Бағалы қағаздар нарығы

Бағалы қағаздар нарығын.

Бағалы қағаздар нарығын реттеу дегеніміз- бұл онда қатысатын қатысушылардың қызметі кезінде туындайтын қатынастарды және де ол қатынастарды жүргізуге байланысты ұйым арасында болатын қатынастарды тәртіпке келтіруді атайды.

Бағалы қағаздар нарығын реттеу ішкі және сыртқы болып бөлінеді.

Ішкі реттеу – бұл бағалы қағаздар нарығындағы субъекттің қызметінің өзінің ішкі нормативтік құжаттарына  сәйкес жүзеге асырылуы болып табылады.

Сыртқы реттеу дегеніміз- бұл бағалы қағаздар нарығындағы субъекттің қызметінің мемлекеттің заңдық нормативтік  актілеріне және де халықаралық келісім  шарттың белгілі бір тәртіптеріне байланысты реттелуі болып табылады.

Бағалы қағаздар нарығын реттеудің төмендегідей түрлері болады:

1. Бағалы қағаздар нарығының қызметін мемлекеттік реттеу

2. Бағалы қағаздар нарығына қатысатын  кәсіби қатысушылар тарапынан  және де нарықтың өзін-өзі реттеуі.

3. Қоғамдық реттеу.

Бағалы қағаздар нарығын реттеу мынандай мақсаттарды көздейді:

- бағалы қағаздар нарығындағы  тәртіпті сақтау және ондағы  қатысушыларға жұмыс істеу үшін қалыпты жағдай жасау;

- бағалы қағаздар нарығына қатысушыларды  дұрыс жұмыс істемейтін ұйымдар мен жеке тұлғалардан қорғау;

- сұраныс және ұсыныс негізінде  бағалы қағаздар құнын анықтауды ашық және еркін жүргізу;

- бағалы қағаздар нарығына қоғамдық  мақсат, яғни экономиканың қарқынын тездету мақсатымен әсер ету;

- тиімді бағалы қағаздар нарығын ұйымдастыру.

Бағалы қағаздар нарығын реттеу процестері:

1. Барлық қатысушылары қолдаған  және олар сақтайтын бағалы  қағаздар нарығының қызмет істеуі  үшін заңды нормативтік базаны жасау.

2. барлық бағалы қағаздар мен  жұмыс жүргізетін ұйымдардың қызметтерін тіркеу

3. Бағалы қағаздар нарығына қатысушылар  туралы барлық шаруашылық субъектілерді  нақты ақпараттармен қамтамасыз  ету.

Бағалы қағаздар нарығын реттеу жүйесінің ұйымдастырушылық құрылымы көптеген мемлекеттерде реттеу органдарының 2 деңгейлі жүйесі тұжырымдамасына базаланады:

1 деңгей – Мемлекеттік реттеу  органы;

2 деңгей – Тікелей бағалы  қағаздар нарығын кәсіби қатысушылармен  құрылған өзін-өзі реттеуші ұйымдар құрайды.

Халықаралық тәжірибеде бағалы қағаздар нарығын реттеудің нұсқалары қызмет етеді.

Елдер	Реттеу әдісінің сипаты
Ирландия, Нидерланды, Португалия	Қор нарығының қызметіне мемлекет толығымен қатыспау саясатына негізделген. Нарықтың өзін-өзі реттеуіне негізделеді. Бұл кезде нарықта деформациялар болып тұрады, бірақ олар ақырындап өзі жойылады.
Бельгия, Дания, Япония	Шектеулі мөлшерде жалған капитал  өрісіне мемлекеттің әсер етуі болады. Реттеудің жанама әсер ету жолдары және әдістері басым болады.
АҚШ, Италия, Франция, Испания	Қор нарығының директорлар кеңесінің  мүшелігіне мемлекеттік шенеуліктерді  қатыстырып әкімшілік тиым салулар  жолымен, тікелей мемлекеттік әсер етуді қарастырады.
Ресей, Қазақстан	Нақты жағдайға қатысты әртүрлі әдістер  және құралдарды ауыстырып пайдалануға  негізделеді.

