиалдардың , өкілдіктердің , бөлімдердің және дербес балансқа бөлінген басқа да құрылымдық бөлімшелердің өндірісі мен шаруашылығындағы мүліктерді қоас алғанда ,  мүлік пен олардың қалыптасу көздерінің құрамын көрсететін қаржылық есеп беруді жасайды. Қаржылық есеп беру Қазақстан Республикасы  Қаржы  министрлігінде әзірленетін және бекітілетін типтік нысандар бойынша жасалад. Атап айтқанда, шаруашылық субъектілері  қаржылық есеп беру құрамында мыналарды: кәсіпорын балансын, кәсіпорның қаржы – шаруашылық  қызметінің нәтижелері туралы  есеп беруді, ақша қаражаттарның  қозғалысы туралы есеп беруді тапсыруға міндетті. Шаруашылық  субъектілерінің батырмасы бойынша немесе әріптестермен келісім бойынша қаржылық есеп беру басқа да есептік деректермен және түсіндірме жазулармен толықтырылуы мүмкін.

    Барлық  кәсіпорындар, мекемелер үшін есеп беру жылы болып 1 қаңтардан 31 желтоқсанды қоса алғанға дейінгі мерзім саналады. Жаңадан құрылған кәсіпорындар , мекемелер үшін есеп беру жылы болып олар заңды  тұлға құқын алған күннен бастап 31 желтоқсанды қоса алғанға дейінгі кезең , ал 1 қазаннан кейін құрылған кәсіпорындар  үшін келесі жылдың 31 желтоқсанын қоса алғандағы    мерзім саналады.

      Қаржылық есеп беруді толтыруға  қойылатын талаптар : көрсеткіштердің  қарапайымдылығы мен түсініктілігі,  деректердің шынайылығы; жинақтамалы  және талдамалы есеп деректерінің  сәйкестігі, есептік көрсеткіштердің жоспарлы көрсеткіштермен  салыстырмалылығы, есепті көрсеткіштердің өткен жылдың осындай мерзімдегі есепті көрсеткіштермен  салстырмалылығы. 

      Қаржылық есеп берудің жасалу  дұрыстығына кәсіпорынны /мекеменің/  басшысы және бас бухгалтер, сондай – ақ жоспар жасау қызметінің басшысы жауап береді. Қаржылық есеп беру қаржылық есептеменің бір бөлігі болып табылады және бухгалтерлік есептің стандарттарымен анықталады. Қаржылық есептемеге түсіндірме жазу, қосымша кестелер және осы есеп беруге негізделген немесе олардан алынған ақпараттар енеді және онымен бірге оқылатын болады. 

    Қаржылық  есеп берудің сапалық  сипаттамалары :

    1. Түсініктілік - қаржылық есеп беруге  ұсынған ақпарат пайдаланушыға  түсінікті болуға тиіс.

    2. Орындылық - пайдалануға өткен , қазіргі және болашақ оқиғаларды бағалауға, растауға немесе түзетуге көмектесіп, экономикалық шешімдерге ықпал ету.

    3. Сенімділік – ақпараттарда елеулі  қателер мен бұрмалаушылықтар  жоқ екендігіне шынайы сенім  білдіру.

    4. Шынайы көрсету – сенімділікті қамтамасыз ету жағдайы, қаржылық жағдайы, операция нәтижелері, ақшалай қаржылардың қозғалысы және тағы басқа операцияларды шынайы көрсетуі тиіс.

    5. Мәннің формадан артықшылығы  – операциялар мен басқа оқиғаларды  шынайы көрсету тек заңды формада  ғана емес, экономикалық заңдылығына сәйкес есептеп ұсынуы қажет.

    6. Бейтараптық - қаржылық есеп берудегі  ақпараттың сенімділігін қамтамасыз  ету, яғни күні бұрын теріс  түсініктеме болмауы керек.

    7. Байқампаздық - активтер мен кірістер, кемітілмей, міндеттемелер мен шығыстар әдейі арттырылмауы үшін талап етілетін есептеулерге сақтық деңгейін ұстау.

    8. Толықтылық - сенімділікті қамтамасыз  ету мақсатында қаржылық есептердегі  ақпарат толық болуы қажет. 

    9. Уақыттылық - ақпарат ұсынуда ақталуға  келмейтін тежеу болған жағдайда өзінің орындалғандығын жоғалтуы мүмкін.

    10. Пайда мен шығын арасындағы  баланс – ақпараттан алынатын  пайда, оны алуға кететін шығыннан  артып түспеуі тиіс.

    11. Сапалық сипаттаулар арасындағы  баланс - қаржылық есеп беру тепе  – теңдік немесе салалық сипаттары арасында байланыс болу қажет. Қаржлық есепті жасаушылар кәсіби пайымдау мен әртүрлі жағдайларды садыстырмалы маңыздлығын анықтайды.

    12. Сенімді және әділ көрсету  – бухгалтерлік есептің сәйкес  стандарттарын қолдану.Сенімді және  әділ қаржылық есеп беру барысында ешқандай алаламай, қамтамасыз етуі қажет. 

    Қаржылық  есеп беруді пайдаланушылар және оны тапсырудың мерзімі.

    Шаруашылық  субъектілері тоқсандқ және жылдық қаржылық есептемені құрылтай құжаттарына сәйкес меншік иелеріне , мемлекеттік салық  инспекциясына , мемлекеттік басқарудың басқа органдарына , несие беруші

    банктерге және басқа шаруашылық субъектілерімен  келісімдердің негізінде басқа  да мүдделі ұйымдарға тапсырады. Шаруашылық субъектілері тоқсандық  есептемені тоқсан аяқталғаннан кейін 30 күн ішінде , ал жылдық қаржы есептемесін жыл аяқталғаннан кейін 90 күннің ішінде тапсыруға міндетті.

    Бюджеттік мекемелер айлық , тоқсандық және жылдық қаржылық есептемені  жоғары тұрған ұйымдарға олар белгілеген мерзімдерде  тапсырады.

      Қаржылық есептемені пайдаланушылар қатарына нақты қазіргі және әлеуетті инвесторлар , кредиторлар , жеткізушілер , қызметкерлер , сондай – ақ министрліктер , ведомстволар және жұртшылық жатады .

      Кәсіпорынның , ұйымның , мекеменің  жылдық қаржылық  есебі мүдделі  пайдаланушылар , сатып алушылар , жеткізушілер , инвесторлар , биржалар , банктер және басқалар үшін ашық баспасөзде жарияланады .

    Есепті  жыл аяқталғаннан кейін ашық түрдегі  акционерлік қоғамдар , банктер , сақтандыру  компаниялары жылдық қаржылық есептемені газеттерде , журналдарда және жекелеген кітапшаларда жариялауға міндетті . Жарияланатын қаржылық есептеме міндетті аудиторлық тексеріске түсіп , оның дұрыстығын тәуелсіз аудитор растауы тиіс .

      Қаржылық есеп беру мен бухгалтерлік  есепке аудиторлық тексерулер  Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген жағдайларда , сондай – ақ Әкімшіліктің немесе шаруашылық етуші объектінің құрылтайшларының төрттен бірінің басиамасы бойынша жүргізіледі .