Коммерциялық банктердің депозиттік операцияларын жетілдіру жолдары

 

 

                Коммерциялық банктердің депозиттік операцияларын жетілдіру жолдары.

 Бүгінгі күні Қазақстан Республикасында қаржы нарығының келесідей сегменттері дамудың қарқынды үрдісінде: мемлекеттік бағалы қағаздар нарығы; зейнетақы активтерінің нарығы; қор нарығы; валюта нарығы және депозиттік нарық.

         Жинақ кассаларының жалпы жүйелік жобасы 1826 жылы пайда болды. Бұл мекемелер алғашында 1775 жылдары барлық губернияларда және уездік қалаларда қайырымдылықты дамыту үшін құрылған болатын. Оған жинақталған қаражатқа ауруханалар, мүгедектер үйі, жетім балалар үйлері жабдықталатын болған.

 Кейіннен қаржы жүйесінің  даму нәтижесінде 1860 жылы мемлекеттік  банк құрылды, оның бөлімшелер  торабы Қазақстан территориясында  да, құрыла бастады. Мемлекеттік  банктің бірінші бөлімшелері  Орал, Петропавловск, Семей және  Верный қалаларында құрылды, жинақ,  несиелік – есеп айырысу операциялары  жүргізілген. Ұсақ салымшыларға  қызмет көрсетілетін, салымдар жалпы  негізде алынатын, ал қаржыларды  қайтару және ұсақ несие беру  орталық касса есебінен жүргізілетін, яғни қаражат осының есбінен  алынатын болған.

Қазақстан территориясында 1898 жылда 84 жинақ кассалары болды, 1897 жылдан бастап барлық уездік қазынашылықтарда көптеген банктік операциялар енгізілді: ақша айырбастау, купон бойынша проценттер төлеу және процентті қағаздар бойынша  капитал төлеу, жинақ кассаларының операциялары, мемлекеттік банк мекемелерінің  ордерлері бойынша қаражаттарды қабылдау және беру, жеке қаражат сомаларын  аудару, ағымдағы шоттарға мерзімді және мерзімсіз салымдарды қабылдау, процентті  қағаздарды кепілге қоя отырып ссуда  беру және тағы да басқа қызмет түрлері  көрсетілетін болды.

Тәуелсіздік алғаннан кейін, 1990 жылдың желтоқсанынан бастап Қазақстан  нарықтық экономика талаптарына  сай келетін банктік жүйені қалыптастыруға кірісті. 1991 жылдың қаңтарында «Қазақ ССР – дағы банктер банктік  жүйе туралы» заң қабылданды.

1993 жылы Жинақ банкісі Қазақстан  Республикасына тиесілі «Қазақстан  Жинақ банкісі»  болып тәуелсіз  заңды құрылым болып қайта  құрылды.

Қазіргі кезеңде депозиттік операциялар  екінші деңгейлі банктердің пассивтерінің  негізі болып табылады. «Депозиттер – бұл банк пассивінің балансында көрініс табатын депозиттік портфельдің ақшалай салымдар есебінен қалыптасу жөніндегі қатысушылар арасындағы ерекше қайта бөлу қатынастарының жиынтығы». Қазақстан Республикасындағы жалпы жинақтар және депозиттік нарық жайында тек 1995 жыл ортасынан бастап айта аламыз. Осы кезеңде теңге курсы айтарлықтай тұрақталды, инфляция деңгейі біршама төмендеді. Осы кезден бастап қаражат жинақтауға жағдай туындай бастады.

1995 жылдың соңында, ресми мәліметтер  бойынша, 5096.2 млн. теңгедей қаражат  жинақталды.Сол кезеңдердегі нақты  сектордың тұрақсыз болуы себебінен  қаражат иелері оларды сенімді  орналастыру жолдарын іздестірді.

Осы жылдың бірінші жартысында қабылданған  банктік жүйені қайта құру бағдарламасына сәйкес, аукциондық ресурстар ұлттық банкінің тек өтімділік мәселесін  шешу үшін ғана берілетін. Бұл белсенді депозиттік саясатты жүргізу мәселесіне біршама еріксіз сипат беретін.

Сонымен қатар, 1995 жылдың соңынан бастап коммерциялық банктер әлеуетті салымшыларды тарту мақсатында әртүрлі бағдарламаларды  құрай бастады. Банктер депозиттердің  көптеген жаңа түрлерін енгізді, кейбір депозит түрлері бойынша қосымша  лотереялар жүргізілетін болды.

 

 

        Соңғы жылдардың тәжіребесі көрсеткендей экономиканы мемлекеттік реттеу бойынша іс-шаралар ғылыми, әдістемелік және ұйымдастырушылық негізде органикалық бірігуді қажет етеді. Осы үш бөлімнің біреуінің әлсіреуі экономикалық-әлеуметтік процестерді реттеуде кері әсерін тигізеді және ақша-несиелік, әлеуметтік сонымен бірге халықаралық байланыстардың бұзылуына әкеліп соқтырады.

