Бағалы қағаздар нарығы

Жоспар:

1. Бағалы қағаздардың түсініктемесі

2. Бағалы  қағаздар нарығы

3.Қор  биржасы 

   1. Іс жүзінде акция, облигация және басқада бағалы қағаздарын шығару арқылы капиталды таратуды көздейтін заңды тұлғалар эмитент деп аталады және сонымен қатар олар бағалы қағаздарды иемденушілердің (сатып алушылардың) алдында белгілі бір жағдайда борышты (міндетті) болып табылады.

   Эмитенттің  кім болғанына байланысты бағалы қағаздар төмендегідей үш түрге бөлінеді:

   –        мемлекеттік;

   –        муниципалды;

   –        корпоративтік.

   Мемлекеттік бағалы қағаздар – бағалы қағаздардың  бұл түрі Қазақсатан Республикасының заң актілеріне мемлекеттік  сыртқы және ішкі қарыздарын қайтару мақсатында шығарылған. Сонымен қатар бағалы қағаздардың бұл түрі Қазақстан Республикасының Ұлттық банк мемлекетімен эмитенттелінетін бағалы қағаз болып табылады. Үкімет өз атынан бағағалы қағаздардың бұл түрін шығара отырып, Республикалық бюджеттің тапшылығын қарастыру мен инфляцияны болдырмау жағын қарастырады. Осыған сәйкес Ұлттық банк мекемесі айналымдағы ақша қаражаттарының қозғалысын реттеуді көздейді. Мемлекеттік бағалы қағаздардың мынадай түрлері бар:

   –        Ұлттық жинақ облигациялары;

   –    Мемлекеттік қысқа мерзімді қазынашылық  міндеттеме (МЕККАМ)

   –   Мемлекеттік орта мерзімді қазынашылық  міндеттеме (МЕОКАМ)

   Муниципалдық  бағалы қағаздар – бұл бағалы қағаздардың  мұндай түрі жергілікті бюджеттен эмиссиланатын  жергілікті атқарушы органдар шешімімен  шығарылады. Бағалы қағаздардың бұл  түрін  шығарудағы басты мақсат –  құрылыс, яғни ауыруханалар салу үшін, бала бақшалар мен мектептер, тұрғын үйлер, жолдардың жағдайын жақсарту және тағы басқадай аймақтың әлеуметтік мәселелерін шешу болып табылады.

   Корпоративтік бағалы қағаздар – кәсіпорындар мен  ұйымдардыдың заң күшіне сүйене отырып, өзінің жарғылық капиталын қалыптастыруға немесе шаруашылық қызыметін жүзеге асыру үшін шығарылатын бағалы қағаздарын корпоративтік бағалы қағаздар деп  атайды. Бағалы қағаздардың бұл түрін  көп жағдайларда акционерлік  қоғамдар шығарып және олар эмитент  болып табылады.

   Бағалы  қағаздарды жалпы мынадай екі  топқа бөлуге болады:

   а) ақшалай бағалы қағаздар;

   б) капиталды бағалы қағаздар.

   Ақшалай бағалы қағаздар – ақшаны қарызға  алғандығын білдіреді. Бағалы қағаздардың  бұл түріне вексельдерді, депозиттік және жинақ сертификаттарын жатқызуға  болады. Жалпы ақшалай бағалы қағаздардан  табыс бір рет қана алынады. Іс жүзінде ақшалай бағалы қағаздар қысқа мерзімді болып келеді, яғни бір жылға дейінгі уақыт аралығында қолданылады.

   Капиталды бағалы қағаздар – кәсіпорындар мен  ұйымдардың қорын (капиталын) құру немесе оны ұлғайтуға байланысты шығарылады. Акция мен облигация осы аталған  бағалы қағаздардың түріне жатқызылады.

   Өздерінен алынатын табысқы байланысты бағалы қағаздар мынадай екі топқа бөлінеді:

   ·        қарыздық бағалы қағаздар;

   ·        инвестициялық бағалы қағаздар.

