Ендіріс шығындары

    ӨНДІРІС ШЫҒЫНДАРЫ 

    1. Шығындар. Шығындарды  жіктеу 

    Шығындар  – бұл факторлардың ақшалай түріндегі шығындары.

    Экономикалық  әдебиетте шығындардың бірнеше  түрі белгілі (бұл мәселе бойынша  әр түрлі пікірлер бар).

    1. Өндіріс шығындары  және айналым шығындары. Өндіріс шығындары өндіріс аясында, ал айналым шығындары айналым аясында пайда болады.

    2. Бухгалтерлік және  экономикалық шығындар. Бухгалтерлік шығындар – ол есепті кезеңде орын алған өндірістің нақты шығындары. Дәл осы шығындар фирманың бухгалтерлік есебінде көрсетіледі. Шығындар баламалы да болады – олар факторларды пайдаланудың баламалы кұны. Баламалы шығындардың мәнін мысалда көрсету оңай. Кез келген кәсіпкерде (жалпы кез келген экономикалық субъектіде) бар ресурстарын (қорларын) пайдаланудың бірнеше балама амалдары бар. Ол өндіріс процесін (үдерісін) ұйымдастыруы мүмкін – ғимаратты жалға алуға, негізгі және айналым капиталға ие болуға, жұмыскерлерді жалдап, өндіріс ашуға – бұл жағдайда ол өндіріс көзге көрінетін шығындарға тап болады. Бар ақшасына банкте депозиттік шот ашып, салым бойынша пайыз түрінде пайда, түсім алуы мүмкін. Егер кәсіпкер қорларды пайдаланудың бірінші амалын таңдаса, ол алмаған банк пайызы көзге көрінбейтін шығындар сомасын құрайды. Сонымен, көзге көрінбейтін шығындар қорларды пайдаланудың екі балама амалының біреуін таңдағанда, қолдан жіберіп алған (айырылып қалған) пайда болып келеді. Көзге көрінетін және көзге көрінбейтін шығындар экономикалық шығындарды құрайды.

    3. Сыртқы және ішкі  шығындар. Сыртқы шығындар – сырттан келтірілетін қорлар (ресурс) үшін төлем (жалданған жұмыскерлердің жалақысы, жалға төлеу, шикізат, отын, көлік және де басқа қызметтер үшін жеткізушілерге төлем). Ішкі шығындар – өзінің иесіндегі жеке пайдаланатын қор үшін төлем. Мысалы, егер кәсіпкер өзі тікелей өндірісте немесе өндірістің ұйымдастыруында қатысып, өзі еңбектенсе, алынатын табыс ішкі шығындар болып саналады.

    4. Өндірістің бухгалтерлік (көзге  көрінетін) шығындары.  Олар тұрақты және  ауыспалы болады.

    Тұрақты шығындар – өндіріс көлемдерінің өзгерістеріне байланысты шамалары өзгермейтін шығындар, яғни, оның қызметі пайдалы немесе шығынды болғанына қарамастан фирма әрқашан оларды жабуға тиісті. FC (fixed costs). Оған: жалға төленетін төлем, сақтандыру жарналары, салықтардың кейбір түрлері және т.б. кіреді. Ауыспалы шығындар – өндіріс көлеміне байланысты шамасы өзгеретін шығындар. VC (variable costs). Бұл мынадай шығындар: шикізатқа, материалдарға, электр энергиясына, көлік және басқа да қызметтерге кететін шығындар. Тұрақты және ауыспалы шығындардың сомасы жалпы (жиынтық) шығындарды құрайды. TC (total costs): TC = FC + VC. Кобба – Дуглас моделі (үлгісі) үшін жалпы шығындар функциясының түрі:

    TC = P_KK + P_LL, мұнда K,L – капитал және еңбек бірліктерінің саны: P_K K, P_LL – капитал мен еңбектің бағалары 

Бухгалтерлік (көзге көрінетін) + көзге көрінбейтін = экономикалық

     Тұрақты + ауыспалы = жалпы 

      Экономикалық талдау үшін орташа  және шекті шығындардың есебі  орынды.

    Орташа  шығындар – өнім бірлігіне есептелген жалпы шығындардың шамасы:

    ATC (AC) = TC/Q;

    AFC = FC/Q; AVC = VC/Q;

    ATC = AFC + AVC. 

