Қазақстан Республикасындағы инвестициялық саясат

1997 жылы  Қазақстанның жалпы өндіру көлемінің 23 пайызы құраған 20 бірлескен кәсіпорын тіркелді. Қол қойылған келісімдер бойынша шетел компаниялары арқылы 40 млрд АҚШ долларға инвестицияланды.

      1999 жылы мұнай операцияларын жүргізу сферасына қатысты құжаттардың  жаңа пакетіне қол қойылды соның ішінде маңыздылары: "Қазақстанкаспийшельф" және "ИмпексКаспиан Лтд" компанияларынын арасындағы Каспий шельф бойынша құқықтарды қабылдау орындалды. 

      2.3 Шығыс Қазақстан өңірінің инвестициялық саясатын бағалау 

      Шығыс Қазақстан - өндірістік потенциалы жағынан еліміздегі ең дамыған аймақтардың бірі. Жер асты қазбалары бойынша ол Ресей Федерациясының Урал өлкесімен тепе-тең дәрежеде. Бұл тұрғыдағы басты байлығы – көп кимпоненті полиметалдар кені. Облыс жерінің қойнауы  олардан басқа олово, тантал, магний, никель және кобальт кендеріне тұнып тұр. Ал,  көмірсутек түрлерінен таскөмір мен ыстық сланецтің, мұнайдың ірі қор орындары бар. Аймақта сондай-ақ цемент, шыны шлактарын , цеолит өндіруге қажетті шикізаттардың қомақты қорлары сақталған.

      Облыста түсті металлургияның, машина жасаудың, тамақ өнеркәсібінің көптеген іргелі кәсіпорындары шоғырланған. Олардың әрбірінің өз өнімдерін тұтынушымен де, шикізаттарды, материалдарды, жинаќтаушы детальдарды жеткізушімен де жағырапиялық іскер байланыстары берік әрі берекелі қалыптасып, нығайған.

      Қазақстан Ресупбликасының Үкіметі мен  жергілікті үкімет органдары бұл  салалардағы ахуалды тұрақтандыру мақсатында бірқатар шараларды жүзеге асырды. Оның ішінде, атап айтқанда, түсті металлургия және электр энергетикасы нысандарын шетел компанияларының басқаруына, ал көптеген өндірістік кәсіпорындарды реформалауға, қайта жарақтандыру  мен жабдықтауға берді. Қорытындыда 1997 жылдан бастап өткен жылдардын биылға дейін өнеркәсіп өнімдерінің көлемі 2,5 есе артты.

      Қазір облыс аумағында Бельгиядан, Ұлыбританиядан, Швейцариядан, Оңтүстік Кореядан, Жапониядан, АҚШ-тан келген шетелдік компаниялар  жұмыс істейді. Олар кейбір жекелеген  бағыттар бойынша өнім өндірудің  инвестициялануын бастап та кетті.

      Аймақ экономикасының базалық саласы түсті металлургия  болып табылады. Ал, бұл бағытты ұстанған кәсіпорындар облыстағы жалпы өнеркәсіп өнімдері көлемінің жартысынан астамын шығарады. Негізінде Шығыс Қазақстан қорғасын, мырыш, мыс, алтын және күміс өндіру жөнінен республика бойынша басты орындардың біріне ие болса, титан, магний, тантал атом стансасы отынын бірден-бір, яғни жалғыз ғана шығарушы өңір.

      Жалпы алғанда, қазір облыста 150-ден аса ірі және орта өнеркәсіп кәсіпорны жұмыс істейді. Саланың тауар өнімдерін өндіру көлемі 2004 жылы 223,3 млрд тенгені құрап, 2003 жылғыдан 22,6 пайыз артқан. Ал, өндіріс ауқымының көлемі 2003 жылғы деңгейімен салыстырғанда 104,9, оның  ішінде тау-кен өнеркәсібінде 96,6 өндеу кәсіпорындарында 107,8 электр қуаттарын, газ бен су өндіру және тарату 102,8 пайызды ќұраған.

      2005 жылғы бағам бойынша өнеркәсіп өнімдерін өндіру өткен 2004 жылғыдан 8,7 пайыз көбеймек. өндіру көлемінің неғұрлым артуы өндеуші салада 9,4, тау-кен өнеркәсібінде 8,9 пайызды ќұрайды. Ал, электр қуаттарын, газ бен су өндіру мен тарату 4,3 пайыз артты.

