Экономикалық цикл

1.      Экономикалық цикл және оның кезеңдері.

2.      Жұмыссыздықтың мәні мен түрлері.

3.      Жұмыссыздықтың зардаптары.

4.      Инфляция түсінігі және қазіргі кездегі инфляцияның салдары.

5.      Инфляция түрлері. Инфляцияға қарсы саясат. 

Мақсаты: Экономикалық цикл және оның кезеңдерін, жұмыссыздықтың мәні мен түрлері, оның зардаптарын, инфляция түсінігі және қазіргі кездегі инфляцияның салдарын, инфляция түрлері, инфляцияға қарсы саясат туралы студенттерде түсінік қалыптастыру. 

Негізгі  терминдер мен түсініктер

Дағдарысқа қарсы саясат, Жандану,Рецессия (дағдарыс), Стагфляция, Тоқырау, Экономикалық цикл, Жасырын  жұмыссыздық; Жұмыссыздық; Құрылымдық жұмыссыздық; Филлипстің қисық сызығы; Фрикциондық жұмыссыздық; Циклдық  жұмыссыздық. 

 

Дәріс мәнмәтіні

Техникалық прогрес пен  адамдар мүддесінің арасындағы алшақтық экономикалық  жүйеге көптеген оқыс сілкіністер әкеледі. Ол адамзат қоғамының  ерекшелігіне қарай белгілі  ырғақ пен  тербеліске түсіп,  толқуларға ауысады. Экономикалық  теорияда экономиканың мұндай құбылыстары,  «экономикалық толқулар» немесе «экономикалық цикл» деп аталады.

Экономикалық цикл – бұл дағдарыстар  арасындағы мерзім және осы кезде оның  төрт фазасы ауысады.

Дағдарыс тауарлардың артық  өндірілуі, несиенің азаюы және процентінің  жоғарылауы арқылы көрінеді. Бұл жағдай пайданы азайтады және өндірісті  төмендетеді.  Кәсіпорындардың банкрот болуына әкеледі. Қысқаша айтқанда дағдарыстың сипаттамасы келесідей:

1.      Артық өндіріс  себебінен өндірістің көлемі  қысқарады, банктер  мен  кәсіпорындар банкротқа ұшырайды.

2.      Жалақы  төмендейді, жұмыссыздық өседі.

3.      Бағалы  қағаздар нарығы  құлдырайды, акция курстары  төмендейді.

4.      Ақшаға сұраныс өседі, пайыз  мөлшерлі жалақысы өседі.

Дағдарыс тоқыраумен алмасады. Бұл сатыда өндіріс төмендеуін қояды, бірақ өспейді де.

Тоқырау фазасының  сипаттамасы:

1.      Өндірістің  құлдырауы мен  бағалардың төмендеуі тоқырау  жағдайында болады.

2.      Жұмыссыздық жоғары деңгейде болады.

3.      Ақшаға сұраныс  төмендейді, пайыз мөлшерлі жалақысы азаяды, сөйтіп өндірістің салаларын ұлғайтуға жағдай  жасалады.

Жандану  фазасының сипаттамасы:

1.      Дағдарыстан аман қалған  кәсіпорындар негізгі капиталдарын  жаңартып, өндірісті  ұлғайтуға кіріседі. Өндірілген  тауарлар көлемі мен сапасы  жағынан өндіріс дағдарысының  алдындағы дәрежеге жетеді.

2.      Инвестициялар өседі.

3.      Бағалар көтеріледі, себебі сұраныс өседі.

4.      Жұмыссыздықтың  деңгейі  қысқара бастайды.

5.      Ақшаға сұраныс өседі, пайыз мөлшерлі жалақысы өседі.

Өрлеу фазасының  сипаттамасы:

1.      Өндірістің көлемі дағдарыс алдындағы дәрежеден  артады.

2.      Жұмыссыздық деңгейі маңызды түрде қысқарады.

3.      Тауарлардың бағасы өседі.

4.      Қарыз  капиталының  ұсынысы өседі.

5.      Несиеге сұраныс өседі. Сөйтіп шаруашылық жаңа  дағдарысқа қарай қадам басады.

Өндірістің құлдырауы мен қатар  инфляция болып тұрған жағдайды стагфляция деп атайды. Қазір экономиканың монополистік секторы, мемлекеттің қолдауына сүйеніп, бағаны бұрынғы дәрежеде ұстап қалғаны мен қатар, оны өсіреді.

Циклдарға әсерін тигізетін  факторларды сыртқы  және ішкі деп бөлуге болады.