    Шекті шығындар – бір бірлікке өндіріс көлемінің өсуімен туындаған валдық (жалпы шығындардың өсуі):

    MC = Δ ТC/ΔQ

    Таяу  уақыттан бері микроэкономикада шығындардың  ерекше түрі – трансакциялық шығындар зерделенеді. Трансакциялық шығындар (лат. Transactio – мәміле) – өндіріс үдерісімен емес, айналыс аясымен емес, мәміле жасау барысында нарықтық агенттерінің өзара әрекеттесу үдерісімен байланысты шығындар. Экономикалық теорияда олар институционалистер арқылы пайда болды. Осы бағыттың өкілдері экономикалық талдауға әлеуметтік-саяси пәндердің элементтерін еңгізіп, (Т. Веблен, Дж. Коммонс, Дж. Гэлбрейт, Р. Коуз) фирма теориясына көптеген жаңалықтарды әкелді. Р. Коуздің пікірінше, трансакциялық шығындар нарықтық агенттердің ақпаратты іздеу мен талдауға уақыты мен күшін жіберу (шығару) қажеттілігімен себептелген (әлуетті сатып алушылар, жеткізушілер, бағалар мен тауарлар жөнінде), келіссөздер, оларға бақылау жасау, келіссөздердің заңдық қамтамасыз етуі және т.б. 

    2. Қысқа мерзімді  кезеңдегі өндіріс  шығындары 

    Өндіріс шығындары шығарудың функциясы: C = f (Q), мұнда С – шығындар (costs). Шығындар функциясының түрі өндірістік функцияның тұрпатымен анықталады, ал олардың шамасы – өндіріс факторының құнымен. Шығындар шамасы мен шығару араларындағы графикалық тәуелділік шығындардың қисық сызықтары арқылы білінеді. Шығындарды ең алдымен қысқа мерзімді кезеңде талдайық. Бұл уақыттық аралықта факторлардың жартысы сол күйінде, өзгеріссіз қалады, демек, шығындарды тұрақты және ауыспалыға бөлуге болады.

    Тұрақты шығындар графигі түзу түрінде көрсетіледі, өйткені олардың шамасы өзгермейді, ауыспалы шығындар графигі – ұлғаймалы қисық сызық (олар өндіріс көлемінен тура тәуелділікте болады), валдық (жалпы) шығындар графигі – ол тұрақты шығындардың шамасына өскен (көбейген)   ауыспалы шығындардың қисық сызығы.

    Орташа  тұрақты шығындар графигі төмен  түсетін қисық сызық болып  көрінеді, бұндай пішіннің себебі –  тұрақты шығындар шамасы шығару көлемінің  өсуінен өзгермейді. Орташа ауыспалы шығындар динамикасы кемушілік қайтарым заңының әрекетіне байланысты, графикте олар ұлғаймалы қисық сызығының  түрінде көрсетіледі. Орташа валдық (жалпы) шығындардың пішіні тұрақты  және ауыспалы шығындардың нақты  мағыналарынан тәуелді: егер FC>VC, АТС  қисық сызығы төмен түседі; егер FC<VC болса, AFC төмендеуі AVC өсуімен  білінбейді де, АТС қисық сызығының  түрі – ұлғаймалы болады. Өндіріс  кемушілік шекті өнімділік заңына бағынатын қысқа мерзімді кезеңде  бір жақтан орташа және екінші жақтан, шекті өнім мен орташа және шекті  шығындар араларында кері тәуелділік бар. МС және AVC шығындардың қисық  сызықтары ауыспалы факторлардың АР және МР қисық сызықтарының айнадай бейнелеуі болып табылады. 

    Алдында, ауыспалы фактордың қайтарымы өскенде, шекті шығындар азаяды, демек, орташа ауыспалы шығындар азаяды. Сонан соң, жоғары шегіне жеткенде, ауыспалы фактордың  қайтарымы, кемушілік қайтарым заңына сәйкес, түседі, демек, шекті шығындар өсе бастайды, ол, кейінірек, орташа ауыспалы шығындардың өсуіне әкеледі.

    Шекті және орташа өнім шамасы араларында тәуелділік болуына сәйкес шекті және орташа шығындар араларында да тәуелділік бар (55 сурет).

