Инвестициялар және оның жіктелуі

1. Инвестициялар және оның жіктелуі

    Инвестициялар деп- өнеркәсіпке,  құрылысқа, ауыл шаруашылығына  және өндірістің басқа да салаларындағы  шаруашылық субъектісіне мүліктей, заттай, сондай-ақ ақша қаражаты  түрінде, яғни капитал түрінде  салынып ол шаруашылықты әрі  қарай өркендетіп дамыту үшін  жұмсалынатын шығындардың жиынтығын  айтады.

    Жалпылай алғанда, инвестиция  дегеніміз- бүгінгі күні қолда  бар ақшаны, мүлікті және тағы  да басқа заттарды, яғни капиталды  қандай да бір өндірісті дамыту  үшін жұмсап, сол арқылы келешекте,  яғни алдағы уақытта пайыз  түрінде немесе басқадай үлкен  кәсіпкерлік табыс табу болып  табылады.

Инвестициялық қызметтің мақсаты- түпкі нәтижесінде кәсіпкерліктен табыс немесе процент алу болып табылады.

Инвестиция  мыналарға бөлінеді:

- үлестік-  жай және артықшылықты акциялар;

- борышқорлық-  облигациялар, қазыналық вексель,  депозиттік сертификаттар  және  т.б.

Инвестиция  көздері:

а) жаңадан  жасалған құн (таза табыстың жиналған бөлігі);

б) амортизацияның қорлануы (накапливаемая амортизация);

в) кредиттік  ресурстар;

Инвестицияны  мына топтарға жіктеуге болады:

1.Жұмсау  мерзімі бойынша: 

- қысқа  мерзімді – бір жылға дейін  иемдену мерзімі (бұл еркін  ақшалай қаражатты уақытша орналастыру  мақсатында оңай өткізілетін  бағалы қағаздардағы компанияның  инвестициясы );

- ұзақ  мерзімді- бір жылдан көп иемдену  мерзімі;

- мерзімсіз  инвестициялар;

Ұзақ  мерзімді және мерзімсіз инвестициялар - бұл қосымша пайда алу мақсатында немесе құнды қағаздары сатып  алынатын компанияға ықпал етуге  ие болу мақсатында немесе бұл салада өз операцияларын жүргізетін ұйыммен  салыстырғанда қаражаттың мұндай жұмсылымы  әлдеқайда пайдалы болғандықтан қаражатты орналастыру.

2.Тағайындалуы  бойынша:

- қаржылық- құнды қағаздарға жұмсау;

- нақты  (мүліктік жұмсау)- субъектінің негізгі  капиталына жұмсау және материалдық-  өндірістік қордың өсуіне жұмсау.

3.Шығу  тегі бойынша- бірінші, екінші.

4. Болу  формасы бойынша- құжаттық,құжатсыз.

5. Ұлттық  тегі бойынша- отандық, шетелдік.

6. Қолдану  түрі бойынша- инвестициялық (капиталдық), инвестициялық емес.

7.  Иемдену  қатары бойынша –жеке, жалпы.

8. Шығарылым  формасы бойынша- эмиссиондық,  эмиссиондық емес.

9. Меншік  формасы бойынша- мемлекеттік,  корпоративтік.

10. Айналыс  сипаты бойынша- нарықтық,нарықтық  емес.

11.Тәуекелділік  деңгейі бойынша- аз тәуекелділікпен,  мүмкін үлкен тәуекелділікпен.

12. Қолма-қол  табыс бойынша- табыстық, табыссыз.

     13. Қаражатты жұмсау формасы бойынша:

- борыштық- құнды қағаздардағы немесе міндеттердегі  инвестиция;

- иелі  үлестік (владельческие долевые)- нақты нарықты субъектінің капиталындағы  үлестер немесе уақытша шектеулермен  байланысы жоқ (еншілес және  тәуелді компаниялардағы инвестиция) мүліктегі үлес;

- жеке  жобалар (кеңішті игеру- разработка  месторождения).

     14.Экономикалық мәні (құқық түрі) бойынша- мүліктік,міндеттік.

     15. Халықаралық және отандық стандарт бойынша бухгалтерлік есепте инвестиция мыналарға бөлінеді:

а) Қаржылық;

б) Еншілес, тәуелді және бірігіп бақылау  арқылы шаруашылық субъектісіндегі  инвестициялар.

     Бұған қоса, инвестиция мыналарға бөлінеді:

• тікелей- басқа субъектілердің жарғылық капиталындағы инвестициялар;
• портфельдік- субхект иелігіндегі құнды қағаздар жиынтығы;

    Нақтылық инвестиция дегеніміз-  шаруашылық субъектісіндегі белгілі  бір материалдық, өндірістік қорлардың,  яғни активтердің (жер, жабдық, құрылыс) өсуіне, дамуына жұмсалыну  үшін салынатын салымдар болып  табылады.       Нақтылық инвестициялар- бұл кәсіпорынның негізгі капиталын және материалдық- өндірістік қорын өсіруге салынатын салымдар.

