Қазақстан Республикасының коммерциялық банктері, оның қызметтері мен операциялары

     Қазақстан бұрынғы КСРО – ның монополиялық банктік жүйесін қабылдады. Бұрынғы мамандандырылған банктері (Тұранбанк, Кредсоцбанк, Агроөнеркәсіпбанкі, Әлембанк, Халық банкі)  республиканың барлық аумағында өздерінің бөлімшелерін иеленіп, жаңадан құрылған коммерциялық банктер де сондай өз филиалдарын құрды (мысалыға, Казкоммерцбанк, Центркредитбанк, Темірбанк және т.б.)

     Әлемдік банктік тәжірибеге қарағанда,  бөлімшелері бар банктердің артықшылығы – олар бас банктің толық бақылауында және оның балансында болады.

     Бірақ, жоғарыда аталған мамандандырылған банктердің күрделі иерархиялық   құрылымы болды. Олардың бас кеңсесі Алматыда орналасқан,

оған  облыстық басқармалар бағанса, ал соңғысына  аудандағы бөлімшілер бағынышты  болып келді.

     Шетелде банк филиалдары заңды  тұлға болуға және дербес мекеме ретінде тіркелуге құқылы. Көптеген банктердің филиалдары тұтыну несиесі, лизинг, факторинг, жылжымайтын мүлікті мерзімін ұзартып сатуға  мамандандырылған.

     Қазақстандағы соңғы уақыттарда  құрылған барлық коммерциялық  банктер филиалсыз, яғни шоғырланған болып келеді.

     Банктің ұйымдастырылуы құрылымы  және соған сәйкес операциялары  орталықсыздандыру дәрежесі, бірінші  кезекте жалпылама түрде анықталады. Сондықтан да банктің бір – екі бөлімшесі болатын болса, онда орталақтан басқаруды жүзеге асыру тиімді. Кез келген жағдайда да барлық жүйені тиімді жедел басқарудың болғаны міндетті, өйткені шешім қабылдау барысында кешігу, бас кеңсе мен бөлімше арасында ақпараттық үзіліссіз болмауға тиіс.

      

- 7 -

     Банктің ұйымдастырылуы құрылымы басты екі әдіспен анықталады – банктің басқарылуы құрылымы және оның функционалдық бөлімшелері мен қызметтерінің құрылымы.

     Басқару органын тағайындаудың  мақсаты – банктің негізгі қызметін іске асыру мақсатында, банктің коммерциялық қызметіне тиімді, үнемді және жедел жетекшілік етуді қамтамасыз ету.

     Банктің ұйымдастырылуына, ондағы  жетекші мен бағыныштыларының  қарым – қатынасына оның барлық қызметі тәуелді.

     Банкті басқарудың құрылымын  анықтау, басқару органдарын бөліп  қарауды, олардың банк операцияларын жүзеге асырудағы құзіретін, жауапкершілігін және өзара байланысын бекітуді алдын ала қарастырады. Банкті басқарудың жалпы тәсілдері мен құрылымы банктік заңдар арқылы белгіленеді, бірақ, басқару құрылымына қатысты көптеген сұрақтарды коммерциялық банктің дербес түрінде шешуге құқығы бар.

     Коммерциялық банктің басқару  құрылымына оның жарғылық қорының  қалай құрылуы (біртұтас, пайлық  және акционерлік) немесе оның  торабының (филиалды немесе филиалсыз)  даму дәрежесі тікелей ықпал  етеді.

     Қазіргі уақытта коммерциялық  банктер көбіне акционерлік қоғам  формасында құрылатындақтан да, оларды басқаруға акционерлері  қатысады. Ондай формадағы банктің  ең жоғарғы басқару органы  банк акционерлерінің жалпы жиналысы  болып табылады. Ол жарғыны, баланс пен есепті бекітеді, банктік саясаттың бағыты мен мақсатын анықтайды, басқарма мүшелері мен төрағасын сайлайды, банктің ревизиялық комиссия мүшелерін сайлайды. Яғни банктің стратегиялық міндеттерін шешеді. Акционерлер жиналысы жылына бір рет, жылдық есепті, жылдағы балансты құрғаннан кейін бір айдан кешікпей шақырылады.

     Басқарма (банк кеңесі) – банк  иелерінің, оның акционерлерінің  өкілетті органы және олардың  мүддесін қорғайды. Басқарманың  ең басты міндеті жұмсалған  капиталға қажетті пайда деңгейімен қамтамасыз ету. Сонымен қатар, кеңес клиеттерінің мүддесін қорғау туралы да жұмыс жасауға тиіс.

     Жетекші орынға адам таңдау. Осы  заманғы банк – күрделі және біршама тәуекел кәсіпорын болғандықтан да, оны білгір, білікті мамандар мен жауапкершілігі бар адамдар басқаруы тиіс.

