- бірінші типті
инвестициялық банктер;
- екінші типті
инвестициялық банктер;
Мұндағы бірінші типті инвестициялық
банктер тек бағалы қағаздар
орналастыру және сатумен айналысады.
Ал екінші типті инвестициялық
банктерге келетін болсақ, олар
ұзақ мерзімді несиелеумен айналысады.
Батыс Еуропаның континенталды
елдеріне және дамушы елдерге
негізінен осы атап кеткен
екінші типті инвестициялық банктер
тән.
Бірінші банктер 19 ғасырдың бірінші
ширегінде жауапкершілігі шектелген
серіктестер формасында құрылған
болатын. Инвестициялық банктер
аса тез дамуы 20 ғасырдың 20-шы
жылдарында байқалды [6, 115-116 бб].
Инвестициялық банктердің пайда
болуын негізінен мемлекеттің
бағалы қағаздарын орналастырумен
байланысты деп көрсетеді. Кейіннен
ұйымдастырудың акционерлік формасының
пайда болумен олар үлкен компаниялар
мен корпорациялар үшін олардың
акциялары мен облигацияларын
орналастыру арқылы ақша қаражатттарын
мобилизациялайды, жаңа компанияларды
құруда, қайта құруда, біріктіруде
белсенді қатысады, сонымен қатар
мемлекеттік биліктің барлық
деңгейінің мемлекеттік бағалы
қағаздарын орналастырады, оның
ішінде орталық үкіметтің бағалы
қағаздарынан бастап, жергілікті
әкімшіліктің бағалы қағаздарына
дейін орналастырады.
Бірінші типті қаржылық инвестициялық
банктер әдетте құрылтайшылар,
бағалы қағааздардың эмиссиясын
ұйымдастырушылар рөлінде шығады.
Олар компаниямен орналастырылмаған
бағалы қағаздардың бөлігін сатып
алатын агенттер ретінде, сонымен
қатар сауда, өндіріс, транспорттық
корпорациялардың бағалы қағаздар
бойынша және басқа аспектілеп
бойынша консультанттар ретінде
бола алады. Ұзақ мерзімді салымдары
қажет етіп, акциялар мен облигациялар
шығару туралы шешім қабылдаған
корпорациялардың және мемлекеттің
тапсырмасы бойынша, бірінші типті
инвестициялық банктер эмиссиясының
көлемі, мерзімі, шарттары жайлы
және бағалы қағаздардың типін
таңдау жөніндегі, сонымен қатар
орналастыру және қайта айналысы
жөніндегі міндеттемелерді өздерінің
мойындарына алады. Мұндай мекемелер
шығарылған акциялар мен облигациялардың
сатып алынуына кепіл береді,
яғни олар бұл бағалы қағаздарды
сатуды өздерінің есебінен немесе
банктік синдикаттарды құру арқылы
акциялар мен облигацияларды
сатып алушыларға ссуда береді.
Несие жүйесінде инвестициялық
банктердің үлесі көп болмаса
да, олар өздерінің жақсы ақпараттылығына
және құрылтайшылық байланыстарына
байланысты экономикада үлкен
рөл атқарады.
Әдебиеттерде инвестициялық портфельді
кейде капиталды салымдар ретінде
қарастырады. Осындай қате түсінік,
инвестициялық ресурстарды пайдалану
объектілері толық анықталмағандықтан
туындаған. Егер де олар тек
жай және ұлғаймалы ұдайы өндірістің
негізгі қорларына бағытталса, инвестиция
түріндегі капитал салымдары
құрылыс-монтаж жұмыстары, сатып
алынған құрал-жабдықтар және
тағы басқадай шығындар құн
енеді. Сондықтан инвестиция түсінігі
капиталды салымдар мәнімен кең
ұғым болып табылады. Бұл түзетудің
маңыздылығы «заңды тұлғалар, азаматтар
мен мемлекеттің инвестицияларды
жүзеге асырудағы тәжірибелік
іс-әрекеттер жиынтығы» түсінігіндегі
инвестициялық іс-әрекет мәнін
түсінуге қажет [7, 75-76 бб].