Сыртқы  факторлар –  экономикалық жүйеге тәуелсіз факторлар:  халық санының өзгеруі, соғыстар,  төңкеріс, басқа да саяси  шиеленістер, жаңа  жерлерді игеру, бағалы ресурстардың жаңа  кен орнын ашу ғылыми-техникалық прогресс, күннің  көзіндегі  құрғақшылыққа әкелетін таңбалардың пайда болуы, т.б.

Ішкі факторлар – экономикалық жүйемен байланысты факторлар: капиталдың  физикалық қызмет атқару мерзімі, тұтынудағы, жұмысбастылықтағы, инвестициялық, мемлекеттің экономикалық саясатындағы өзгерістер, тауар және ақша қайшылықтары, сұраныс пен ұсыныс арасындағы қайшылықтар, капиталдың артық қорлануы.

Экономикалық  құбылыстарды қайталауға бейім тұратын нарықтың ерекшеліктерін өткен ғасырдың  бірінші жартысындағы өмір сүріп еңбек еткен экономистер байқаған сонымен қатар ХІХ және ХХ ғасырларда жетекші экономистердің бірде-бірі бұл мәселеге тоқталмай өте алмады. Олардың еңбектерінен циклдық дамудың байланыстылығы, экономикалық  процестерге әсерін мойындаған, циклдық дамудың себептерін анықтауға ұмтылған әр түрлі  пайымдауларды,  түсіндірулер мен болжамдарды кездестіруге болады. Нарық  жағдайында өндіріс  қозғалысының циклдық  себептеріне экономикалық теорияда қалыптасқан бірнеше теориялық бағыттар бар. 

 

14.1. кесте

Мемлекеттің дағдарысқа қарсы қолданылатын құралдары 

 

Құралдар	Тоқырау фазасында	Өрлеу фазасында
1. Ақша  несие саясаты	Пайыз мөлшерлі жалақысын  төмендету, мемлекеттің бағалы қағаздарын ашық нарықта сатып алуы.	Пайыз  мөлшерлі жалақысын өсіру, мемлекеттің бағалы қағаздарын ашық нарықта сатуы.
2. Фискальдық саясат	Бюджеттен қосымша  шығындар жұмсау, салық ставкаларын  төмендету.	Бюджет шығындарын қысқарту, салық ставкаларын өсіру.
3. Жалақы мен тарифтер  саясаты	Жалақыны өсіру.	Жалақыны төмендету.
4. Мемлекеттік инвестициялар  саясаты.	Инвестициялық бағдарламалардың жылдамдықпен орындалуы, мемлекеттік  қолдау жасау.	Мемлекеттік құрылысты  және инвестицияларды тоқтату.
Мақсат:	Шаруашылық белсенділігін  ынталандыру	Шаруашылық белсенділігін  тоқтату.

 

 

Алғашқы дағдарыс 1825 жылы Англияда басталған. Содан кейін ол 1836 ж., 1841 ж., 1847 жылы АҚШ, Англия   мен Франция, Германияны  қамтыды. 1857 жылғы  дағдарыс бірінші  дүниежүзілік циклдық дағдарыс болып саналады. Одан кейін ол 1873, 1882, 1990, 1907 жылдарда қайталанды. Экономикаға үлкен шығындар әкелген 1920-1921, 1929-1933, 1937-1938 жж экономикалық дағдарыстар. «Ұлы тоқырау» атын алған  өте терең және ұзақ дағдарыстың сипаты 1929-1933 жылдарда болған еді. 

 

Циклдардың  ұзақтылығына  (толқындар) байланысты  олар бірнеше типке бөлінеді.  

 

Экономикалық циклдардың типтері

Экономикалық циклдің типтері	Ұзақтылығы	Себептері, ерекшеліктері
1. Дж.Китчиннің қысқа  толқындары»	2-4 жыл	Алтынның әлемдік  қорының тербелісі ЖҰӨ-нің, инфляцияның, жұмысбастылықтың  тербелісіне әкеледі.
2. К.Жуглярдың «орташа  толқындары»	10 жыл	Ақша айналысындағы  өзгерістер, кердиттік жүйенің мәселелері ЖҰӨ-нің тербелісіне инфляцияға, жұмыссыздыққа әкеледі.
3. Кузнецтің циклдары	18-25 жыл	Экономикалық  циклардың себептері күрделі құрылыспен байланысты
4. Н.Д.Кондратьевтің  «ұзын  толқындары»	40-60 жыл	Басты қозғаушы күш  – технологиялық  өндірістегі технологиялық базаның радикалды өзгеруі мен оның құрылымдық қайта құрылуы.
5. Форрестердің циклдары	200 жыл	Энергия куаты мен  материалдарға байланысты.
6. Тоффлердің циклдары	1000-2000 ж.	Цивилизацияның  дамуымен, олардың жоғалуымен немесе жаңа сатымен байланысты.