 

Кестеде келтірілген реттеу нұсқалары  негізінде мынадай реттеу моделдерін бөліп алуға болады:

- орталықтандырылмаған реттеу  – арнайы ведомствоның болмауымен  және нарықты реттеу функцияларын  реттеудің неғұрлым кең компетенциясы  қаржы министрлігі және орталық банкке жүктеледі;

- орталықтандырылған реттеу –  бағалы қағаздар нарығындағы  қатынастарды реттеуге маманданған  мемлекеттік ведомствоның болуына негізделеді;

- аралас реттеу – реттеу бойынша  өкілеттіліктерді орталық банк  және мемлекеттік реттеудің арнайы  органы арасында бөлуге негізделеді.

Бағалы қағаздар нарығын реттеу моделдерін қалыптастыруға өзін-өзі реттеуді жүзеге асыратын мемлекеттік емес институттардың болуы немесе болмауы елеулі әсер етеді. Өзін-өзі реттеуші ұйымдардың Германия және Франция сияқты елдерде болмауы бағалы қағаздар нарығындағы қызметті реттейтін мемлекеттік органдардың ролінің жоғарылауымен байланысты, ал Жапония үшін бағалы қағаздар нарығын реттеу процесінде өзін-өзі реттеуші ұйымдардың кең қатысуын қарастыратын модель тән.

2. Мемлекет пен қорлардың бағалы қағаздар нарығын реттеу жүйесі осы нарықты мемлекеттің маңызды құрамы болып табылады. Оның негізгі міндеттері:

- жеке секторларға инвестициялар тарту механизмінің қызмет етуін қалыптастыру және қамтамасыз ету;

- мемлекеттік шығындарды инфляциялық  емес қаржыландырудың бағалы қағаздар нарығымен байланысты әдісі негізінде мемлекеттік бюджет тапшылығын қысқарту үшін жағдай жасау;

- халық қаражаттарын инвестициялаудың  сенімді механизмдерін құру және жағдайын қамтамасыз ету;

- бағалы қағаздар нарығы қатысушыларының  құқықтарын қорғау жолымен бағалы  қағаздар нарығындағы операциялар  нәтижесінде пайда болуы мүмкін  әлеуметтік дауларды, шиеленістерді болдырмау және т.б.

Бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік  реттеу- бұл мемлекеттің өкілетті органдарының тарапынан бағалы қағаздар нарығында қалыптасқан қатынастарды реттеу.

Мемлекеттік реттеу мынадай түрде жүргізіледі:

1. Тікелей араласу, яғни әкімшілік түрде басқару

2. Нарыққа жанама шаралар арқылы  әсер ету,яғни экономикалық басқару.

Мемлекеттің бағалы қағаздар нарығына тікелей араласуына мынандай бағыттар жатады:

- бағалы қағаздар нарығының  субъектілерінің қызметіне міндетті  талап қоятын нормативтік құқықтық актілерді шығару

- бағалы қағаздарды шығаруды  тіркеу және соған байланысты  эмитенттердің өз міндеттемелерін  және шарттарын орындалуына бақылау жасау.

- бағалы қағаздар нарығына қатысушылардың қызметіне лицензия беру.

- бағалы қағаздардың бағасын  анықтайтын ұйымдар мен қор  биржаларының қызметіне лицензия  беру және де биржадан тыс  нарықта айналатын бағалы қағаздарды  сату үшін техникалық жағдай жасау.

- бағалы қағаздар нарығының  тәртібін бұзушылар үшін қажетті шаралар қолдану

Бағалы қағаздар нарығын жанама шаралар қолдану арқылы реттеуге мынандай экономикалық тетіктермен  реттеулер жатады:

- мемлекеттің салықтық саясаты

- ақшалай саясаты

- мемлекеттік капиталдар

- мемлекеттік ресурстар мен мемлекеттік мүліктер

- сыртқы экономикалық саясат  және де мемлекеттің қызметінің сыртқы саясаты.

Нарықтың әртүрлі қатысушыларының  қызметінің спецификасынан тәуелді  мемлекеттік реттеу органдарымен функционалды және институционалды реттеу әдістері қолданылады.

Институционалды реттеу әдістері нақты қаржылық институттардың қаржылық жағдайларын реттеумен және оларды басқару сапасымен байланысты. Институционалды реттеу әдістеріне мыналар жатады:

- қатысушылардың меншікті қаражаттарына қойылатын талаптар;

- активтер және пассивтер құрылымын реттеу;

- реттеу объектілерінің қаржылық  тұрақсыздығына әкелетін тәуекелді  операцияларға қатысуға шектеу және тыйым салу.