     Комитет құру. Ірі банктерде шешім  қабылдау үшін мынадай комитет  құрылады: әкімшілік (ағымдағы сұрақтарды), есеп-қарыздық ( несие беру инвестициялау), ревизиялық (қаржылық жағдайын тексеру).

     Қарыздық және инвестициялық операцияларға бақылау жасау. Басқарма заңды түрде несие мен бағалы қағаздар портфелінің құрылымына банк саясатының бекіткен мақсаттарына сәйкес бақылау жасайды.

     Банк қызметінің мерзімді тексеру.  Басқарма мүшелері банктің операцияларына  жалпы бақылауды жүзеге асырады. Өз мәжілістерінде басқарма,    бөлім   жетекшілерінің    есептерін    тыңдайды   және   банк   ісін

  

- 8 -

талқылайды. Басқарма мүшелері өздерінің шешімдері, зияндары, қателіктері, банктер туралы заңда бағынбағандары үшін жауапты.

     Кеңес коммерциялық банктегі  акционерлер жиналысының нұсқауына  сәйкес тәжірибелік қызметті  жүргізетін ең жоғары басқару  органы болып табылады. Кеңес  (басқарма) тәжірибелік операцияларға  жетекшілік жасау және жүзеге  асыру үшін банкті басқаратын  құрылым құрады. Операцияларды басқару ресурстарды жинақтау қызметтеріне және оларды пайдалану тәсілдеріне бөлінуге негізделген.

     Директорлар кеңесі іс - тәжірибелік  операцияларды жүзеге асыру және  басшылық ету үшін банкінің  басқару құрылымын құрады. Өкілеттік  көлемі мен өз бетіндік дәрежесі бойынша басқару құрылымы 3 деңгейден тұрады.

1. жоғарғы менеджерлер;
2. администраторлар;
3. қадағалау және ревизиялық функциялар берілген тұлғалар.

     Жоғарғы менеджерлер - бөлімдер  мен службалардың қызметтерін     шоғырландырады, олардың бағдарламаларымен нақты мақсатын айқындайды, кеңес және олардың жұмыстарына бағасын береді. Олар өздерінің басты назарын банк жұмысының нәтижесіне аударды.

     Администраторлар - бөлімше жетекшілері.  Олардың басты мақсаты - өздерінің   бөлімшелерінің дұрыс жұмыс жасауын қамтамасыз ету.

     Үшінші деңгейдегі қызметкерлерге  – қадағалаушылар жатады. Бұл  қатардағы жұмысшыларға көмек  көрсететін, күрделі және даулы  сұрақтарды шешетін, нақты жағдайлар  бойынша кеңес беретін, персоналды  оқытумен айналысатын шағын маманданған топтар немесе бөлімшелерге басшылық ету тапсырылған неғұрлым мамандандырылған кәсіпқой мамандар.

     Бақылаушы – бухгалтерлік және  статистикалық бөлімінің жұмысын  басқарады, жұмыстың жаңа тәсілдерін  және есептің автоматтандырылуымен  айналысады.

     Банктің құрылымы, бөлімдерінің  саны, қызметтердің мамандануы, жетекшілердің  құрамы, өкілеттіліктердің бөлінуі  тағы сол сияқты факторларға  байланысты және экономикалық  біртұтастығымен анықталады. Банк  құрылымын ұйымдастырудың ұтымдылығын  талдау – жалпы банктегі еңбекті тиімді ұйымдастырудың, оның коммерциялық қызметінің маңызды шарты. Банктің ұйымдастырушылық құрылымының негізгі белгілері – банктің орындайтын операциясының көлемі мен экономикалық мазмұны болып табылады. Банктік іс тәжірибеде банктік ұйымдастырушылық құрылымының 2 түрі бар: функционалдық және дивизионалдық.

     Функционалдық ұйымдастырушылық  құрылымы банк қызметінің жекелей  бөліктерге бөлінуі, іс-әрекеттің  немесе қызметінің оқшауланған  саласының белгілі бір дәрежеде  көрсетілуі, олардың жүзеге асырылуы банктердің алдына қойған мақсатына жетуге септігін тигізеді. Мұндай банк қызметтерінің оқшауланған салаларына, әдетте банк операцияларын басқару, маркетинг, бухгалтерлік есеп пен есеп беру және шаруашылық басқару, тағы  

- 9 -

басқалар жатқызылады. Бұл функционалдық блоктардың шешетін міндеттерінің көлеміне байланысты шағын бөлімше құрылуы мүмкін.

     Дивизионалдық ұйымдастырушылық  құрылымы үнемі өзгеріп отыратын  нарық жағдайында, несиелік мекемелердің  арасындағы бәсекелестіктің өсуі жағдайында қолданылады. Мұндай құрылымда банк бөлімшелері функционалдық белгілері бойынша бөлінбейді, ал банктердің ұсынатын өнімдерінің түрлеріне сәйкес тұтынушылардың топтары аймақтық белгісі бойынша бөлінеді. Бөлімшелер деген ұғымға әр түрлі құылымдық бірліктер – басқару бөлімдері, қызметтер, секторлар кіреді.

