Меншік экономикалық категория ретінде

Жауапкершілік, былайша айтқанда «жауапкершілік ауыртпалғы». Белсенді өндіріс әдістеріне назар аударуын білдіреді,  оның өмірін, пайдалы жұмыс істеуін, обьектіге тигізілген зиянды төлеп өтеуін қамтамасыздандырады.

Жауапкершілік қатынастарының мәні олардың субьект және обьект арасындағы қатынас бола алмайтындығында. Субьект жансыз обьекті алдында  оны ұқыпты ұстайтыны туралы ешқандай жауапкершілік алмайды. Егер иелік ету, қолдану, басқару функциялары бір ғана субьектінің қолында болса, онда обьектінің иесінің жауапкершілігі өзіне ғана байланысты болады.

Бірақ, басқару және қолдану  функциялары обьект иесімен басқа қолдарға берілсе, осы қатынастар мүлдем басқаша болып өзгеруі мүмкін. Меншіктік функцияларды басқа біреуге берер алдында оған обьектіге байланысты экономикалық жауапкершілік қатынастарын заңды түрде толтырылған құжат ретінде беруі керек. 

Енді меншік иегерлері арасында болатын қатынастарды, яғни субьект-обьект қатынастарын, оларды түрлі топтарға бөле отырып қарастырайық. 

Қатынастардың алғашқы  тобы белгілі бір меншікті бөлгендегі шарттарға байланысты пайда болады. Меншік обьектісін оның өзіндік міндетіне сәйкес қолдану және пайдалану көптеген жағдайларда бірнеше субьект арасында меншік функцияларын, құқықтарын, міндеттерін  бөлу немесе қайтадан бөлуге алып келеді.

Субьектілер арасындағы қатынастардың екінші тобы меншік иегерлерінің олардың қайтадан құрып жатырған игіліктері, яғни болашақта жаңа меншік обьектілері туралы қатынастарын анықтайды.   Жаңа меншікке арыздар және құқықтар обьектіні құрастыруда ешқандай қатынасы жоқ субьектілерге де беріуге мүмкіндік бар. Мемлекеттік органдардың да жаңа меншіктен өз үлесін салық, төлемдер ретінде алуға құқығы бар.

Бірінші топтағы меншік қатынастарының бастапқы қалпы құралып  болған, меншік обьектісі бар болғандықтан мәселе тек обьектіні бірігіп  қолдауну, меншік функцияларын бөлгенде ғана пайда болуы мүмкін

Екінші топта жаңа меншік обьектісін меншіктендіру жайында айтылады. Бұл обьектіні үміткерлер арасында бөлу өте қиын және шешілмеген мәселе болып табылады.

 

 

 

 

 

1.3 Меншік түрлері және  олардың қасиеттері.

Көптеген адамдар нарықтық экономиканың негзін тек қана жеке меншік құрай алады деп есептейді. Нарық негізін бәсеклестік құрайды, ол көп нарықтық субьектілердің болғанын қажет етеді. Адамзат тарихында менщіктің көптеген түрлері кездеседі. Олардың ішінде ең негзігілері және маңыздылары – жеке және мемлекттік меншік болып келеді. 

     

     

     

      

 

 

 

 №1 схема Меншіктің негзгі түрлері .

 

Қазіргі уақытта шаруашылықпен  айналыспайтын бірде-бір ел жоқ. Батыс елдерінде негзгі қорлардағы мемлекет үлесі 7-ден 30-ға дейінгі пайызды  құрайды. Мемлекеттік меншік формасының базасына орталықталған басқару, мемлекеттік  инвестиция қажет экономика салалары жатады. (егер табыс қоғамдық қажеттіліктерді қамтамасыздандыралмаса) Мемлекеттік меншіктің негізгі функциялары мыналар:  

• макробағдарлау жасау мүмкіндігі бар;
• жалпы қоғамның экономикалық дамуының стратегиясын құру мүмкіндігі;
• ұлттық экономиканың құрылмын максимальді табыс алып келетіндей, адам іс-әрекетіне бағытталған етіп реттей алу мүмкіндігі; 

Мемлекеттік меншік экономикалық және әлеуметтік қоғамға қарамастан, көптеген жағдайларда басқа меншік формаларымен салыстырғанда аз табыстылығымен жұмыс істейді. Бір жағынан, оның негізгі себебі, осы салада нарық мүмкіндігі шектелгендіктен еңбек етуге ниет азаяды. Екінші жағынан, жақсы жұмыс істейтін нарық болса да, мекеменің нарыққа ұмтылысының  уақыт өткен соң жоғалып кетуі себеп болады. Мемлекеттік мекеме монополист ретінде нарыққа шығады

Жалпыхалықтық, республикалық  және муниципальді түріндегі мемлекеттік  меншіктің экономикадағы рөлі өте  жоғары. 

Муниципализациялау мемлекеттік биліктің жер, құрылыс, мекеме, жергілікті шарушылықтағы меншік құқығын қалалық өзін-өзі басқару органдарына беру дегенде білдіреді. 