Институционалды реттеу әдістеріне қарағанда  функционалды реттеу әдістері белгілі  операцияларды жүргізу ережелерін тағайындаумен байланысты. Функционалды реттеу әдістері реттеу жүйесінің негізін  құрайтындықтан операцияны жасау ережелерін тағайындаумен байланысты. Функционалды реттеу әдістері реттеу жүйесінің негізін  құрайтындықтан, операцияны жасау ережелерін тағайындаумен байланысты болғандықтан, олар көпшілік жағдайда іскерлік этика сұрақтарына негізделеді.

Реттеу принциптері:

- бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеу принциптері;

- нормативтік базаның біртұтастығы принципі;

- минималды мемлекеттік араласу  және максималды өзін-өзі реттеу принципі;

- бірдей мүмкіндіктер принципі;

- шетел тәжірибесіне бейімделу  және қаржынарығының жаһандану тенденцияларын ескеру принципі

Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар нарығы туралы заңдары Қазақстан  Республикасының Конституциясына  негiзделедi және Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексiнен, «Бағалы қағаздар нарығы туралы» Заң мен Қазақстан  Республикасының өзге де нормативтік  құқықтық актiлерiнен тұрады.

Бағалы қағаздар нарығын мемлекеттiк  реттеудi Қазақстан Республикасының  Президентi айқындайтын уәкiлеттi орган жүзеге асырады.

Уәкiлеттi орган:

- Қазақстан Республикасының Үкiметiмен  келiсе отырып, бағалы қағаздар  нарығын қалыптастыру мен дамыту  саласындағы басымдықтарды айқындайды;

- Қазақстан Республикасында бағалы  қағаздар нарығының жұмыс iстеуiн  қамтамасыз ету және ұлттық  бағалы қағаздар нарығының инфрақұрылымын  қалыптастыру, бағалы қағаздар нарығында  инвесторлардың құқықтары мен  мүдделерiн қорғау жөнiндегi мемлекеттiк саясатты жүргiзедi;

- өз құзыретi шегiнде бағалы  қағаздар нарығын мемлекеттiк  реттеу мәселелерi бойынша нормативтiк құқықтық актiлер қабылдайды;

- бағалы қағаздармен қаржы нарығының активтерiн таниды;

- мемлекеттiк емес бағалы қағаздардың,  туынды бағалы қағаздардың шығарылуы,  айналысқа түсуi мен өтелуi және  олардың мемлекеттiк тiркелуi , мемлекеттiк  емес эмиссиялық бағалы қағаздар  мен туынды бағалы қағаздарды  орналастыру мен өтеу, сондай-ақ  оларды жою қорытындылары туралы  есептердi қарау, оның ішінде Қазақстан  Республикасының резидентi еместердiң  және халықаралық ұйымдардың  Қазақстан Республикасының аумағында  шығарылуға және орналастырылуға  жататын эмиссиялық бағалы қағаздарын  мемлекеттiк тiркеу талаптары  мен тәртiбiн белгiлейдi;

- Эмиссиялық бағалы қағаздардың  мемлекеттiк тiзiлiмiн және бағалы  қағаздар нарығындағы қызметтi  жүзеге асыруға берiлген лицензиялар  мен рұқсаттардың тiзiлiмiн жүргiзедi;

- мемлекеттiк емес эмиссиялық  бағалы қағаздар мен туынды  бағалы қағаздардың орналастырылуын  тоқтата тұрады және қайта  жаңғыртады, мемлекеттiк емес эмиссиялық  бағалы қағаздар мен туынды  бағалы қағаздарды шығаруды жояды;

- мiндеттi түрде жариялануға  тиiс бағалы қағаздар нарығы  субъектiлерiнiң қызметi туралы ақпаратты  жариялау үшiн пайдаланылуы мүмкiн  бұқаралық ақпарат құралдарының  түрлерi мен оларға қойылатын талаптарды айқындайды;

- бағалы қағаздар нарығында  кәсiби қызмет пен басқа да  лицензияланатын қызмет түрлерiн  жүзеге асыру ережелерiн, оның iшiнде бағалы қағаздармен мәмiлелер  жасасу, осы мәмiлелердi есепке алу  және олар бойынша есеп беру  шарттары мен тәртiбiне қойылатын талаптарды айқындайды;

- бағалы қағаздар нарығындағы  қызметтi кәсiби қызмет ретiнде мойындайды;