- Қазақстан
Республикасындағы
компанияның инвестициялық
портфелін қалыптастырудың
дамуы
2.1
ҚР-дағы қаржылық
инвестициялар портфелін
қалыптастыру көздерінің
негізі
Инвестицияны қолданудың басты
бағыты: нақты жоба мен нақты
компания болып табылады. Оны
басқаратын жалпы инвестицияларды
қалыптастыру бәсекеден тыс орындалады.
Жалпы инвестициялық портфеельді
қалыптастырудың басты көзі ретіндегі
нақты кәсіпорын мен ондағы
нақтыланатын жобалары туралы
ақпараттары орналасқан аумақтың
инфрақұрылымының дамуы мен қалыптастырылуы,
өндіріс салалары арасындағы
пропорционалды қамтамасыз етілуіне,
тұрғындар мен еңбеккерлер ұйымдарының
әлеуметтік жағдайының жақсаруының
дамытылуы. Инвестициялық портфельдің
жоғарғы ақпараттануы мен талдаудың
негізгі қызметін пайдалану үшін,
оларды ереуше түрде топтастыру
қжет.
Ақпараттың аналитикалық тобын
әрбір аумаққа ұсынуға болады,
ол инвестициялық портфельдермен
жұмысының нақты жағдайын анықтайды:
- өзіндік капиталдағы
инвестициялар және кәсіпорынның өзіндік
құралдары негізіндегі құрылымдары;
- экономикалық
аумақ саласындағы өзіндік капиталдағы
инвестициялардың құрылымы;
- өндірістік
және өндірістік емес саласында өзіндік
капиталдарға инвестициялардың қатынасын;
- экономиканы
реформалау сатысында өзіндік капиталдағы
инвестициялық индекстер;
- инвестициялық
қызмет атқару сферасындағы экономикаға
мемлекеттік сектордың үлесі;
- өзіндік формалардағы
компанияның негізгі капиталындағы инвестициялар;
- абсолюттік
негіздегі шетелдік инвесторлардың инвестициялық
үлесі;
- экономика
саласындағы шетелдік инвесторлардың
инвестициялары;
- инвестициялық
қаржыландырудың бюджеттік емес көзінің
құрылымы;
- өзіндік формасындағы
компанияның негізгі капиталындағы инвестицияларды
қаржыландыру негізіндегі капитал салымын
қалыптастыру.
Инвестициялық портфельді қалыптастыру
туралы шешім әр түрлі факторларды
бағалау негізінде болады. Бұл
факторларды бағалауды екі топқа
бөлуге болады:
- Мемлекеттік
реттеудегі факторлар:
- шетелдік
инвесторларға басқарманың өзіндік саясаты;
- құқықтық
базаны құру;
- дамыған инфрақұрылымы;
- қаржылық
жеңілдіктер;
- мемлекеттің
халықаралық деңгейі. Халықаралық деңгейдегі
мемлекеттің әл-ауқаты.
- Басқармадан
тәуелсіз факторлар:
- табиғи ресурстар;
- жаңа нарыққа
кіру мүмкіндігі;
- кәсіпорынның
дамуы;
- мамандырылған
кадрлар;
- көліктік
қызметтің дамуы.
Берілген факторлар тобы өзіндік
субъективтік бағаалуды көрсетеді.
Олар инвестициялық климат пен
шетелдік инвесторлардың инвестициялық
портфельдерін анықтайды.
Берілген инвестициялық портфельдің
көрсеткіштері арқылы мемлекеттің,
сонымен қатар белгілі бір
аумақтардың экономикалық жағдайын
сараптауға болады.
Нарықтық экономикадағы экономикалық
процестердің жағдайын көрсететін
көрсеткіштер арқылы инвестициялық
портфельді салыстырмалы талдауларды
жүзеге асыру негізі:
- мемлекет
нарығының потенциалы;
- халық экономикасын
ресурстармен қамтамасыз етуі;
- экономикалық
құрылымның жағдайы;
- инвестициялық
портфельге заңнамалық орта;
- саясат климаты.