Қалада муниципальді меншіктің обьектілері болып  қаланың өмір сүруін қамтамасыз ететін су құбырлары, газ шаруашылығы, электрмен  жабдықтау мекемелері, транспорт  құралдары жатады. Бұл қызмет түрлерінің қалалық биліктің қолында болуы қалаға да, оның халқына да экономикалық жағынан артықшылық береді. Қаражат жинақталғаннан кейін қалалық шаруашылық және муниципальді меншікті ұстап тұру мемлекет бюджетіне арзанға түседі.     Батыс Еуропаның көптеген қалаларында муниципальді меншікті құру халыққа үлкен материальді табыс, сонымен қатар аз мөлшерде салық алу арқылы да пайда алып келеді.

Қазіргі таңда жеке меншікке мыналарды жатқызуға болады:

1) экономикалық бірлік ретінде қарастырылатын өз қажеттілігі үшін өнім шығаратын және қызмет көрсететін үй шаруашылығы;

2) заңға сәйкес жұмыс істейтін заңды жеке мекемелер;

3) «көлеңкелі экономика» құрамындағы заңсыз жеке мекемелер;

4) жеке меншікті өз табысы үшін қалай-да болсын қолдану (пәтерлерді жалға беру, жеке тұлғалар арасында ақша операцияларын жүзеге асыру және т.б.);

Жеке меншік саласы орталықтың еш қатысуынсыз кенеттен тез дамып  кетті. Бұл оның өмірге бейімділігін көрсетеді. Жеке меншік саласының дамуының негізгі шарттары:

• өндіріс іс-әрекетін бастау және мекеме құрастырудағы толық тәуелсіздік;
• жеке келісім бойынша заңға итісті міндеттерді орындау;
• несие саясатының жеке қаражат салымының қалпына келтірілуі;
• қоғамның жеке меншікке құрмет көрсетуі;

Жеке меншік өз жұмысы барысында қоғамдық ерекшеліктердің  бөлек қалпын өзіне жинақтайды. Бұл әлеуметтік сақтандыруға міндетті төлемдер, жергілікті және мемлекеттік бюджетке салық төленгенде байқалады. Жеке меншік обьектілеріне алдымен, кәсіпкерлік белсенділіктің жоғары деңгейін, үйлесімділікті, кәсіпкерлікке бейімделгендікті талап ететін өндіріс салалары айналады.       Сонымен қатар, жеке кәсіпкердің бастамасы тұтынушыға жақынырақ келуді, оның әрдайым өзгеріп отыратын қажеттіліктерін қамтамасыздандыру міндеттерін өз қолына алады. Кіші бизнесте, қызмет көрсету салалырында жеке меншік өзінің басқа формаларымен салыстырғанда тез бейімделеді, дамиды. Көптеген адамдардың ойынша, жеке меншік – еш бөлінбеген, ештеңемен шектелмеген (иесінің еркінен басқа) меншік деп есептейді. Шынына келгенде, жеке кәсіпкер  өз меншігі обьектілермен өзі дұрыс санаған қандай-да болсын операцияларды жүзеге асыруға мүмкіндігі бар. Тек бұл операциялар басқа біреудің меншігінің мүддесіне кедергі келтірмесе болғаны. Өркениетті қоғамда меншік иелерінің арнайы ережелері анықталған.  Статистикаға сүйенсек, 2000 жылдың 1 қаңтарында елімізде 2 млн. жуық мекеме жұмысын атқарған. Өзінің меншік формаларына байланысты, олар осылай бөлінген: 

 

1 кесте

Меншік формаларының өзара қатынасы

Меншік формалары	Жалпыға шаққандағы  %
Жеке меншік	78,3
Мемлекеттік меншік	4,8
Муниципальді меншік	6,1
Қоғамдық ұйысдардың меншігі	5
Басқа	5,8

 

Осыдан біз Қазақстанның өндіріс меншігі құрамына жеке, мемлекеттік  және аралас меншік формалары жүйесін  негіз етіп қабылдағаны анық байқалады. 

Сондай-ақ Қазақстанда  топтық меншік түрі де кездеседі. Оған ауыл шаруашылық серіктестіктерін, кооперацияның тұтынушылық және басқа да формалары, акционерлік қоғам және біріккен, аралас мекемелердің меншігі мысал бола алады.   

Меншіктің кооперативті түрі әлемнің  көптеген елдерінде  кең таралған. Олардың әлемде 1 млн. түрі жұмыс істейтіні анықталған. Кооперативті меншік – меншіктің біріккен формасы әлі де жекелікті жоғалтқан жоқ.

Меншіктің біріккен формасының бір түрі – акционерлік меншік. Акционерлік меншік құрылу әдісіне, жұмыс істеуіне және пайдалануының экономикалық формаларына байланысты біріккен болып аталады. Акционерлік меншік халықтың түрлі бөліктерінің ерікті түрде біріктіруінен пайда болады. Меншік обьектісі болып өндіріс әдістері, заттары емес, ал оларды анықтайтын бағалы қағаздар болады.   Меншікті түгелімен басқару үшін өз қолында акцияның негзгі пакетін сақтап қалса ғана болады.