      Мұндай ілгерілеу, өрлеу, өркендеу сыртқы экономикалық байланыс, ауыл шаруашылығы мен оның өнімдерін, орман және ағаш өндеу, машина жасау, құрылыс, энергетика, сауда салаларына, сондай-ақ авто-әуе-темір жол – су көліктері инфрақұрылымдарына да қатысты болғанын және бола да беретінін атап көрсеткен абзал.

      2003-2005 жылдар облыс экономикасына инвестияцияның құйылған кезеңі ретінде сипатталады.

      2004 жылы негізгі капиталдағы инвестицияның  көлемі 48,6 млрд. теңгені немесе 2003 жылғы деңгейімен салыстырғанда 104,6 пайызды құрады. Ал, оның 2005 жылғы болжамды өсуі 116, 5 пайыз болып отыр. Жалпы инвестиция республикалық және жергілікті бюджеттердің, кәсіпорындар мен ұйымдардың және шетел инвесторларының қаржы көздері есебінен құралып, олардың негізгі капиталдығы жинақтай алғандағы игерілу көлемі 2003 жылы 33744,2 млн. теңге болса, 2004 жылы ол 48649,7 млн. теңгеге жеткен, яѓни бұл жөніндегі көрсеткіш аталған мерзім ішінде ғана 152,8 пайызға артқан. Ал, 2005 жылы ол 533352,8 млн. теңгені құрайды, яғни пайыздық өсу деңгейі116,2 болды.[]

      Жалпы, облыста отандық және шетелдік инвестицияны тартудың айқын мүмкіндіктері баршылық. Соның ішінде өндеу өнеркәсібінің кәсіпорындары мен өндірістік инфрақұрылымдар нысандарының инвестиция енгізу жөніндегі келешегі кемелді саналады. өндірістік өнеркәсіптіњ жедел өсіп келе жатқан қарқыны 2005 жылы жаңа құрылыс – «Өскемен-Шар» теміржолын салудың  неғұрлым қажеттелігін тудырды. Алтай Республикасымен және Монғолиямен сауда қарым-қатынасын дамыту үшін 2006 жылы «Риддер-Алтай Республикасы» автожолының құрылысын аяқтау, «Омбы – Майќапшаѓай» салынуға қолға алынып, аяқталды.

      Енді  бір айта кететін жайт – индустриялды-инновациялық дамудың Аймақтық бағдарламасына сәйкес инвестициялық құны 55 млрд. теңгемен бағаланатын жоба негізінде мені зор қыруар жұмыс қолға алыну үстінде. Ол жобаға индустриалды-инновациялық бағыттағы 52 инвестициялық ұсыныс енгізілген. Олардың бесеуі бірдей 2004 жылдың өзінде-ақ игеріліп, жүзеге асырылған. Соның ішінде үшеуі Қазақстан Республикасының даму институттарының есебінен қаржыландырылады. 
 
 
 

3  ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ САЯСАТТЫ ЖЕТІЛДІРУ  МӘСЕЛЕЛЕРІ     ЖӘНЕ  ОНЫ  ШЕШУ ЖОЛДАРЫ

      3.1 Инвестициялық саясатты дамытудағы  мәселелер 

      Шетел инвесторларын Қазақстанға тартуда әртүрлі қиындықтар мен ғалымдардың қарама-қайшы пікірлері бола тұрса да, олардын түсетін пайда әрине көп, және де біздің әлеуметтік-экономикалық дамуымызға тиімді.

      Дегенмен  де бұл үрдістің кемшіліктері де жеткілікті.

      Біріккен  кәсіпорындарды (БК) құру құжаттарын дайындау кезеңіндегі және келіссөздер жүргізу барысындағы тәжірибенің жетіспеушілігі, шетел серіктерстерінің сенімділігі мен несиені өтеу қабілетін тексермеушілік, келісім-шарттарды жүргізіп, бекітудегі асығыстық көптеген шетелдік компаниялардың  жобаларды қажетті түрде қаржыландыруды қамтамасыз ете алмауына әкелген.