Инвестициялық портфельді талдаудың
басты мақсаты – ортақ сұранысқа
әртүрлі көрсеткіштерді ұсыну.
Қазақстан Республикасындағы компанияның
инвестициялық портфелін қалыптастыруда
факторлардың өзіндік құны есептелінуі,
соның есебінен инвестициялық
сферада сапалық өзгерістері
анықталынды. Бұл жүйеде экономист
Гусева К. қатысуымен, реформалар
жүргізілетін аумақтарда әсер
ететін факторларды анықтады [8, 90-95
бб].
Инвестицияны тар мағынада анықтамасын
капитал құнын сақтау мен оны
өсіруді қамтамасыз ететін, пайда,
басқаша айтқанда оң табыс
көлемін әкелетін капитал орналастыруын
айтуға болады. Бос ақшалай қаражаттар
инвестиция емес, өйткені ақшаның құндылығын
инфляция азайтуы мүмкін және ол ешқандай
табыс әкелуін қамтамасыз ете алмайды.
Егер осы соманы жинақтау банкісіне салынса,
оны инвестиция ретінде қарастыруға болады.
Өйткені осы салым кепілденген табыс береді.
Көбінесе инвестиция деп пайда, табыс
пен әлеуметтік қажеттіліктерді алу мақсатындағы
кәсіпкерлік іс-әрекет пен әртүрлі экономика
салаларының объектілеріне салынатын
мүліктік және интеллектуалды құндылықтардың
барлық түрлері түсіндіріледі. Инвестиция
құрамына ақшалай қаржылар, мақсатты банк
несиелері акциялар мен басқадай құнды
қағаздар, қозғалмалы және қозғалмайтын
(ғимараттар, құрал-жабдықтар және т.б.)
мүлік, жерді пайдалану құқығы, табиғи
ресурстар, мүліктік құқықтар және тағы
басқалары кіреді.
1950-1960 жылдары өндіріс дамыған
елдерде экономикалық даму қарқынының
жеделдеуі болады. Бұл жағдайдың
капиталды шетке шығаруға екі
жақты әсері болды. Бір жағынан,
өндіріс дамыған елдерде капитал
салу үшін жаңа сфералар ашылды.
Капиталдың артық мөлшерінің
көп бөлігі әскери салаларға
тартылады, қалғаны инфрақұрылымды
кеңейтуге, қызмет көрсету сферасын,
ғылымды, денсаулық сақтауға, білімді
дамытуға бағытталады. Екінші
жағынан, экономикалық даму қарқынының
жеделдеуі, өндірістік корпорациялардың
капиталын шоғырландырып, банк
ресурстарының орталықтандырылуын
қамтамасыз ету арқылы капиталды
шетке шығаруды ынталандыруға
қосымша себептер қалыптастырады.
Экономикалық жағдайдың өзгеруі
капиталды шетке шығаруда жаңа
құбылыстардың пайда болуына
әкеледі. Егер бұрын инвестициялар
шет ел экономикасына өз фирмаларын
құру мен қабылдаушы елдердің
ұлттық акционерлік қоғамдарына
капитал салу арқылы жүргізілсе,
енді инвестицияның жаңа түрлері
пайда болды. Оның қатарына
мыналарды жатқызуға болады:
- бірлескен
кәсіпорындарды құру;
- кәсіпорындардың
толық құрылысын жүргізу арқылы тапсыру;
- «өнімді -
қолға» түріндегі келісім. Оның кәсіпорынды
толық дайын тапсырудан ерекшелігі –
шетел фирмасының құрылып жатқан кәсіпорынға
жергілікті маман дайындау жүзеге асырылады;
- өнімді бөлу
туралы келісімдер;
- қатерлі жобалар
туралы келісімдер, көбінесе мұнайды өндіру
бағытында жүзеге асырылады;
- лицензиялық
келісімдер, оның ішінде сатып алушыға
басқару саласындағы кейбір қосымша қызметке
лицензия беретін франчайзинг;
- жабдықтаушы
– компания кейбір ережелік ұстануы міндеттемесіне
айырбасы.