    1. Орташа ауыспалы және орташа  валдық (жалпы) шығындар төмендейді, егер шекті шығындар орташа  ауыспалы шығындардан аз болса  (МР<АVC );

    2. Орташа ауыспалы және орташа  валдық (жалпы) шығындар өседі,  егер шекті шығындар орташа  ауыспалы шығындардан көп болса  (МР>АVC);

    3. Орташа ауыспалы және орташа  валдық (жалпы) шығындар қисық  сызықтарының шекті шығындар  қисық сызықтарының көбеюші, үдеуші  бөлігімен қиылысу нүктесінде  азаяды.

    4. Өндіріс көлемінің өсу барысында  орташа ауыспалы және орташа  валдық (жалпы) шығындардың қисық  сызықтары жақындайды (өйткені орташа  тұрақты шығындар азаяды).

    Шығындар  қисық сызықтарының жағдайы факторлар  бағалары мен бұл фактор ауыспалы немесе тұрақты болуына байланысты. Тұрақты фактор бағасының өсуі AFC және АТС қисық сызықтарын жоғарыға ауыстырады (шығындар өседі); бағасының  төмендеуі – оларды төменге ауыстырады (шығындар азаяды). Ауыспалы фактор бағасының  өсуі АVC және АТС қисық сызықтарын жоғарыға ауыстырады, ал МС қисық сызығын  – солға; ауыспалы фактор бағасының  төмендеуі – АVC және АТС қисық  сызықтарын төменге ауыстырады, ал МС қисық сызығын – оңға. Қысқа  мерзімді кезеңде (оны эмпиризмдік  талдаулар дәлелдейді) ауыспалы фактордың  тұрақты қайтарымы орын алады. Графикалық түрде ол орташа шекті шығындардың «кең жалпақ түбін» көрсетеді. 

    3. Ұзақ мерзімді  кезеңдегі шығындар 

    Ұзақ  мерзімді кезеңде шығындардың қисық  сызықтары өндірістің әр түрлі көлемдері  үшін олардың ең аз маңызын көрсетеді. Сондықтан, ұзақ мерзімді орташа LRAC (long run average costs curve) шығындар қисық сызығының  графигі өндірістің әр түрлі көлемдерінің қысқа мерзімді орташа шығындарының қисық сызықтарына қатысты жанама болып келеді де орауыш қисық сызық» деп аталады. Ұзақ мерзімді шекті LRMC шығындардың қисық сызығы қысқа  мерзімді шекті шығындардың қисық  сызықтарына сәйкес салынады. 
 

    Ұзақ мерзімді кезеңде орташа шығындардың шамасы Q₃ өндіріс көлеміне дейін түсіп, сонан соң өседі. Бұл ауқым әсерінің әрекетімен түсіндіріледі: алдында өндірістің кеңеюі дайын өнімдердің көбею қарқынына шығындардың өсу қарқынынан асып түсуіне жағдай жасайды (оңды ауқым әсері), сонан соң – керісінше (кері ауқым әсері). АС төмендеген өндіріс көлемі тиімді екені, АС өскенде – тиімсіз екені және АС азайғанда (Q₃) – ең тиімді (нәтижелі) екені сөзсіз. Орташа шығындардың ең аз (шамалы) мағынасына сәйкес нүкте олардың шекті шығындар қисық сызықтарымен қиылысу нүктесі болып табылады (яғни LRAC = LRMC болған нүктесі). 

    Сонымен бірге өндірістің тиімді көлемін  іздеу мәселесі ауқым әсері мәселесімен  ғана шектелмейді. Ауқым әсерімен қатар  фирма өніміне деген сұраныс  екінші маңызды фактор ретінде болып  келеді. Q₁ тең сұраныс тек қана шағын фирманың АС₁ тең шығындарын жабады; ірі фирмалардың АС_2,, АС₃ тең шығындары Q₁ сұранысы үшін өте көп (үлкен). АС₂ тең шығындарының мөлшері бар орташа кәсіпорын үшін Q₂ тең сұраныс ең оңтайлысы. Q₃ сұранысы үшін ірі фирма қажет, себебі тек қана сол шығару көлемінің тиісті сұранысы үшін АС₃ ең аз шығынын қамтамасыз етеді. 
 