        Депозиттік нарық ең ерте дамыған  нарықтардың бірі бола отырып, қазіргі кезеңде төмен тәуекелмен  салымдардың сенімді орналасуы  арқасында сомалық жинақтауларда  үлкен үлес салмақ пен қарқынды  даму тенденциясына ие. Тұрғындар  өзге қаржы нарығының сегменттеріне  жинақтаулар салу тәжірибесінің  жоқтығы бұл сегменттердің жеткіліксіз  дәрежеде дамымауына әкеліп соқтырады.

Депозиттік операцияларды жетілдірудің бірден бір жолы депозитті сақтандыру жүйесі мен қорларды құру болып табылады.

2000 жылы өткен қаржыгерлерден  конгресінде “Қаржыгерлер ассоциациясының”  төрағасы Д. Сенбаев 400 млн.  доллардан астам ақшалай қаражат  халық қолында қалып отыр, оны  экономикаға банк жүйелері арқылы  тарту халықтың банктердегі салымдарын  сақтандыру қорын ашуменен іске  асады десе, Қазақстан Республикасы  Президенті Нұрсұлтан  Әбішұлы  Назарбаев осы қаржыгерлердің  конгресінде халық қолында 1 миллиардтан  астам қаражат бар, ол қаражаттарды  сақтандыру қаражат иелеріне  де, ел экономикасына да тиімді  дей келе, Қазақстан Республикасындағы  коммерциялық банктердегі жеке  тұлғалардың салымдарын сақтандыру-банктердің  өздерінің шешетін мәселесі, бірақ  мемлекет тұсынан көмек пен  реттеуді қажет етеді деп тұжырымдады.

Екінші деңгейдегі банктердегі  тұрғындардың және ұйымдардың салымдарын банктердің төлем қабілетінің болмай қалуынан қорғауды қамтамасыз ету мақсатында Ұлттық банкке екінші деңгейдегі ірі  банктерімен бірлесе отырып қысқа  мерзімде тұрғындардың депозиттерін ұйымдық  сақтандыру жүйесін құруды және оны  іске қосуды тапсырды. Көп ұзамай, 1999 жылдың 5 қарашасында Ұлттық Банк екінші деңгейдегі банктермен банктер ассоциациясымен  және қаржыгерлер ассоциациясымен  бірлесе отырып екінші деңгейлегі банктердегі  жеке тұлғалардың салымдарын міндетті түрде ұжымды сақтандыру ережесін енгізді. Осы сақтандыру жүйесі шеңберінде жарғылық қоры 1 миллиард теңгені құраған  “Қазақстанның жеке тұлғалардың  салымдарын (депозиттерін) кепілдендіру (сақтандыру) қоры” ЖАҚ құрылды.

Бұл қорға қаржы жағдайы тұрақты  халықаралық стандарттар негізінде  қызмет көрсетуші тұрғындардың мерзімді салымдарының 90% мөлшерін өздеріне жинақтаған 17 банк алғашқыда мүше болып отыр. Бұл банктер: “Тұран-Әлем Банкі”, “ЦентКредит  Банкі”, “Қазақстанның Халық жинақ  Банкі”, “Алматы Сауда Қаржы  Банкі”, “Темір Банкі”, “Көмір Банкі”, “Демір Қазақстан Банкі”, “КазКоммерцБанкі”, “Цесна Банкі”, “Нұр Банкі”, “Евразия Банкі”, “Каспий Банкі”, “Қазақстанның  Сити Банкі”, “Қазақстанның HSBC Банкі”. Қазақстанның жеке тұлғаларының салымдарын сақтандыру Қоры “Қазақстан Республикасы екінші деңгейдегі банктеріндегі жеке тұлғалардың салымдарын міндетті түрде  ұжымды кепілдендіру (сақтандыру) Ережесі” негізінде және басқа да Қазақстан  Республикасы Конституциясына, Заңдарына  нормативті актілеріне сүйене отырып қызмет ететін қаржы мекемесі. Бұл  қордың негізгі мақсаты – қатысушы-банктердің еріксіз жойылуы жағдайында жеке тұлғалардың салымдарын кепілдендіру жолымен салымшылардың мүддесін қорғау. Қор салымшымен банктің арасындағы қатынаста салымның сақталуының  кепілі ретінде үшінші тұлға болып  қызмет атқарады. Салымшылырдың мүддесін қорғау банктерге деген тұрғындардың сенімін қайта қалыптастыруға бағытталған. Өйткені халықтың банктерге, қорларға, басқа да қаржы мекемелеріне деген  сенімі соңғы бес-алты жылда өте  төмендеп кетті.Бұған себеп аталып отырған мекемелердің өз қызметтерін  дұрыс атқара алмауы нәтижесінде  жабылып қалуы, банкротқа ұшырауы, міндеттелерін өз уақытында орындамауы, оған мемлекеттің қолданатын шараларының  болмауы және тағы басқа көптеген жағдайлар.Бұлардың барлығы халықтың бос ақша қаражаттарын тартуға кедергі  келтіріп отырады.