Технология экспорты капитал
инвестициясының арнайы түріне
айналады. Бұл түрін жүзеге асырғанда,
технология элементтерін (патент, лицензия,
сауда маркасы, басқару тәжірибесі,
т.с.с.) жабдықтаушы-компания төлем
ретінде қабылдаушы компанияның пайдасының
бір бөлігіне ие болады. Мысалға: ғылыми-техникалық
жетістікті белгілі бір мерзімге сатылады,
бірақ сатушы сатып алушы фирманың акцияларының
бір бөлігіне айырбасталады. Осыдан, көріп
отырғанымыздай, технология экспорты
ерекше тауарларды шет елге шығарумен
ғана емес, шетке шығаруға байланысты
экономикалық қатынасымен де сипатталады.
Жаңа формалар дәстүрлі тікелей
инвестициялар орнын баспаса
да кең дамып келе жатыр.
Олар көбінесе қабылдаушы елдің
ішкі рыногына жұмыс істейтін
және алдыңғы қатарлы технология
емес, толыққа технологиялармен
жұмыс істейтін салаларда кең
етек жаюда.
Көрсете кететін бір жәйт, шығарылатын
капиталдың басым бөлігі ірі
компаниялар меншігі болып табылады.
Бұл түсінікті де. Өйткені шетел
инвестицияларын жүзеге асыру
үшін, кәсіпорын көлемі мен оның
қолындағы қаржы және басқадай
артықшылықтар арасында тікелей
өзара тәуекелділік бар. Бірақ
оған қарамастан, соңғы уақытта
капиталды шетке шығаруда кіші
және орта фирмалар кең мүмкіндіктерге
ие болып, ірі компанияларға
қарағанда бірқатар басымдылықтар
алады. Кіші және орта кәсіпорындар
үшін капиталды шетке шығару
тауарларын шетел рыноктарына
өткізумен байланысты [9, 5-7 бб].
Соңғы уақытта батыс инвесторларын
әр түрлі жобаларды қаржыландыру
жүйесінің өзгеруі көп қолдау
көрсетті. Егер бұрын осы мәселені
шешуді жабдықтаушы-фирмалар толық
өз мойнына алатын болса, қазіргі
уақытта ол мәселені тәуелсіз
қаржы компаниялары немесе банктер
шешуде. Сөйтіп, трансұлттық банктердің
пайда болуы импорттаушы елдердегі
ірі өндірістік жобаларды қаржыландыру
жылдамдатты. Жобаларды қаржыландырудың
бірлескен түрі пайда болды. Ол бірнеше
банктердің жобаға қатысып, одан кейін
рынокты өзара бөлісу сипатында болады.
Капитал импортының мүмкіндігін кеңейтуге
евровалюта рыногының дамуы маңызды орын
алады. Портфельдік инвестициялар пайда
табу үшін инвесторлардың кәсіпорындардан
акция, облигация, басқадай құнды қағаздар
сатып алуларын білдіреді. Олар халық
қаржысын қайтадан бөлу ісінде айтарлықтай
маңызды рөл ойнайды. Инвестициялық қорға
адамдар пайда алу үмітімен ақша салады.
Нарықтық экономикасы дамыған елдерде
капиталдардың ішкі құйылысында тікелей
секілді, портфельдік инвестициялар да
белсенді түрде қатысады, сонымен бірге,
экономика ресурстарындағы негізгі массаның
Қазқстанның материалдық өндіріс аясынан
қаржылық аясына көшуінің спецификалық
жағдайы – отандық инвестициялық қордың
мәртебесі туралы ойға қалдырады. Батыс
елдерінің бір қатарында қазіргі несие
жүйесінде инвестициялық банктер өздерінің
дамуын алады. Батыс елдерінің инвестициялық
банктердің пайда болып, басқа банктерден
бөлінуіне еңбек бөлінісі және несие аясындағы
мамандану әкеледі.