     Банк өзнімінің әр түрлі түрлерін көрсетуге бейімделген құрылымдар да, өз клиенттеріне қызметтің жеке түрлерін үлкен көлемде көрсететін банктер де жиі кездеседі.

     Операциялардың нақты түрін көрсетуге маманданған бөлімшелердің жетекшілері жоғары білікті, осы салада үлкен тәжірибесі бар оның мамандары, оны жоғары бәсекелес қабілетті етеді. Өнімдерінің белгісі бойынша ұйымдастырылған банктер, осыған орай, қызмет көрсетудің сапасы әлемдік стандартқа жеткізуде, сонымен бірге банктің өнімдерінің жаңа түрлерін дамытуда қосымша артықшылықтарға ие.

     Тұтынушылардың әр түрлі топтарына  бейімделген құрылым. Мұндай принциптер  бойынша құрылған банкткер өзінің  басты назарын клиенттердің белгілі  бір тобына бөледі, басқаша айтқанда белгілі бір тұтынушылардың сегментіне көңіл бөледі. Ірі банктердің құрылымында: корпарацияларға қызмет көрсету басқармасы, несиелендіру бөлімі, инвестициялық қызмет көрсету, трасталық операция; тиісті бөлімдері бар тұрғындарға қызмет көрсету басқармасы бар.

     Аймақтық ұйымдастырушылық құрылымы. Банктер үлкен географиялық ауданды  қамтып іс-әрекет еткен кезде,  оның ұйымдастырушылық негізінде  іс әрекет ететін бөлімдердің  торабы арқылы құруды болжайтын,  әр түрлі аумақтарда өз қызметін ұсынатын аймақтың ұйымдастырушылық құрылымы приципі жатуы мүмкін. Мұндай обылыс, аудан шегінде клиенттерге қызмет көрсетуге бағытталған құрылым жергілікті жағдайларға дұрысырақ білуге мүмкіндік береді.

     Қазіргі кезде республикада банк  қызметтерінің сан алуан түрін көрсетуге, әртүрлі клиенттер топтарымен жұмыс жасауға, сонымен бірге, аймақтың жергілікті ерекшеліктеріне бейімделген коммерциялық банктердің дивизиондық құрылымы құрылған.

     Банктің жалпы ұйымдастырушылық  құрылымында бөлімдердің екі типін бөліп көрсетуге болады: желілік функцияларды орындайтын және штаптық функцияларды орындайтын бөлімдер.

     Желілік бөлімдер тікелей операциондық  жұмыспен айналысады: салымдық, несиелік, трасталық, бағалы қағаздарды  сату сатып алу және т.б.

     Штабтық бөлімдер – желілік бөлімдерге қызмет көрсетумен айналысады. Яғни, инфрақұрылымдық оның дұрыс жұмыс жасауын қамтамасыз етеді. Бұл  

- 10 -

жоспарлау, кадрлар,заң,статистикалықбөлімдер.Банктің  ұйымдастырушылық құрылымын, банк басқармасы және басқару бөлімдері құрайды, олар банк операцияларының жіктелуін есепке алады, сәйкестендіре отыра олардың функционалдық белгісі бойынша қалыптастырады. Коммерциялық банктер шаруашылық есепті ұйымдастыру, пайдалылық, өтімділік қызметтердің сан алуан түрлерін орындауына үлкен көңіл бөледі. Бұл үшін тиісті құрылымдық бөлімшелер құрылады.

     Депозиттік операцияларды басқару  банктің меншіктік капиталымен  тартылған қаражаттарды есептеу  және талдауым айналысады. Ол  әдетте депозиттік операция, қор  бөлімдерінен  тұрады. Бұның біріншісі салымшылармен шарт жасасумен, депозиттік қаражаттарды есептеу, талдаумен айналысады, екіншісі банктік меншіктік қаражаттарын есептеу және талдаумен айналысады.

     Несиелік басқарма қарыз алушыларды  несиелендіру сұрақтарымен айналысады. Ол әдетте тұрғындарды қысқа мерзімді несиелендіру, банкаралық операция және тағы басқа бөлімдерден тұрады.

     Банктің филиалдарын басқару  филиалдардың қызметіне жетекшілік  етумен, бақылаумен, банк филиалдарына  іс-тәжірибелік әдістеменлік көмек  көрсетумен айналысады.

     Есеп-кассалық операциялар басқармасы  – клиенттнрге шот ашумен, кассалық  операцияларды және есеп айырысуды  жүргізумен айналысады.

     Валюталық басқарма валютамен  операцияларды жүргізуге арналған.

     Статистикалық және талдау бөлімі  статистикалық ақпараттарды талдау, жинаумен және клиенттерге ақпараттық – анықтамалық  қызмет көрсетумен айналысады.