 

Депозиттер нарығындағы ерекше жыл, негізінен, 2006 жыл болып табылады. Өйткені, бұл жылы халықтың қолындағы  айналысқа түспей отырған ақшалай  қаражаттарын Банк жүйесіне тарту мәселесі бойынша көптеген қызметтер атқарылды. Олар: депозиттің әр түрлерін ашу; депозиттер түрлері бойынша ұтыс ойнату; салымдарды сақтандыру қоры тарапынан жарнамалардың  көптеп жүргізілуі және ең басты мәселе – мемелекет тарапынан Қазақстан  Республикасы азаматтарының шетел  банктерінің шоттарында сақталынып жатқан заңдастырылмаған (легализацияланбаған) және көлеңкелі нарықта айналыста  жүрген ақша қаражаттарын легализациялық процесті жариялау арқылы еліміздің  экономикасына тарту.

 

Қазақстанның банктік секторының 2005-2011жылдар аралығындағы экономикадағы  рөлін талдаудан соңғы жылдарда коммерциялық банктердің экономикалың өсуін қамтамасыз етуге тигізген ықпалын көреміз (кесте 1).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кесте 1 - Қазақстан банк секторының экономикадағы рөліне талдау

 

Көрсеткіштер	2005ж	2006 ж	2007ж	2008ж	2009ж	2010ж	2011ж
ЖІӨ, млрд теңге	3250,6	3747,2	4 612,0	5 870,0	7 453,0	10 139,5	13 315,2
Активтердің ЖІӨ-ге қатынасы, %	25,1	30,6	36,3	45,8	60,6	87,5	87,7
Меншікті Капиталдың ЖӨ-ге қатынасы, %	3,8	4,3	5,1	5,9	7,9	11,5	13,4
Несиелік қоржынның ЖІӨ-ге катынасы, %	15,9	19,1	23,6	30,9	41,1	59,1	66,6
Активтердің ЖІӨ-ге қатынасы, %	25,1	30,6	36,3	45,8	60,6	87,5	87,7
Депозитгердің ЖІӨ-ге қатынасы, %	15,0	18,6	21,1	27,4	33,9	46,5	48,2
Ескертпе – ҚР Экономика және бюджетті жоспарлау  Министрлігінің мәліметтері негізінде автормен есептелген

 

 

ЕДБ-дің капиталдары 2004 жылы 97,6 млрд теңгені құраса, 2011 жылдың 
аяғында салыстырғанда 18 есе өсіп, 1 78,8 млрд теңгені құрап отыр.

 

Сонымен қатар, Қазақстандық банк жүйесіне қатысты халықтың сенімінің артуын -соңғы жылдардагы банктердегі депозиттердің  көлемінің артуынан байқауға болады. Соңғы 8 жыл ішінде банктердің депозиттері 12 есе артып, нәтижесінде 2011 жылы 3480,7 млрд теңгені кұрады. Ал депозиттердің ЖЮ-ге қатынасы 2004 жылы 11,3 % және 2010 жылы 39,1 %-ға дейін өскен.

 

 

        Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, кез келген адам үшін қаражаттарын  орналастырудың көптеген әдістері  бар: банктік жүйеде және басқа  да қаржылық мекемелердегі депозитке  салу, өзін өзі жою дәрежесі  жоғары мемелекеттік бағалы қағаздарды  сатып алу, кәсіпорындардың түрлі  акцияларын иемдену тағы басқа.  Ақыр соңында осы салынған  қаражаттардың өндірістің дамуы  мен экономиканың жақсартылуына  әрекеттесу факторы ретінде қалыптасуы  өте маңызды. Республикамыздағы  нарықтық өзгерістер мен экономикалық  тұрақтылықтың болашағы еліміздегі  бүкіл ақша ресурстарының 80% - ы шоғырланған депозиттік нарықтың тұрақты және тиімді дамуымен байланысты.

     Статистика мәліметтеріне сүйенетін болсақ 2013 жылы әр ай сайын халықтың салымдар қарқыны өсіп келе жатыр.

	Халықтың салымдары, кезеңнің соңына, млн.теңге
		оның ішінде іздендi салымдар		оның ішінде шартты салымдар		оның ішінде мерзімді салымдар
	Барлығы	ұлттық валютада	шетел валютасында	ұлттық валютада	шетел валютасында	ұлттық валютада	шетел валютасында
12.Жел	3 409 478	398 225	59 207	11 542	6 017	1 662 744	1 271 744
Қаң.13	3 438 507	349 252	61 664	11 643	6 650	1 732 676	1 276 622
Ақп.13	3 508 092	361 410	59 533	12 866	6 629	1 750 616	1 317 039
Нау.13	3 531 709	370 677	60 289	12 448	5 925	1 778 708	1 303 662
Сәу.13	3 545 168	360 667	62 487	14 749	5 939	1 782 532	1 318 795
Мам.13	3 589 852	371 901	61 720	13 440	6 321	1 793 528	1 342 942
Мау.13	3 643 109	402 473	63 909	13 573	5 893	1 802 664	1 354 597
Шіл.13	3 701 677	388 579	67 986	15 213	5 793	1 697 025	1 527 083