 

 

Жұмыссыздық - еңбек нарығының біртұтас элементі болып табылады. Жұмыссыздық өте күрделі құбылыс және қоғам даму барысында әр түрлі экономикалық мектептердің көзқарастары әр түрлі болған. Осы көзқарастарға қысқаша тоқталып назар аударайық.

Мальтузиандық мектептін  ірі өкілі Т. Р. Мальтус жұмыссыздықтың пайда болуын халық санының артып  кетуімен байланыстырды. Халықтың саны геометриялық прогрессиямен өседі (яғни 1,2,4,8,16…), ал өмір сүру жабдықтар  тек арифметикалық прогрессиямен  өседі (яғни 1,2,3,4…). Сондықтан тұрғындардың жоғары қарқынмен өсуі жұмыссыздықтың себебі болып табылады.

Батыс мектептің өкілдері жұмыссыздықты  жұмысшының еркін таңдауы деп есептеді. А. Пигу жұмысшылар шектен тыс жоғары жалақыны талап етеді, сондықтан жұмыс күшіне сұраныс төмендейді. Бірақ XX ғасырдың 30 жылдарындағы жаппай жұмыссыздық бұл теорияның дұрыс еместігін дәлелдеді.

Кейнстік мектеп жұмыссыздықты  тауарға сұраныстың төлем қабілеттілігінің жеткілісіздігімен және жалақының  жоғары деңгейімен түсіндіреді.  Жұмыспен қамтудың негізгі параметрлері тауарлар мен қызметтердің тұтынулық және инвестициялық нарығындағы сұраныстың көлемімен белгіленеді. Еңбек нарығындағы сұранысты жиынтық сұраныс,  инвестициялар және өндірістің көлемдері реттеп отырады. Жұмыссыздықтың болуы жиынтық сұраныстың жеткіліксіз болуымен байланысты, яғни жұмыссыздықтың төмендеуіне жиынтық сұраныстың өсуі және жиынтық сұраныстың құрылымы әсер етеді. Жұмыссыздықтың деңгейі мемлекеттің инвестициялық іс-әрекеттерінің молаюы және экономикалық дамуы арқылы реттеледі.  

 

Филлипс қисық сызығы экономикадағы жұмыссыздық пен инфляция деңгейінің өзара  өзгеруін көрсетеді. Халықтың жұмысбастылығы қаншалықты жоғары болса, соншалықты олардың табысы жоғары болатындықтан жұмыссыздықтың азаюы құнсызданудың өсуіне әкеліп соғады. Себебі табыс жиынтық сұраныстың артуына себеб болады. 

К. Маркстың қорлдану теорисына  сәйкес қосымша құнның капиталға  айналуында капиталдың құрылымында  өзгерістер болады. Қосымша құнның жұмыс күшін сатып алуға бағытталған  үлесінің азаюына алып келеді, сондықтан  жұмыс күшінің бір бөлігі өндіріс  саласынан ығыстырылып шығарылады да жұмыссыздық пайда болады.  

Қоғамдағы жұмыс жасындағы халық  саны –  жасына, денсаулығына қарай еңбекке қабілеті бар жұмыс күші болып табылады. Жұмыссыздық - бұл халық шаруашылығында жұмыспен қамтамасыз етілмеген еңбекке қабілеті бар жұмыс күші.

Жұмыссыздық – бұл жұмыс  күшіне деген сұраныс пен оның ұсынысының  арасындағы айырмашылықтан туындайтын нәтиже. Экономикада жұмыс күші жұмыспен қамтылған және жұмыспен қамтылмаған (жұмыссыздардан)  құралады. Жұмыссыздықтың деңгейі жұмыссыздар санының қоғамдағы барлық жұмыс күшіне қатынасымен анықталады. (% пен есептеледі)

Жұмыссыздықтың негізгі  формалары:

Ø  Жасырын жұмыссыздық - өндірісте артық жұмысшылардың қолданылуы, немесе ақпараттың болмауына байланысты.

Ø  Фрикциондық жұмыссыздық – адамдар бір жұмыстан басқа  жұмысқа, бір жерден басқа жерге жұмыс  іздеумен ауысуын айтады.