Сонымен, меншіктің ешқандай формасы әмбебап болуы мүмкін емес. Әрбір меншік формасы өзіне  сәйкес өндіріс түрінде тиімді пайдаланылады. Мемлекеттік меншік нарықтық реттеу мүмкіндігі шектелген салаларында жақсы жұмыс атқарса, акционерлік және біріккен белгілі бір өндіріс саласына қаражатты жинақтағанды қажет етеді.   Экономикалық әдебиеттерде меншіктің негізгі формаларынан басқа өндірітік формасын да келтіреді. Ол қоғамдық мекемелердің меншігі ретінде жұмыс істейді. Ерекше орынды интеллектуальді меншік алады, ол арқылы ғылыми ақпаратпен, мәдениетпен, жаңа ашылған жаңалықтармен алмасу жүзеге асырылады. Қазіргі таңда меншік формаларының дамуы меншік қатынастарының интернационализациясы процесімен қатар жүреді. Нәтижесінде, біріккен, аралас мекемелер, трансұлттық корпорациялар пайда болып жатыр. Мұның барлығы меншіктің формаларының түрлілігін және экономикада тұрақтанғанын  айқын көрсетеді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2 Бөлім Қазақстан Республикасындағы меншік.

2.1  Меншік түрлері.

Жеке меншік – республика азаматтарының  немесе мемлекеттік емес заңды тұлғалар және бірлестіктердің бөлек меншігі.

Мемлекеттік меншік – мемлекеттік және коммунальді меншігі. 

Мемлекеттік меншік мемлекетпен бекітілген заңды, республикалық тұлғалардың заңды актілерге байланысты  қазынасы және меншігі. 

Коммунальді меншік белгілі бір заңды актілермен бекітілген заңды тұлғаларға берілген жергілікті қазына және меншіктен құралған.  

Мемлекеттік меншік қарамағындағы иелік жедел басқару немесе   шаруашылық жүргізу құқығымен заңды тұлғаларға берілуі мүмкін.

Шаруашылық басқарудағы заңды  тұлға заң актілеріне байланысты мекеме құру мәселелерін шешеді, оның стратегиясын және мақсатын анықтайды, оны қайтадан құру, өзіндік міндетіне байланысты қолдануын қадағалайды. Ол меншікті қолданудан келетін табыстың белгілі бір мөлшерін алуға толық құқығы бар.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1999 ж. 1 қыркүйегіне дейін  Қазақстан Республикаында меншік  формаларына байланысты тіркелген  заңды тұлғалар: 

2 кесте

	Барлығы	Меншік формалары және түрлеріне қатысты
				Ішінен
		Мемлекеттік	Жеке	Мемлекет қатысуымен	Біріккен кәсіпорындар қатысуымен (шетел компанияларының қатысуы мүмкін)	Шетелдік
Елімізде	114889	21400	91299	1769	2567	2190
Шағын	101058	14784	84154	820	2342	2120
Орта	11255	5744	5467	646	159	44
Ірі	2576	872	1678	303	66	26

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Іс-әрекеті, меншік формасы, оның өлшеміне байланысты тіркелген заңды тұлғалар:

3 кесте

	Барлығы	Меншік формалары және түрлеріне қатысты
					Ішінен
		Мемлекеттік		Жеке	Мемлекет қатысуымен		Біріккен кәсіпорындар қатысуымен (шетел компанияларының қатысуы мүмкін)	Шетелдік
Ауыл шаруашылығы	9592	379		9197	170		39	16
Шағын	6855	229		6612	57		38	14
Орта	1876	119		1756	66		1	1
Ірі	861	31		829	47		-	1
Тау-кен өндірісі	724	14		685	55		80	25
Шағын	550	6		524	11		48	20
Орта	98	4		94	19		20	-
Ірі	76	4		67	25		12	5
Өндеу өнеркәсібі	10609	427	9915		399	487		267
Шағын	9319	333	8742		131	404		24
Орта	956	66	875		180	49		15
Ірі	334	28	298		88	34		8
Газ, су, электр энергисын өндіру және тарату	1285	329	944		96	24		12
Шағын	893	165	721		31	14		7
Орта	244	144	130		30	3		-
Ірі	148	50	93		35	7		5
Құрылыс	8193	175	7896		209	192		122
Шағын	7415	113	7187		95	179		115
Орта	648	49	594		81	13		5
Ірі	130	13	115		33	-		2
Сауда,  жөндеу қызметі	32208	213	30749		293	984		1246
Шағын	31483	184	30057		214	959		1242
Орта	665	24	638		72	23		3
Ірі	60	5	54		7	2		1
Мейраханалар  және қонақ үйлер	1623	49	1518		20	72		56
Шағын	1518	31	1437		17	63		50
Орта	93	15	72		3	6		6
Ірі	12	3	9		-	3		-