Экономикаға мемлекеттің араласуының объективті қажеттілігі

Негізгі экономикалық құралдар:

- есепке алу мөлшерін  реттеу (Орталық банкпен жүргізілетін, дисконттық саясат);

- елдің қаржылық институттары  орталық банкте сақтауға  міндетті, ең аз резервтер мөлшерін белгілеу мен өзгерістері;

-мемлекеттік мекемелердің  бағалы қағаздар рыногындағы  мемлекеттік міндеттемелер эмиссиясы  олармен сауда жасау және өтеу  сияқты операциялары.

 

 

 

 

 

III  бөлім. Экономиканы  мемлекеттік реттеудің міндеттері , мақсаттары, әдістері  және қызметтері

ЭМР-дің  мақсаттары. ЭМР-дің ең басты мақсаты – экономикалық және әлеуметтік тұрақтылық, шетелде және елдің ішінде қоғамдық құрылымды нығайту. Осы басты мақсаттан иерархиялық тәуелділікте болатын көптеген нақты жағдайлар пайда болады. Бұл нақты мақсат, яғни экономикалық кезеңді тегістеу объектісіне бағытталған. Шаруашылықтың салалық және аймақтық құрылымын жетілдіру секторлық, салалық және аймақтық құрылымға бағытталған. Көбіне жеке мақсаттарға дараланып қол жеткізу мүмкін емес.

Мемлекет орындайтын қызметтерге  ең алдымен мыналар жатады:

- экономиканың қызмет  ету үшін құқықтық негіздерді  құру мен реттеу;

- монополияға қарсы реттеу;

- макроэкономикалық тұрақтандыру  саясатын жүргізу;

- ресурстарды орналастыруға  ықпал ету; 

- табыстарды бөлу аясындағы  қызмет;

- мүліктік қатнастар субъектісі  ретіндегі мемлекет қызметі.

Заңдық базаны құру –  бұл барлық тауар өндірушілер, тұтынушылар  және мемлекеттің өзі іс - әрекетінде жетекшілікке алуға тиісті экономикалық агенттің тәртібінің ережесін, экономикалық араласудың заңдық қағидаларын белгілеу. Бұл ереженің ішінде жеке меншіктің  құқығын қорғайтын, кәсіпкерлік  қызметтің нысанын, кәсіпорынның қызмет ету жағдайын, олардың өзімен және мемлекет арасындағы өзара қатнастарды  анықтайтын заңдар мен нормативті актілерді  атап өтуге болады.

Макроэкономикалық тұрақтану  экономикалық өсумен, жұмыспен толық  қамтамасыз етілуімен және бағаның  тұрақты деңгейімен байланысты.

Ресурстарды қайта бөлу өнеркәсіптік және ауыл шаруашылығы өндірісіне қатысты  болуы мүмкін. Әрбір нақты жағдайда мемлекеттік ықпал етудің белгілі  бір түрлері қолданылады. Салықтар, демеу қаржылар, тікелей реттеу және т.б. – құралдар ретінде қолданылуы мүмкін.

Бәсекелестік тетіктерін қамтамасыз етудегі бөлу - әлеуметтік топқа жіктелуге және кедейлікке әкеледі. Қоғам әлеуметтік қорғау бағдарламасында  қолданылған, табыстарды салықты қайта  бөлу арқылы ауқатсыз азаматтарға қамқорлық  жасауды өз мойнына алады.

Мемлекеттік меншік – сату-сатып  алу объектісі болмайтын және пайда әкелмейтін ұлттық игілікті көрсетеді. Мемлекеттік меншіктің қалыптасу  көзі мемлекет меншігіне айналдыру  және мемлекеттік кәсіпкерлік болып  табылады.

Мемлекеттің экономикалық үдерістерге  әсері рыноктық өзін- өзі реттеуді мемлекеттік реттегіштермен үйлестіре қолдану арқылы жүзеге асады. Экономиканы мемлекеттік реттеу барысында жалпы, жекеленген және арнайы әдістер қолданылады.

Жалпы әдістер қатарына, мұны реттеу әдіснамасы деуге де болады, таным әдістері, жүйелілік әдісі, қоғамдық ұдайы өндіріс теориясы т.б кіреді.

Экономиканы мемлекеттік  реттеудің жекелеген әдістеріне статистикалық, экономикалық математикалық т.б әдістер жатады.

Көптүрлі статистикалық  әдістердің ішінде реттеу ісіне қолдануға  қолайлы келесі әдістерді атап көрсетуге  болады. Олар:

• Экстраполяция әдісі;
• Экономикалық топтастыру әдісі;
• Индекстік әдіс;
• Бюджеттік әдіс.

Экстраполяция әдісі негізінен бастапқы болжамдарды, бағдарламаларды басты бағыттар жобасын талдау жасау кезінде қолдануға қолайлы. Бұл әдістің дәлдігі қолдану кезеңі кеміген сайын арта түседі.

Экономикалық  топтастыру әдісі мемлекеттік реттеуде кеңінен пайдаланылады. Топтастыру әдісін қолдану нәтижесінде өзінің құрамы бойынша күрделі жиынтықтарды қайсыбір біртекті белгісі бойынша топтарға бөліп қарастыруға мүмкіндіктер туғызады.

Бюджеттік әдіс мемлекеттік статистикалық органдар жүргізетін халықтың өмір сүру деңгейін статистикалық бақылау әдісі болып табылады. Зерттеу материалдары тұрғындарды материалдық әл ауқаттылығы, тұтынуы, ақшалай шығындары бойынша негіздік рөлін атқарады.