   Қарыздық  бағалы қағаздар – бағалы қағаздың бұл түрі бойынша эмитент көрсетілген  уақыт барысында белгіленген  пайыз көлемінде (процентімен) тиісті қарыздарын өтуге (төлеуге) міндетті. Қарыздық бағалы қағаздарға облигацияның барлық түрлері, вексельдер, тағы басқа бағалы қағаздар жатқызылады.

   Инвестициялық бағалы қағаздар – бағалы қағаздың бұл түрі иемденуші активтің бір  бөлігін иемденуге құқық береді. Бағалы қағаздардың  бұл түріне акцияны  жатқызуға болады.

   Бағалы  қағаздар шығарылу мақсатына байланысты мынадай екі түрге бөлінеді:

   ·        қорлы бағалы қағаздар;

   ·       саудалық бағалы қазаздар.

   Қорлы бағалы қағаздар – мұндай бағалы қағаздар қор биржаларында айналысқан түсіеді  және көп мөлшерде эммиссияланады. Бағалы қағаздардың бұл түріне акциялар және облигациялар жатқызылады.

   Саудалық  бағалы қазаздар – бағалы қағаздың бұл түрі белгілі бір коммерциялық бағытпен сауда операциялары кезінде  есеп айырысуға арналған.

   Нарықтағы айналымдағы ерекшеліктеріне байланысты бағалы қағаздар мынадай болып екіге  бөлінеді:

   ·        нарықтық бағалы қағаздар;

   ·        нарықтық емес бағалы қағаздар.

   Нарықтық  бағалы қағаздар – мұндай бағалы қағаздар айналыста еркін сатылып немесе сатып отырылды.

   Нарықтық  емес бағалы қағаздар – бұл аталған  бағалы қағаздар қолдан–қолға еркін  жүре бермейді, яғни олар екінші айналымға  түсепейді. 
 
 
 
 

   2.Қаржылық нарығының айрықша бөлігі, ол – бағалы қағаздар нарығы. Ал қаржылық инвестициямен осы бағалы қағаздар нарығы тікелей байланысты. Бүгінгі күні елімізде көптеген акционерлік қоғамдар,  сақтандыру компаниялары, инвестициялық және мемлекеттік емес зейнетақы қоры, сонымен қатар басқы кәсіпорындар мен ұйымдар тіркелген. Осы жоғарыда аталған кәсіпорындар мен ұйымдардың барлығыда еліміздегі бағалы қағаздар нарығының потенцианалды қатысушылар қатарына жатқызылады. Олардың кейбіреулері эмитент, яғни айналымға бағалы қағаздар  шығарушылар болып табыласа, ал екіншілері инвестор ретінде қызымет атқарады. Кәсәпорындар мен ұйымдар жаңа технология еңгізу, өндірісті жаңғырту (модернизациялау), қайта құру (реконструкциялау) әрқашан ірі капитал салым керек етеді. Ал мұндай жұмыс атқару үшін өндірушілерде әр уақытта капитал бола бермейді. Сондықтан да кәсіпорындар мен ұйымдар қарыз капиталы нарығына несиелер мен заимдарының қаражаттарын, айналымға акциялары мен облигацияларын шығарса,  онда еліміцде бағалы қағаздар нарығы пайда болады.

   Қаржылық  активтердің қайта нарығындағы  бағалы қағаздар операциялары әр түрлілігімен көзге түседі. Бұл процестің өзіндік  көптеген ерекшеліктері мен қыр-сыры бар.

     Акция ме облигациялардың инвестициялық  қасиеттерін және олардың шығарған  эмитенттердің рейтергтік бағалауын  тәуелсіз рейтенгтік компаниялар  анықтайды. Анықтамалық мәліметтер  негізінде олар барлық бағалы  қағаздардың потеционалды сатып  алушы үшін сенімділік дәрежесіне  байланысты топтайды. Бағалы қағаздарды  таңдауда басшылыққа алатын негізгі  құралы рейтенгтік бағалау болып  табылады. Қаржылық активтер үш  топқа жіктеледі: жоғары сапалы  бағалы қағаздар, орташа бағалы  қағаздар, жоғары табысты бағалы  қағаздар.