     Қаржылық инвестиция дегеніміз- акционерлік қоғамдар немесе мемлекет шығарған акцияларға, облигацияларға және басқадай құнды қағаздарға банктердің депозиттеріне салынған салымдар болып табылады.

     Инвестицияның бұл жоғарыда айтылған екі түрін бір- бірімен бәсекелесуші емес, керісінше оларды бірін- бірі толықтыратындар деп түсінген дұрыс. Бұған, яғни бұл айтқанымызды нақтылай түсу үшін мынадай мысал қарастырайық.

        Қаржылық инвестициялар иелену мерзіміне қарай мынадай категорияларға бөлінеді:

А) қысқа  мерзімдік- иелену мерзімі бір жылға  дейін;

Б) ұзақ мерзімдік- иелену мерзімі бір жылдан артық;

          2. Қаржылық инвестициялардың есебі.

     Еліміздің нарықтық экономикалық жолымен дамуы барысында қпржылық инвестициялардың маңызы зор.

Қазақстан Республикасының қаржы нарығы әлемдік  деңгейде жаңадан бой көтеріп  келес жатқан қаржы нарықтарының қатарына жатады., ал қаржы нарығы келесі нарықтардан пайда болады:

- валюталық  нарық;

- құнды  қағаздар нарығы;

- несие  капиталы нарығы (ақша нарығы);

- асыл  металдар нарығы (алтын нарығы).

     Іс жүзінде акция, облигация және басқа да бағалы қағаздарын шығапу арқылы капиталды тартуды көздейтін заңды тұлғалар эмитент деп аталады және сонымен өатар олар бағалы қағаздарды иемденушілердің (сатып алушылардың) алдында белгілі бір жағдайда борышты (міндетті) болып табылады.

     Эмитенттің кім болғанына байланысты бағалы қағаздар төмендегідей үш түрге бөлінеді:

• мемлекеттік;
• муниципалдық;
• корпоративтік.

     Қаржылық инвестициялардың есебі 11«Қаржылық инвестициялар» бөлімшесінің келесідей шоттарында жүргізіледі: 1150 «Акциялар», 1130 «Облигациялар», «Басқа да қаржылық инвестициялар». 1150 шоттары активті, күрделі, негізгі болып табылады. Осы шоттардың дебитіне қаржылық салымдардың айдың басы мен аяғындағы қалдықтары, инвестициялардың ұлғаю операциялары; кредит бойынша қаржылық инвестициялардың кему операциялары жазылады.

Сатып алынған  акциялардың сатып алу құнына акциялар келіп түскен кезде 1150 «Акциялар» шоты дебеттеліп, келесі шоттардың  тиістісі кредиттеледі: «Туынды серіктестіктерге қарыз»,  «Бірлесіп бақыланатын  заңды тұлғаларға қарыз», 4110 «Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысу», 3440 «Басқа да кредиторлық қарыздар», 1050 «Ел ішіндегі валюталық шоттағы  ақшалар», 1040 «Есеп айырысу шотындағы  ақшалар», 1010 «Кассадағы ұлттық валютадағы ақшалар», 1020 «Кассадағы шетелдік валютадағы ақшалар».

Облигацияларды  алған кезде 1130 «Облигациялар» шоты дебеттеліп, мына шоттар кредиттеледі:  3440 «Басқа да кредиторлық қарыздар», 1050 «Ел ішіндегі валюталық шоттағы  ақшалар», 1040 «Есеп айырысу шотындағы  ақшалар», 1010 «Кассадағы ұлттық валютадағы ақшалар».

Облигациялардың өтелуі және сатылуы кезінде 7410 «Бағалы  қағаздар сату бойынша шығындар»  шоты дебеттеліп, 1130 «Облигациялар» шотыкредиттеледі.

     Қаржылық инвестициялардың шоттары бойынша талдамалы есеп инвестициялардың түрлері және осы инвестициялар салынған объектілер бойынша жүреді.

     Қаржылық инвестициялар сатып алу кезінде ол оның сатып алынған бағасымен бағаланады, ал сатып алынған бағаға алумен байланысты тікелей шығыстар, яғни брокерлік марапаттауы, банктің көрсеткен қызметі үшін төленетін пайыздары, қор биржасының комиссиондық төлемдері кіреді.

     Құнды қағаздар инвестицияның өтелу құны мен оның сатып алынған құнының арасындағы айырмашылықтары (сатып алу кезінде пайда болған жеңілдік немесе сыйақы) инвестор өзі иеленген уақыт ішінде амортизацияланады.

     

     Егер де қысқа мерзімді қаржылық инвестиция ағымдағы немесе сатып алу құнының ең төмеңгі бағасымен алынса, онда оның баланстық құнын келесі негізде анықтайды:

- жалпы  қоржындық (портфельдік) жиынтығымен;

- инвестициясының  түрі бойынша қоржындық жиынтығымен;

- жеке  инвестициялары ( әрбір инвестициясы) бойынша.

