Экономикалық теорияның қалыптасу кезені пікір қайшылықтары

Экономикалық  теорияның қалыптасу кезені пікір қайшылықтары.

Экономикалық теорияның  қалыптасу кезені пікір қайшылықтары. 
Қазіргі жағдайда «экономика» сөзі көп мағыналы мәнге ие болуда. Біріншіден, «экономика» сөзімен өндірістік және өндірістік емес салалардың жиынтығы түсіндіріледі және онда игіліктер мен қызметтер көрсетіледі, онсыз адамзат қоғамы өмір сүре алмайды. Сондай-ақ «экономика» сөзімен экономикалық қатынастар жиынтығы түсіндіріледі. Ол қатынастар өндіру, бөлу, айырбастау және тұтыну жүйесінде қалыптасады. Бұл қатынастар қоғамның экономикалық базисін құрайды, онда идеалогиялық және саяси қондырма орналасады. Екіншіден «экономика» сөзімен ғылым саласының экономикалық қатынастардағы қызметтік немесе салалық аспектілерін қарастыру түсіндіріледі. Экономикалық теорияның өкілдері өндіріс деңгейінің макро- мен микроэкономикасың және интерэкономикасың бөліп қарағанда да «экономика» ұғымын түсінген. Интерэкономика дүниежүзілік шаруашылықтың пайда болуы мен даму заңдылығын сипатайды. Сондай-ақ экономикалық теорияда бірнеше экономика түрін бөліп қарайды: дәстүрлі, нарықтық, еркін, бәсекелік, әкімшілдік-әміршілдік, аралас және басқалары. Үшіншіден «экономика» сөзі ретінде экономикалық ғылымды және теорияны түсінеді. Ең соңында, «экономика» сөзімен оқыту пәні түсіндіріледі. Қоғамдық қатынастар жүйесінде экономикаға ерекше орын беріледі, себебі ол саяси, құқықтық, рухани және басқада қоғамдық, өмір саласының мазмұның аңықтайды. Экономикалық саясат экономиканың шоғырланған мағынасын білдіреді. Генетикалық қөзқарас тұрғысынан алғанда саясат экономикадан өрбиді деген сөз.  
Экономикалық ғылым-ең ертедегі ғылымның бірі. Алғашқы рет «экономия» («ойкономия») термині біздің дәүірімізге дейін 3-ші ғасырда ертедегі грек ойшылдары Ксенофонт (б.д.д 430-355 жж.) және Аристотель (б.д.д 384-322 жж.) еңбектерінде пайда болды.  
«Ойкономия» (экономика) сөзі ретінде – (үй, шаруашылық) деп Аристотель құл иеленушілік шаруашылықты жүргізуді ұйымдастыру туралы ұсыныстар жиынтығын түсінген. Кейінірек, осы бір талаптарға сүйене отырып феодалдық иелікті жүргізу үшін ұсыныстар жиынтығы жасалды. Экономикалық (тауарлы-ақша) байланыстардың дамуы феодалдық тұйықтылықты жоюға және мемлекеттін пайда болуына әсе етті. Сол кездері жеке игіліктерді жүргізумен шектелмейді жалпы ұлттық, мемлекеттегі барлық шаруашылықты жүргізудің жалпы ережесін аңықтаудың алғашқы талпыныстары пайда болды. Мемлекеттік шаруашылықты жүргізудің жалпы ережесі «саяси экономика» деген атаққа ие болды. Алғашқы рет «саяси экономика» деген ұғымды француз сарай қызметкері Антуан Мокретьен қолданды. Ол 1615 ж. «саяси экономика» трактаты кітабын жазып, онда Франция елінің шаруашылығын мемелекеттік тұрғыдан басқарудың субъектісі ретінде қарастырады. Бірақ мұңы әліде ғылым деп айтуға болмайтың еді. Жалпы экономикалық теория ғылым ретінде 16-17 ғғ. тоғысында пайда болып, осы кезде тауарлы-ақша қатынастары кең дамып, оның даму заңдылықтарын қарастыру мен зертеудің бастауы болып табылды.  
Қазіргі батыстағы жалпы экономикалық теория негізінен төрт ірі ағыммен сипатталады: 
- бірінші ағым «неоклассикалық» деп аталып, ол өзіне қазіргі «монетаризім» және «неолиберализм» теориялармен жұптасады. Неоклассиктер – А. Смиттің тікелей ізбасарлары былай деп есептеді: егер рыноктық экономиканың субъектілеріне мүмкіндігінше экономикалық еркіндік берілсе өте жақсы қызымет атқарған болар еді; 
- екінші ағым «капитализмді реттеу» теориясымен айқындалады. Оның негізін қалаушы ағылшын экономисі Дж. Кейнс (1883-1946 ж.ж.) болып табылады; 
- үшінші ағым «институциолизм» теориясымен айқындалады. Оның негізін қалаушы американ ғалым- экономисі Торстейн Веблен (1857-1929 ж.ж.) болып табылады. Оның 1899 жылы «парықсыз топтың теориясы» атты еңбегі жарық көрді. Осы ағым үшін капиталистік қоғамның дамуы мен түрінің өзгеруіне арналған зерттеулер сипаты тән. Т. Вебленнің ізбасарларына «индустриалды қоғам» теориясын жасаған американ ғалым- экономисі Дж. Гэлбрейтті (1908 ж.) және «конвергенция» теориясын жасаған голланд ғалым-экономисі Ян Тинбергенді жатқызамыз. Американ ғалым-экономисі Пол Самуэльсонның (1915ж.) айтуынша, бұл теориияда «аралас экономиканың» түп-тұлғасы қарастырылады. 