   Бұрын бағалы қағаздар тек қана көрнекті қағаз үлгіде болған және арнайы қағаз  бланкілерінде баспа түрінде  басылған.

   Соңғы уақытга бағалы қағаздардың айналымы айтарлықтай көбеюіне байланысты олардың  көбісі есеп кітабында жазу түріңде, сондай-ақ ақпараттың әр түрлі сақтаушыларында (оның ішінде дискеталарда) жасала бастады, яғни табиғи көрнекті емес (қағазсыз) үлгіге көшті. Сондықтан, бағалы қағаздар нарығында  бағалы қағаздармен қатар олардың  орнын алмастырушылар да шығарылады, айналымда болады, жойылады. Бағалы кағаздың иесіне мұндай жағдайда меншік құқығын куәландыратын құжат - бағалы қағаздың сертификаты беріледі. 

   3. Қор биржасы. 

        Қор биржасы- бұл құнды қағаздар  қалыпты айналысына қажетті жағдай  жасау, бұлардың нарықтық бағасын  анықтау және олар жөнінде  ақпараттар тарату өз қызметінің  ерекше тақырыбы болып табылатын  ұйым.

   Қор биржасы құнды қағаздардың екінші нарығын ұйымдастырады. Биржадан тыс  нарық әлбетте құнды қағаздардың  шығарылымын қамтиды. Онда несие-қаржы  институттары ұжымдық салушы ретінде  іс - әрекет   жасайды. Биржадан тыс  нарыққа көбінесе облигациялардың  үлкен бөлігін орналастырады. Биржада  керісінше құнды қағаздардың  бұрынғы  шығарылымдары, негізінен  акционерлік қоғам акциясының бағасы белгіленеді.

   Қор биржасы жабық акционерлік қоғам  формасында құрылады және кемінде үш мүшесі болуы тиіс. Тек қор биржасынығ акционері ғана оның мүшелері бола алады. Ол коммерциялық емес ұйым, оның мақсаты пайда табу емес, өзін - өзі  өтеуге негізделген және өз қызметінен өзінің мүшелеріне табыс төлемейді. Қор биржасы инвестиция институты  қызметімен шұғылданбайды, бірақ биржаға  құқық беретін өз акцияларынан шығарып, сата алады. Қор биржасы кәсіпорындар туралы заңға сәйкес  тіркеліп, Қаржы  министрлігінде құнды қағаздармен  биржа жұмысын жүргізуге лицензия алады.

   Қор биржасы мен басқа биржалардың  қор бөлімдері заң тәртібімен бекітілген ереже, биржа жарғысы, құнды  қағаздармен жасалатын мәмілелердің ішкі ережесі негізінде жұмыс  істейді.

   Бағалы  қағаздармен жасалатын операцияларды  жүзеге асыру негізгі міндеттеріне кіретін инвестиция институттары, сондай – ақ  мемлекеттік атқару органдары  қор биржаларына мүше бола алады. Олардың тапсыруы бойынша құнды  қағаздарды сатып алу және сатуды бойынша құнды қағаздарды сатып  алу және сатуды делдалдар мен  дилер атқарады.

   Делдалдар (брокер) - мәміле жасау барысындағы  тапсырма бойынша белгілі бір  төлем ала отырып, жұмыс істейді. Қазіргі жағдайда делдалдық фирмалар жүргізеді.

   Дилер – құнды қағазды сатып алу  және сатумен өз атынан және өз есебінен айналысатын делдал, бұлар – жеке  фирмалар, банк, жеке адамдар, қор биржасы  мүшелері.

   Қор биржасының қаржы қызметін мыналардың есебінен жүзеге асырылуы мүмкін:

    - Қор биржасының оған мүшелікке  ену құқығын беретін акцияларын  сату;

    - Қор биржасы мүшелерінің мүшелік  жарналары;

   - Биржада жасалған әрбір мәміледен  алынатын биржа алымы;

    - Биржа қызметінен түсетін басқа  табыстар.

   Биржаның  табыстары оның қызмет ауқымын ұлғайту  мен жетілдіруге байланысты шығындарды жабуға жұмсалады.