      Келіссөздер жүргізу барысындағы тәжірибесіздіктен  еліміздің  батыс аймағында қазылып, орны қалған ұңғылар жатқанын, олардың  ашық жатуы жерімізге, халыққа зиянды екенін, Атырау мен Маңғыстау ежелгі мұнай өндіруші аймақ болғандықтан, бұл өңірлерде мұнай қалдықтарының төгіліп-шашылуынан, табиғи сай-жыраларға іркілген мұнайлы қамбалар айналадағы тіршілікке зиян таратып жатқанын халық ақыны, Парламент Мәжілісінің депутаты Ф.Оңғарсынова кезінде қадағалап көрсеткен. Бұл фактілер әрине Қазақстанның экономикалық мүдделеріне қайшы келеді. Шетел инвестицияларын тарту процесінде БК-ѓа қатысушы жақтардың салымдарын бағалау механизмдерін дұрыс жолға қою керек. Бұл шара жекешелендіру барысында шетел инвесторларына да қажет.[15, 4]

      Тағы  да бір назар аударатын мәселе – ол шетел инвесторларын тездетіп тарту үшін, мұнай көздерін игерудегі  көптеген экономикалық тиімді жобаларға  ұлттық мұнай өндіру компанияларын  қатыстырмай шетел инвесторларын  шақыру. Ал, мұндай әрекеттің нәтижесі мұнай экспортауынын шектелуіне әкеп соқтырады. Негізінен шетел инвесторларын өнеркәсіпке тарту ұлттық күрделі жұмсалымдарды ығыстыру үшін емес, толықтырушы фактор ретінде болуы міндетті.

      Қазақстан өнеркәсібінде  шетелдік инвестицияларды тартудың басым бағыттарын тандау әлеуметтік-экономикалық өсудің аса маңызды шарты болып табылатын бәсекелестікті дамыту қажеттігінен тууы керек еді.

      Инвесторлардың  қызметіне жеңілдік жағдайларын  туғыза отырып, мемлекет өз мүддесін қорғауды да қамтамасыз етуі керек. Қазақстан Республикасында өз өндірушілеріне деген пәрменді мемлекеттік қолдаушылық саясат жоққа тән. Импортық баж арттыру шаралары дәрменсіз, тіпті зиянды да, өйткені олар өнім сапасын жақсартудың еркін бәсеке сияқты дәрменді факторын жоққа шығарады. 
 

3.2  Инвестициялық саясатты жетілдіру  жолдары 

      Мемелекет нарықтық процестің жағымсыз саладырын  тежеп, экономикалық қиын-қыстау жағдайларда  азаматтарды қамсыздандырып отыруға  тиісті. Қазақстан экономикасында қалыптасқан  шындықты ескере отырып, инвестициялық процесті дамыту стратегиясын жасау, оны іске асыру шаруашылықты инвестициялаудың нәтижесімен нығайтылып, баламалы институционалдық жүйені құру арқылы қамтамасыз етілетін әлеуметтік дамуды инвестициялау ісін бірінші кезекке шығару - осынау оң процеске септігін тизізуі мүмкін.

      Қазіргі кезеңде мұнай-газ саласы - ҚР-сы тәуелсіздігінің, оның экономикалық қауіпсіздігінің  және ішкі саяси тұрақтылығының құрамдас бір бөлігі болып саналатындықтан, бұл салаға  бірнеше маңызды  стратегиялық міндеттерді шешу жүктеліп отырғандығы көрсетілді.

      Біріншіден - экономикаға инвестицияларды көптеп тартуды қамтамасыз ету міндеті. Мұнай-газ саласын көтеру белсенді әрі насаналы инвестициялық ахуал  туғызу, соның ішінде - шетелдік капиталды  тарту арқылы қамтамасыз етілді. Екінші бір мәселе - валюта түсімдерін ұлттық экономиканы жаңғыртуға пайдалану. Республиканың минералдық шикізат ресурстарды әлі көп уақытқа дейін отандық экономиканың басты секторы, әрі өнеркәсіп кешенін өркендетудің нақты  негізі бола бермекші. Сондықтан экономиканың ұзақ мерзімдік дәйекті өсуін  қамтамасыз ету үшін осы процесті басқару мен оны мемлекеттік қолдаудың жаңа оңтайлы тәсілдерін ойластыру қажет.

      Соңғы жылдары Қазақстан экономикасының өркендеуіне жоғары қарқын берген басты  фактор - мұнайдың, газдың, түсті және қара металлдың әлемдік рыногында қалыптасқан тиімді жағдайы. Алайда шикізаттың әлемдік рыногы тым ауыспалы, сол себепті бұл арада экономикалық өсімнің оң серпінін қамтамасыз ететіндей шаралар қажет. Артықшылықтар мен резервтерді барынша пайдаланып, даму жолына кедергі болатын мәселелерді шешу үшін елдің ерекшеліктерін ескеруге тиісті әлемдік - экономикалық өркендеуді қамтамасыз ететін бағдарлама жасау қажеттігі де осыдан туады.