Экономиканы мемлекеттік  реттеудің тікелей және жанама әдістері бар. Экономиканы мемлекеттік реттеудің тікелей әдістері қосымша материалдық ынталандыруды немесе қаржылық шығын шығару талаптарымен байланысты емес, олар мемлекеттік биліктің беделі мен күшіне негізделеді. Ал жанама реттеуші әдістерді қолдану сферасы рыноктық экономика дамыған сайын кеңейе береді де, үдемелі ұдайы өндіріс үдерістеріне мемлекеттің тікелей араласуы мүмкіндіктерін шектей түсетін болады. 

 

 

 

                                    Қорытынды

СӨЖ –ді қортындылай келе ЭМР-дің объектілері дегеніміз – бұл автоматты турде шешілмейтін, немесе алыс келешекте шешілетін қиындықтар, проблемалар пайда болуы мумкін немесе пайда болған еліміздің өміріндегі әлеуметтік жағдай мен оқиғалардың аялары, салалары, аймақтары, сонымен бірге бұл проблемалардың алып тасталуы - әлеуметтік тұрақтылықты қолдау және экономиканың қалыпты дамуы үшін қажетті.

ЭМР-дің негізгі  объектілеріне: шаруашылықтың экономикалық кезеңін, секторлық, салалық және аймақтық құрылымын; капитал жинақтау жағдайын; жұмыспен қамтамасыз етілуін , ақша айналымын; төлем балансын; бағасын; бәсекелестік жағдайын; әлеуметтік қатынастарын; әлеуметтік қамтамасыз етілуін; кадрларды дайындауы мен қайта дайындауын; қоршаған ортаны; сыртқы экономикалық байланыстарды жатқызады.

  Ал биліктің заң шығарушы, атқарушы және сот органдары экономиканы мемлекеттік реттеудің субьектілері болып табылады.ҚР жағдайында бұл: қос палаталы Парламент, Үкімет, Қазақстан Республикасы Президенті, ҚР Конституциялық  Кеңесі.Мемлекеттік реттеу субьектілеріне, сондай ақ биліктің өңірлік органдары да жатады

Экономикалық қызметтерді  жүзеге асыру үдерісінің мемлекет алдында  тұрған міндеттерді шешу үшін мемлекет өкімінде бірнеше құралдар болады. Олардың ішіндегі маңыздыларына - қазыналық  және қаржылық саясат, әлеуметтік саясат пен табыстарды реттеу саясаты; сыртқы экономикалық саясат және т.б. жатады.

 

 

                      

 

                                Қолданылған әдебиеттер тізімі:

1. Төреғожина.М.Б        «Экономиканы мемлекеттік реттеу»    Алматы, 2010 ж
2. Бибатырова.И.А  «Ұлттық экономиканы мемлекеттік реттеу » Алматы, 2007 ж
3. Ихданов. Ж.О « Экономиканы мемлекеттік реттеу» Алматы,  2010 ж
4. Бәйгісиев.М.К  «Ұлттық экономиканы мемлекеттік реттеу » Алматы, 2010 ж

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

    Кіріспе

   Экономиканы мемлекеттік реттеудің (ЭМР) нарықтық шаруашылық жағдайындағы  мазмұны , қолданып жүрген әлеуметтік-экономикалық жүйені өзгерген жағдайға бейімдеу және тұрақтандыру мақсатында құқығы бар мемлекеттік мекемелер мен қоғамдық ұйымдарда жүзеге асырылатын заңдық, атқарушы және бақылау сипатындағы типтік шаралар жүйесі болып табылады

ЭМР-дің ең басты  мақсаты – экономикалық және әлеуметтік тұрақтылық, шетелде және елдің ішінде қоғамдық құрылымды нығайту. Осы басты мақсаттан иерархиялық тәуелділікте болатын көптеген нақты жағдайлар пайда болады. Бұл нақты мақсат, яғни экономикалық кезеңді тегістеу объектісіне бағытталған. Шаруашылықтың салалық және аймақтық құрылымын жетілдіру секторлық, салалық жіне аймақтық құрылымға бағытталған. Көбіне жеке мақсаттарға дараланып қол жеткізу мүмкін емес.

Мемлекет орындайтын қызметтерге  ең алдымен мыналар жатады:

- экономиканың қызмет  ету үшін құқықтық негіздерді  құру мен реттеу;

- монополияға қарсы реттеу;

- макроэкономикалық тұрақтандыру  саясатын жүргізу;

- ресурстарды орналастыруға  ықпал ету; 

- табыстарды бөлу аясындағы  қызмет;

     - мүліктік қатынастар субъектісі ретіндегі мемлекет қызметі.

Яғни  СӨЖ-де  Экономиканы  мемлекеттік реттеудің қызметтері, міндеттері, мақсаттары  және әдістері, обьективті қажеттілігі қарастырылады.

Экономиканы мемлекеттік  реттеу әдістеріне тоқталсақ. Экономиканы мемлекеттік реттеудің тікелей және жанама әдістері бар. Экономиканы мемлекеттік реттеудің тікелей әдістері қосымша материалдық ынталандыруды немесе қаржылық шығын шығару талаптарымен байланысты емес, олар мемлекеттік биліктің беделі мен күшіне негізделеді. Ал жанама реттеуші әдістерді қолдану сферасы рыноктық экономика дамыған сайын кеңейе береді де, үдемелі ұдайы өндіріс үдерістеріне мемлекеттің тікелей араласуы мүмкіндіктерін шектей түсетін болады.