    4. Өндірушінің тепе-теңдігі.  Изокоста 

    Тұтыну  теориясында тұтынушының тепе-теңдігі  анықталатындай (соған сәйкес) өндіріс  теориясында да өндірушінің тепе-теңдігі  анықталады. Өндірушінің тепе-теңдігі (оптимум) болып тұрған қорлардың (ресурстардың) барында өндірістің ең көп көлеміне жеткенде қамтамасыз етіледі. Мысалды қарайық. Бір кәсіпкердің тауар өндірісінде пайдаланатын факторлардың шекті өнімдері (біз бұрынғыдай 2 факторлы моделін, үлгісін қараймыз) өнімнің 120 бірлігін және 140 бірлігін құрайды. Факторлар құндары – 10 доллар және 20 доллар.

    Орташа  өлшемді шекті өнімдерді табамыз:

    МР₁/Р₁ = 120/10 = 12;  МР₂/Р₂ = 140/20 = 7

    Бұдан бірінші факторды пайдалануының  тиімділігі көрініп тұр, өйткені  оның қайтарымы екіншіден көптеу. Егер кәсіпкер екінші фактордың бір  бірлігінен бас тартса, ол 20 долларды сақтап қалып (ұтып алып), бірінші фактордың 2 бірлігін сатып алады. Сонымен, бұл  жағдайда оның ұтысы 120·2 = 240 өнім бірлігін, ал шығындар – 140·1 = 140 бірлігін құрайды, демек, таза ұтыс = 240 – 140 = 100 өнімнің  бірлігі. Әрі қарай, кәсіпкер пайдаланатын факторларды қайта үлестіреді. Факторлардың шекті өнімдері теңескенге дейін  бұндай қайта үлестіру жалғаса береді:

    МР₁/Р₁ = МР₂/Р₂ = ... = МР_n/Р_n

    Сонымен, біз пайданы көбейтудің (шығындарды азайтудың) алтын ережесін тауып аламыз: тиімді кәсіпкер факторлардың оңтайлы қиыстыруына тырысады өндірістің әр факторына жұмсалған ең соңғы доллар (немесе басқа ақша бірлігі) бірдей шекті өнім береді, ал өндіріс факторы әкелетін кіріс пен оның бағасы арасындағы айырма ең жоғары (көп). Егер барлық факторлардың шекті өнімдері бірдей болса, оларды үлестірудің мағынасы жоқ, себебі, олардың біреуі де басқаларынан көп кіріс әкелмейді. Факторларды пайдалануы мен олардың бағасы араларындағы табыс айырмасы – осы фактордан алатын кәсіпкердің таза пайдасы. Жай сөзбен айтқанда, қосымша қызметкерді алудың маңызы бар, егер ол әкелетін табыс (оның шекті өнімі) жалақысынан (бағасынан) асса.

    Осы ереженің тұтыну теориясындағы Госсеннің  екінші ережесімен сәйкестігі мәлім. Кобба-Дугластың 2 факторлы моделі (үлгісі) үшін өндіруші тепе-теңдігі мына жағдайда болуы  мүмкін:

    МР_L / W = MP_K /I, мұнда W – жалақы (өндіріс факторы ретіндегі еңбек бағасы); І – пайыз(өндіріс факторы ретіндегі капитал бағасы). Еңбекке жұмсалған соңғы ақша бірлігі капиталға жұмсалған соңғы ақша бірлігі сияқты өндіріс көлемінің сондай өсуіне әкелгенде, өндіруші тепе-теңдігіне жетеді. Өндіріс факторларының әр түрлерін көрсетіп, бірдей жиынтық шығындарды беретін түзу сызық изокоста деп аталады (isocost). Изокостаның теңдеуін өндірушінің бюджеттік шектеу теңдеуінен алуға болады:

    С = WL + IK, = > K = C/I – (W/I) · L;

    L = C/W – (I/W) · K 

      Осы изокосталардың әр қайсысы  шығындардың бір деңгейін қамтамасыз  ететін факторлардың барлық мүмкін  түрлерін көрсетеді. Изокоста  неғұрлым жоғары болса, шығындардың  соғұрлым жоғары деңгейін көрсетеді.  Изокостаның еңкіштігі «алу»  белгісі бар факторлар бағаларының  ара қатысына тең: