Өндірістік шығындары

Жоспар:

1. Шығындардың мәні.
2. Өндірістік шығындардың түрлері.
3. Өндірістік шығындардың жіктелуі.

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

      Шығындар  - нарықта құн формасынан алынған ресурстар шығындары. Яғни өнім өндіріп өткізілетін өндірістік ресурстарды пайдаланудың ақшалай көрінісі.

      Өндіріс шығындары ұдайы өндірістің нәтижесі болып табылады. Бұл кәсіпорынның өндірісте тұтынатын құрал-жабдықтары мен жалақы төлемдерінің шығындарын көрсетеді. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Өндіріс шығындарының классификациясы

1. Шығындарды есепке алу тәсілдері бойынша:

 
 

 

      Жоғарыда  келтірілген схемаға мынадай  тұжырым жасауға болады. Бухгалтерлік шығындар - өнімнің белгілі бір мөлшерін өндіруге нақты жұмсалған өндіріс факторларының шығындары жатады. Онда факторлар сатып алынған бағамен көрсетіледі. Кәсіпорын шығындары бухгалтерлік және статистикалық есеп беруде өнімнің өз құны түрін алады.

      Экономикалық  шығындар ресурстардың сиректігіне және оларды балама пайдалану мүмкіндіктеріне негізделеді. Тауар өндіру үшін алынған ресурстардың экономикалық шығындары, оларды өте қолайлы пайдаланып өндірген құнға тең болады. Бұлар айқын және айқын емес шығындар болып бөлінеді.

      Айқын шығындар - өндіріс факторларымен жабдықтаушыларға айқын ақша формасындағы төлем түрінде жұмсалатын шығындар. Оларға ресурстарды сатып алу шығындар; жұмысшылар; қызметкерлерге жалақы төлеу, көлік шығындары т.б.

      Айқын емес шығындар - өндірісте пайдаланылған фирманың өз иелігіндегі ресурстардың құнын айтады; ғимараттардың жалға берілмеу шығындары т.б. 
 
 
 
 
 

2. Өндірілген  өнім көлемінің өзгеруіне  байланысты:

      Тұрақты шығындар – (FC) белгілі уақыт аралығында өндіріс пен өткізу көлемінің өзгеруіне байланысты емес шығындарды атаймыз. Тұрақты шығындардың графикалық бейнесін бөлігіне паралельді түзу сызық көрсетеді.

     Тұрақты шығындарға: облигациялық заем, міндетті төлемдер, ренталық төлемдер; ғимараттар мен жабдықтардың амортизациялық төлемдерінің бөлшегі; сақтандыру жарналары, жұмысшылардың  еңбек ақысы т.б. Олар старттық (бастапқы) және қалдық шығындар болып бөлінеді. Старттық шығындарға - өндіріс пен өткізудің қайта басталуымен байланысты жұмсалатын тұрақты шығындардың бір бөлшегі жатады. Бұл шығындарды координата осінде көруге болады.

        Қалдық шығындар дегеніміз - өндіріс пен өткізу белгілі бір уақытта толық тоқтағанына қарамастан жұмсалатын кәсіпорындардың тұрақты шығындардың бір бөлігін жатқызуға болады.

      Өзгермелі шығындар (VC) – белгіленген мерзімде өнімді өткізу мен өндіру көлеміне тікелей байланысты шығындар. Оларға жалақы, шикізат отын, көлік қызметіне, электр жүйесіне шығындар. Ол шығындарды кәсіпкер өндіріс көлемін өзгерте отырып болжай алады. Өзгермелі шығындар 3 түрге бөлінеді:

1. Пропорционалды өзгермелі шығындар - егер көлемі мен шығындарының өзгерісіне пара-пар келсе қалыптасады.
2. Дегерессивтік өзгермелі шығындар – шығындардың салыстырмалы өсуі өндіріс көлемінің салыстырмалы көбеюінен аз болған жағдайда қалыптасады.
3. Прогрессивтік өзгермелі шығындар - өзгермелі шығындардың өсуі өндіріс көлемінен артық болған жағдайда орындалады.

 

 a) б) c)

C C  Vc C Vc

 

      Vc 
 

      Q  Q  Q 

 
 
 
 
 

    3. Кәсіпорынның жалпы шығыны (ТС) деп тұрақты және өзгермелі шығындарының қосындысынан тұрады.

 

  

      Өнімнің жаңа бірлігімен бірге, жалпы шығындар өзгермелі шығындардың сомасындай шамаға өсіп отырады. Кәсіпкер үшін өнімнің  бір бөлігін өндіруге жұмсалған  шығындардың маңызы зор. Ол орташа шығындар деп аталады.

4 Өндірістің тиімділігін және табыстылығын анықтайтын шығындар:

4.1. Өнім  өндірісінде бір данаға шыққан  шығындарды білу үшін орташа шығындар есептелуі:

• орташа тұрақты шығындар;
• орташа өзгермелі шығындар;
• орташа жалпы шығындар.

     Осы көрсеткіштер арқылы фирманың пайдасын анықтауға болады:

1. Егерде тауардың бағасы (Р) орташа шығындардан (АТС) кем болса, яғни Р<АТС, фирма шығынға қалады.
2. Егер тауардың бағасы (Р) орташа шығындардан (АТС) артық болса, Р>АТС, фирма әр бір тауардан осы айырмашылық көлемде пайда алады.
3. Егер баға орташа шығындарға тең болса, яғни Р=АТС, фирма нолдік жағдайда болады, пайда да алмайды, шығынға да қалмайды.

Өнім  өндірудің ең жоғары деңгейін анықтау  үшін шекті шығындар МС есептеледі.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

     Шекті шығындар – бұл қосымша өнімге шыққан қосымша шығындар. Өндіріс көлемі бір өлшемге өскен немесе кеміген кезде жалпы шығындардың өсуі немесе азаюы. Шекті шығындардың көмегімен өндірістегі алынатын пайданың ең жоғары деңгейі анықталады. Ол үшін шекті шығындар орташа шығындар және тауар бағасымен салыстырылады.

      Өндірістің  қысқа мерзім кезеңінде кейбір факторлар  өзгермейді. Сондықтан өндірілген өнім көлеміне байланысты шығындар тұрақты  және өзгермелі түрде болады.

      Тұрақты (ҒС) шығындар - фирма өнім өндірмеген жағдайда да төленетін шығындар. Өзгермелі (VС) өнім көлемі өзгерген сайын өзгеріп отыратын шығындар (шикізатқа, жұмысшылардың жалақысына т.б. кететін шығындар.)

1. МС= ТС, мұнда: МС-шекті шығындар,

     Q                Q = өндірілген өнім саны.

2. АС = ТС ,

Q              АС – орташа жалпы шығындар.

 

3. АҒС = ҒС  , АҒС- орташа тұрақты шығындар.

        Q

4. АVС = VС , АVС – орташа өзгермелі шығындар.

  Q

 Фирма  тұрақты шығындарын өтеген соң  қысқа мерзімнен ұзақ мерзім  кезеңге ауысады. Мұндай жағдайда  кәсіпорын іс-әрекетін жалғастыратын  болса, фирманың барлық шығындары  өзгермелі болады.

      Егер  өнімнің қосымша бірлігін өндіру шығыны сату бағасынан арзан болса, онда шекті шығындар фирманың өнімінің бағасымен теңескенше, фирма өндірісті  кеңейте береді.

      Бастапқыда  шекті шығындар азаюы мүмкін, бұл  өндіріс масштабының өсуі табыстылықты өсіретін масштабының эффектісімен байланысты. МС, АС және АVС қисық  сызықтарының тәртібі шекті-орташа деп аталатын ережеге бағынады. Осыған сәйкес, шекті шығындар орташа шығындардың  барынша төмен мағынасына тең  болады.  

      Яғни  MC=minAC

      Егер  нарықтық баға (Р) фирма белгісімен және оған өндіріс көлемі сәйкес деп  есептесек, онда ол өнімді Q_ont оның бағасы шекті шығындармен теңескенше өндіруге болады. Одан ары өндіру тиімсіз.

      Өнімді  өндіруге жұмсалған шығындар жанды  еңбек шығындары мен өндіріс  құрал жабдықтарының шығындарынан тұрады. Фирма өндіретін өнім бірлігі  – зат немесе құн түрінде өндіріс  нәтижесін, яғни оның тиімділігін құрайды.

       Өндірістік шығындардың  жіктелуі.

    Шығындар жіктемесі басқару мәселелерін  шешуші құрал ретінде  шешімді  қабылдайтын және оның зардаптарын  анықтайтын процеске қатысады. Дұрыс  шешім қабылдау үшін оның қандай  шығындар мен олжаға жетелейтінін  білу қажет. 

    Шығындарды жіктеудің мақсаты  – жалпы массадан тек релевантты  шығындарды бөліп көрсету (оның  өзгеруіне ықпал етуге болатын  бөлігіне қатысты), ал релевантты  шығындар деп – тек шешімді  қабылдау барысында ғана өзгеретін   болашақ шығындарды есептеуді  айтады. Сондықтан, жіктеу әдістері  немесе бағыттары басшының алдында  тұрған нақты мәселелерге тәуелді  болып келеді.

Бірінші бағыт – жай өндірістік есеп, оның негізгі міндеті: өнімді сатудан  күтілетін табыс (қызметтерден, тасымалдаудан, сатудан) және өнімнің (жұмыс, қызмет) өзіндік  құнын анықтау үшін жұмсалған  шығындар (тікелей және жанама) туралы есептік мәліметтерді алу;

Екінші  бағыт - өзіндік құн туралы есеп берулер  мен нақты шығындар туралы алынған  ақпараттарды жүйелеп, өндірістік шығындар деңгейімен айналысатын (цехтардың, өндірістердің, шектеулі серіктестіктердің) басшыларды керекті ақпараттармен қамтамасыз ету;

Үшінші  бағыт – шығу орындары бойынша  шығындарды бақылау мен реттеу мақсатында шығындар және жауапкершілік орталықтары  бойынша есепті ұйымдастыру.

                             

                                             2. кесте.

Мақсаттарға сай жасалынған шығындардың жіктемесі (мүмкін болатын варианттар). 

     

    Баптар бойынша шығындарды топтау  «Негізгі өндіріс» шотында аяқталған  көрініс бойынша бейнеленеді,  бірақ осы мәліметтер бойынша  шаруашылық серіктестіктердегі  әрбір өнім (қызмет пен жұмыс)  түрлерінің өтеуі жөнінде, оларда  қабылданған шешімнің тиімділігі  және қабылданатын шешімнің табыс  пен шығыс деңгейіне әсері  туралы қорытынды жасауға болмайды.  Көп жағдайда осы мәселелерді  шешу –қолданылған шығындарды  топтастырумен анықталады. Басқару  мақсаттарын  қанағаттандыратын  шығындардың жіктемесі, өндірістік  шығындар туралы ақпараттарды  талдау және өңдеу әдістері  – өндірістік қызметте есепті  ұйымдастырудың басты қағидасы  болып табылады.