    Ұзақ мерзімді қаржылық инвестиция  бухгалтерлік баланста төмендегідей  жолмен анықталады:

- сатып  алу құнымен;

- қайта  бақылау құнымен;

- сатып   алынған   құнымен   және   ағымдағы   құнның ең кіші (төменгі) 

бағасымен бағаланады және қоржындық бағалы қағаздар негізінде.

Ұзақ  мерзімді қаржылық инвестицияларды  қайта бағалау үшін: қайта бағалаудың мерзімін анықтау қажет және бір  уақытта ұзақ мерзімді инвестициялардың бір ғана түрі қайта бағаланады.

Бухгалтерлік  есеп шоттарының жаңа жұмыс шоттарына  сәйкес қысқа мерзімді инвестициялар 1100 «Қысқа мерзімді қаржылық инвестициялар» бөлімшесінің келесідей шоттарда жүргізіледі:

1110 –«Қысқа  мерзімді көрсетілген займдар»;

1120 –«Сатуға  арналған қысқа мерзімді қаржылық  активтер»;

1130 - «Жоюға  дейінгі қысқа мерзімді инвестициялар»;

1140 –  «Сату үшін нақты бар  қысқа  мерзімді инвестициялар»;

1150 –  «Басқа да қысқа мерзімді инвестициялар».

Ал ұзақ мерзімді қаржылық инвестициялар 2000 «Ұзақ  мерзімді қаржылық инвестициялар» бөлімшесі  шоттарында есепке алынады:

2010 –  «Ұзақ мерзімді көрсетілген займдар»;

2020 - «Жоюға  дейінгі ұзақ мерзімді инвестициялар»;

2030 - «Сату  үшін нақты бар  ұзақ мерзімді  инвестициялар»;

2040 –  «Басқа да ұзақ мерзімді инвестициялар».

3. Еншілес, тәуелді және бірлесіп  бақыланатын заңды тұлғалардың   инвестицияларының есебі.

Бірлесіп  бақыланатын заңды тұлғалардың  инвестицияларының есебі бухгалтерлік есеп стандартына сәйкес 11 «Инвестициялар»  бөлімшесінің мына шотында жүргізіледі:

«Бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардағы инвестициялар» шоты;

 «Тәуелді  серіктестіктердегі инвестициялар»  шоты;

 «Бірлесіп  бақыланатын заңды тұлғалардағы  инвестициялар». 

     Бірігіп қызмет ету- ол ортақ шаруашылық мақсатқа жету үшін екі немесе одан да көп субъектілердің бірігіп әрекет жасауға, яғни қызмет етуге міндеттеме алуы болып табылады.

     Бірігіп бақылау дегеніміз- келісім- шартпен белгіленген тең құқықтық жағдайда қызметке бақылау жүргізу.

     Бірігіп қызмет етуге қатысушы- біріккен қызметке қатысушының немесе бірігіп бақылау жүргізушінің бірі болып табылады.

     Біріккен қызмет инвесторы- бірігіп бақылау жүргізе алмайтын тек қана бірігіп қызмет етуші жақтарының бірі болып табылады.

     Бірлесіп бақыланатын шаруашылық серіктестіктің инвестицияны жүзеге асыруы- бірлесіп жасайтын қызметтің бір нысаны, онда бірлескен бақылау қызметін бекіткен кезде әрбір қатысушы шаруашылық серіктестікте өзінің қатысуы үлесі бойынша топшылаған келісім- шартын жасайды.

     Бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалар активтерді бірігіп алады, жасалған шығындард таниды және алынған табысты  анықтайды. Олардың әрқайсысы өз атынан мәміле жасай алады, өз қызметін қаржыландыру үшін капиталдарды тарта алады. Бұл кезде  бірлескен қызметке қатысушылардың әрқайсысы қызмет нәтижесінде алынған олжадан өз үлесін алуға құқылы. Бірлесіп бақыланатын заңды тұлға басқа да бірлескен қызметтерді келесі нысанда жүзеге асыруына болады:

- бірлесіп  бақылайтын өндіріс;

- бірлесіп  бақылайтын активтер;

     Бірлесіп бақылайтын өндіріс- заңды тұлғаны құрмай тұрып, қатысушылар өздерінің жалпы шаруашылық мақсатына жету үшін активтерді пайдалануын топшалайды.

         Бірлесіп бақылайтын активтер- жалы мақсат үшін  алынған немесе салынған  активтерді қатысушылар бірлесіп иелік етуді топшалайды. Бұл арада олардың негізгі қызметі үшін салынған активті барлық қатысушылар теңдей пайдаланады. Әрбір қатысушының табысы олардың кәсіпорын экономикасына қосқан үлесі арқылы анықталады. Әрбір қатысушы өзінің қосқан үлесін басқа қатысушыларға сатуға, тегін беруге құқылы.

Еншілес серіктестіктер деп- негізгі серіктестіктің бақылауындағы, яғни қол астындағы серіктестікті айтады. Ал негізгі серіктестік бақылауында, яғни өзінің қол астында бір және одан да көп еншілес серіктестері бар серіктестік болып табылады. Егер негізгі серіктестік дауыстың 90 (тоқсан) және одан да жоғары пайызына ие болса, онда оны толық дерлік иелену деп атайды.