      Үшінші  мәселе - табиғи ресурстардан алынған  қаражатты ұзақ мерзімді болашаққа жоспарлау, ұлттық қордың құрылуы және жұмыс істеуі. Ел бюджетін құрайтын елеулі табыс көздерінің болуы үкімет алдына бірқатар мәселелер қояды. Алғашқысы бұл табыс көздерінің мәңгілік еместігімен байланысты, сондықтан ресурстарды алдағы болашақта пайдалануды жоспарлау қажет. Тағы да бір проблема, ол - мемлекеттік табыстар мен шығыстар (содан барып тұтастай ішкі сұраным) көлемінің қазба байлықтарға деген дүниежүзілік бағаның ойда жоқта күрт құбылуынан тәуелділігін азайту  міндеті.[14, 10]

      Бірқатар мұнай өндіруші елдер бұл мәселелерді тұрақтандырушы мұнай қорын құру арқылы шешуде.

      ҚР-нда  экономиканы тұрақтандыру мақсатымен көздеген ұлттық қор құрылды. Оның мақсаты - елдің тұрақты әлеуметті-экономикалық дамуын қамтамасыз ету, болашақ ұрпақтар үшін қаржы қорын жинау және қолайсыз сыртқы жағдайлардың ықпалынан экономиканың тәуелділігін азайту.

      Сонымен қатар, 2003 жылы құрылған "Қазақстанның инвестициялық қорынан" да үлкен  үміт күтуге болады. Қордың негізгі  мақсаты -  инвестицияларды жүзеге асыру, сондай-ақ перспективалы кәсіпорындардың жобаларына  инвестициялар тарту арқылы елеіміздің стратегиялық дамуына жәрдемдесу.

      Төртінші  мәселе - мұнай мен газды өндіру және оларды өндеу кезінде табиғатты  қорғау. Қазақстанның мұнай және газ  кен орындарын игерудің экологиялық мәселелерінің аймақтық - географиялық, геологиялық, геодинамикалық, технологиялық, сондай-ақ әлеуеметтік-экономикалық ерекшеліктері бар.

      Сонымен, мұнай-газ өнеркәсібін дамытуға ықпал ететін ең басты тұғырнамалық көзқарас салаға бюджеттен тыс қаржы көздерін, мәселен шетелдік инвестицияларды тартумен байланысты. Қазақстанның мұнайлы-газ кен орындарын игеру орасан зор қаржы жұмсауды қажет етеді, ал бұл үшін, әрине, шетелдік инвестицияларды тартпайынша іс бітпейді, сондыќтан, бұл арада үкіметтің күш-жігері қолайлы инвестициялық ахуал туғызуға бағытталуы тиіс. Еліміздің инвестициялық саясатының басты ерекшелігі - күрделі қаржының бюджеттен тысқары көздерін кеңейту, сөйтіп отандық және шетелдік жеке инвестицияларды тарту үшін қолайлы ахуал туғызу. Ол үшін нормативтік - заңнамалық базаны одан әрі жетілдіру және тиімді инвестииялық жобаларды мемлекеттік ќолдауды күшейту қажет.

      Алуан түрлі қиындықтарға қарамастан, Қазақстан  бұрынғы КСРО республикаларының  ішінде өз мұнай өнеркәсібінің алдында  тұрған міндеттерді өзі шеше алатын санаулы елдердің бірі. Тәуелсіздік жылдарында мұнай-газ секторының қызметіне жасалған талдау елде мұнай-газ кешенін сайықтыруға бағытталған тұрақты немесе орныққанын, жаңа шаруашылық байланыстары қалпына келтірілгенін, шетел капиталдарын тарту тетігі жұмыс істеп, кәсіпорындарды акционерлеудің алғашқы нәтижелері көріне бастағанын және т.б. көрсетеді.[6  1]

      Әрине, Қазақстандағы мұнай-газдың қоры оның ішкі қажеттерін ұзақ уақыт бойы қанағаттандыруға жетерлік. Алайда, мұнай-газ секторы  елдің мұнай мен газға деген қажеттерін өтеп қана қоймай, республикадағы әлеуметтік-экономикалық өрлеудің қозғаушысы болуы тиіс, ал бұл оған дамудың стратегиясы мен тактикасын тандауда айрыќша жауапкершілік жүктейтіні сөзсіз.