- бағалы қағаздар нарығындағы  қызмет түрлерi бойынша лицензиялар  берудiң талаптары мен тәртiбiн айқындайды;

- лицензиаттардың қаржылық тұрақтылығының  пруденциалдық нормативтерiнiң түрлерi мен өзге де көрсеткiштерiн  немесе өлшемдерiн (нормативтерiн), олардың есеп айырысуының және  есеп айырысу әдiстемесiнiң тәртiбiн белгiлейдi;

- бағалы қағаздар нарығында  қызмет түрлерi бойынша лицензиялар  бередi, лицензиялардың қолданылуын  тоқтата тұрады, қайта жаңғыртады және лицензиялардан айырады;

- эмитенттердiң, орталық депозитарийдiң  және лицензиаттардың қызметiн  қадағалауды жүзеге асырады, өз  құзыретi шегiнде олардың қызметiне тексеру жүргiзедi;

- бағалы қағаздар нарығын реттеу  жөнiнде қолданылатын шараларды  үйлестiру, бағалы қағаздар нарығындағы  құқық бұзушылықтың алдын алу  мен олардың жолын кесу мәселелерi  және өзара мүдделiлiк туғызатын  өзге де мәселелер бойынша  бағалы қағаздар рыноктарын реттейтiн  шетелдiк органдармен өзара iс-әрекет жасайды;

- қор биржасындағы сауда-саттықты  тоқтата тұрудың және қалпына  келтірудің шарттары мен тәртібін айқындайды;

- Қазақстан Республикасының заңдарына  сәйкес бағалы қағаздар нарығын  мемлекеттiк реттеу жөнiндегi өзге  де функциялар мен өкiлеттiктердi жүзеге асырады.

3. Өзiн-өзi реттейтiн ұйым - бағалы  қағаздар рыногында өз қызметiнiң  бiрыңғай ережелерi мен стандарттарын  белгiлеу мақсатымен қауымдастық  (одақ) нысанында бағалы қағаздар  рыногының кәсiби қатысушылары құрған заңды тұлға.

Өзiн-өзi реттейтiн ұйымның негiзгi мiндетi өзiн-өзi реттейтiн ұйым мүшелерiнiң құқықтары мен мүдделерiн қорғау, сондай-ақ Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар рыногында кәсiби қызметтi жүзеге асырудың бiрыңғай жағдайларын жасауды қамтамасыз ету болып табылады.

Өзiн-өзi реттейтiн ұйым мәртебесiн  заңды тұлғаға бағалы қағаздар рыногында  белгiлi бiр қызмет түрiн жүзеге асыратын барлық лицензиаттардың жартысынан астамы осы заңды тұлғаның мүшелерi екенiн растайтын құжаттар негiзiнде уәкiлеттi орган бередi.

Өзiн-өзi реттейтiн ұйымның функцияларына мыналар жатады:

- уәкiлеттi органға бағалы қағаздар  рыногында кәсiби қызметтi жүзеге  асыру тәртiбiн белгiлейтiн нормативтiк  құқықтық актiлердiң жобалары, нормативтiк  құқықтық актiлердi әзiрлеу жөнiнде ұсыныстар беру;

- бағалы қағаздар рыногында  өзiн-өзi реттейтiн ұйымның мүшелерi  арасында туындайтын дауларды  және мүшелерi мен олардың клиенттерi арасындағы дауларды қарау;

- бағалы қағаздар рыногында  қызметтi жүзеге асыруға ниет  бiлдiрген адамдарға оқу бағдарламаларын  әзiрлеу және оларды оқытуды жүргiзу;

- өзiн-өзi реттейтiн ұйым мүшелерiнiң  кәсiби қызметiнiң бiрыңғай ережелерi мен стандарттарын белгiлеу;

- өзiн-өзi реттейтiн ұйым мүшелерiнiң рейтингтерiн жасау және жариялау;

- өзiн-өзi реттейтiн ұйым мүшелерiнiң қызметiне тексеру жүргiзу;

- бағалы қағаздар рыногында  өз мүшелерiнiң қызметiн бақылауды  жүзеге асыру және Қазақстан  Республикасының заңдары мен  өзiн-өзi реттейтiн ұйымның iшкi құжаттарын  бұзуға жол берген өзiн-өзi реттейтiн  ұйым мүшелерiне өзiнiң iшкi құжаттарында  белгiленген ықпал ету шараларын қолдану.