Ø  Құрылымдық жұмыссыздық - өндірістік  қуаттың жетпеуінің нәтижесінде туындайды: жеке саланың дамуының кері пропорциональды болуынан және ескі саланы жабу мен жаңа саланы дамытудың нәтижесі ретінде қарауға болады, сондай-ақ жынысының, жасының, ұлтының, мамандығының, басқа да жеке қасиеттерінің ерекшеліктеріне байланысты болады.

Ø  Циклдық жұмыссыздық - өндірістің  құлдырауынан  туындайды.

Батыс елдерінің мамандары  жұмыссыздықты екі топқа бөледі:

-          жиынтық сұраныстың жетіспеуіне байланысты; мысалы циклдық жұмыссыздық;

-          жиынтық сұраныстың өзгеруіне байланысты; мысалы фрикциондық, құрылымдық жұмыссыздық.

Қазақстанда  экономикалық реформалардың бастауынан ашық жұмыссыздық өсе бастады, бірақ онымен қатар жасырын  жұмыссыздық та орын ала бастады.

Қазақстандағы еңбек  нарығында  ағымдағы, құрылымдық, циклдық жұмыссыздықтың түрлерін көруге болады.  Ағымдағы жұмыссыздық фрикциональдық жұмыссыздыққа сәйкес келеді, яғни халықтың көпшлігі жыл бойы кәсіпорындардағы жұмыстан шығып, және уақытша жұмысқа  орналаса алмады.

Құрылымдық және циклдық  жұмыссыздық ұзақ мерзімдегі сипатта  болады да, олар жұмыссыздықтың тұрақты  формасына әкеледі, яғни жұмыссыз адам ұзақ уақыт жұмыс таба  алмағандықтан өзінің  біліктілігін  жоғалтады, еңбек нарығында бәсекелестік қабілетін жоғалтады.

Толық жұмысбастылық деген мағынаның  экономикада жоқтық қасы, себебі барлық жұмыс күші жұмыспен толық қамтылған жағдайда да  жұмыссыздықтың белгілі бір деңгейі болуы қалай да болса қажетті және заңды процесс. Толық жұмысбастылық кезінде жұмыссыздықтың деңгейі фрикциондық және құрылымдық жұмыссыздық қосындысына тең. Ол жұмыссыздықтың табиғи деңгейі деп аталады.

Жұмыспен толық қамту  жағдайындағы  қарқынды  инфляцияға  әкеліп  соқпайтын жұмыссыздықтың ең төменгі дәрежедегі нормасын  жұмыссыздықтың табиғи  деңгейі деп аталады. Егерде  жұмыссыздықтың нақты деңгейі табиғи деңгейден артып кетсе, онда бұл жағдай жалпы ұлттық өнімнің  азаюына әкеледі.

Жұмыссыздықтың зардаптары:

1.        Жұмыссыздық (циклдық) жағдайында - өндіріс мүмкіншілігін толық пайдаланбағандықтан ұлттық байлықтың азаюына келеді. Бұл жағдайда:

-          халықтың сатып алу қабілеті  төмендейді,

-          қазына – қор қысқарады,

-          инвестицияға сұраныс  қысқарады,

-          өндіріс  құлдырайды.

2.        Ұзақ мерзімде болатын жұмыссыздық жағдайында  жұмыссыз адамдардың  біліктілігі жоғалады.

3.        Жұмыссыздықтың өсуі қоғамда  қылмысты істердің өсуіне және  халықтың әлеуметтік жағдайының  төмендеуіне әкеледі.

Кез келген жұмыссыздықтың деңгейімен байланысты болатын экономикалық зиянды анықтау үшін Оукен заңы қолданылады. Осы заң жұмыссыздық деңгейі мен жалпы ұлттық өнім (ЖҰӨ) көлемінің төмендеуі арасындағы байланысты көрсетеді.

Оукен заңы бойынша  жұмыссыздықтың нақты деңгейі, табиғи деңгейіне қарағанда, 1 %-ке өсуі нақты ЖҰӨ-нің  потенциальдық мүмкіндігімен салыстырғанда орташа 2,5%-ке төмендеуіне әкеледі. Потенциальды ЖҰӨ  толық жұмыспен қамту  жағдайында  өндірілетін өнім.

Кез келген елдің экономикасында жұмыспен айналыспайтын белгілі  бір адамдар саны бар, сондықтан  мемлекет тарапынан оларға жұмыссыздық  бойынша қаржы төлейді. Жұмыссыздықтың әлеуметтік және саяси зардаптарын  азайту үшін дамыған елдердің үкіметтері соңғы жылдары жұмыссыздарға  жәрдем берудің әр түрлі жүйелерін  қолдануда.