- төртінші ағым әлеуметтік бағытталған рыноктық шаруашылық теориясымен айқындалады. Осы теорияның негізін қалаушылар- неміс ғалымы, мемлекеттікқайраткер Людвиг Эрхард (1897-1977ж.ж.) және германияның ғалым-экономисі Вальтер Ойкен (1891-1950ж.ж.) болып табылады. 
Сонымен «саясит экономика», әлде «жалпы экономикалық теория» ма? Экономикалық теория үш ғасыр бойы (17-19 ғғ.) саяси экономика ретінде дамыды. Экономикалық теория анықтамасында таптық көзқарастың басымдылығын дәлелдей отырып, К. Маркс оны кеңінен қолдануды ұсынды. Осы ұғымды алғаш рет француз-жазушысы әрі король Людвигтің сарай қызыметкері Антуан Монкретьен өзінің экономикалық ілімінің айналымына еңгізіп, ол «Саяаи экономия трактаты» атты кітабын 1615 жылы жазған болатын. 
А. Маршал өзінің «Саяси экономия принцептері» (1890 ж.) жұмысында мынадай ойды қорытындылаған: Д. Рикардо мен К. Маркстың еңбектің құндық еңбек теориясы мен шекті пайдалылық теориясы («маржинализм») ары қарай бірдей дамымайды, сондықтан оларды синтездеуді жүзеге асырды. Шекті пайдалылық теориясы мен классикалық құнның еңбек теориясын біріктіру арқылы ғылыми құн теориясын құруға жол ашты. «Өндіріс шығындары, сұраным интенсивтілігі, өндіріс шектеулігі және өнім бағасы, -деп жазды А. Маршалл, - бірі-бірін өзара реттейд». Осы уақытқа дейін алайда бұл екі теорияның синтезделуі оқулық пен оқу құралында толық қолданылған жоқ. Бірақ Д. Рикардо менг К. Маркстың еңбектің құндық теориясы - қосымша құн өндірісі механизімін ашты. Онсыз бірде-бір қоғам дами да өсе де алмайды. 
Шекті пайдалық теориясы орташа мөлшерден шекті шағын шамаға өту мүмкіндігін жасады және олардың сұраным мен ұсыным мөлшеріндегі, көлеміндегі, сондай-ақ шығындардағы өзгерістерге алып келді. Бұл талдау техникасы процесі үшін өте үлкен мәнге ие болды. Экономикалық теорияда математикалық тәсілді қолдануға жол ашылды. 
Бүгіндері экономикалық теорияның мазмұны бұрынғы саяси экономия шеңберінен әлде қайда шығып кеткен – ол жалпы экономикалық теорияға және әртүрлі экономикалық мектептер мен бағыттардың экономикалық ойлар жетістігі жиынтығында трансформацияланды. 
Жалпы экономикалық теория- бұл фундаменталды экономикалық ғылым, гуманитарлық, әлеуметтік және кәсіби экономикалық білімнің негізі. Осы тұрғыдан жалпы экономикалық теорияны байлық туралы ғылым, экономикалықм қатынастар және экономикалық заңдар ретінде анықтауға тура келеді. 
Алғашқы рет жалпы экономикалық теория ғылым ретінде зерттеудің пәнін экономикалық теорияның классикалық мектебінің өкілі А. Смит жасаған. Ол былай деген: бұл ғылым объективті, адамның еркі мен санасына тәуелді өмір сүретін қоғамдағы материялдық игіліектерді өндіру,бөлу, айырбастау және тұтыну заңдарын қарастыру қажет. Сондай-ақ әртүрлі таптар мен адам топтарының арасындағы өнімді бөлудің табиғи тәртібінің және онымен байланысты бөлу қатынастарын да қарастырады. 
Қазіргі уақытта шет елде кең тараған «Экономикс» оқулығының аваторы Пол Самуэльсон экономикалық теорияның бірнеше анықтамасын келтіреді: 
1. Экономикалық теория- деп жазады ол,- бұл қызымет түрлері туралы ғылым, айырбас және адамдар арасындағы ақшалай іс-әрекетке байланысты. 
2. экономикалық теория адамдардың сирек немесе шектеулі өндіргіш ресурстарын (өндірістік мақсатқа бағытталған жер, еңбек, тауарлар; мысалы, машина мен техникалық білімдер) қолдану туралы және әртүрлі тауарларды өндіру мен тұтыну мақсатында оларды қоғам мүшелері арасында бөлу туралы ғылым. 
3. Экономикалық теория адамдардың өмірлік қызметінің күнделікті іскерлігін және өздеріне өмір сүру мүмкіндігін таба отырып және осы жолды қолдану туралы ғылым. 
4. Экономикалық теория адамзаттың тұтыну мен өндіру саласындағы өзінің міндеттерімен қалай айналысатыны туралы ғылым. 
5. Экономикалық теория байлық туралы ғылым. 
Жалпы экономикалық теория ғылымы танып-білудің әртүрлі әдістерін қолданады. Кез-келген ғылыми зерттеудің методологиялық негізі-диалектикалық танып білу әдіс болып табылады. Бұл әдістің ғылыми мәні мынада: барлық экономикалық құбылыстар мен процестерді олардың даму тұрғысынан – жай түрінен күрделісіне, төменгі сатыдан жоғарғысына қарай қарастырылады. Осы процестерді қарастыру кезінде танып-білудің көптеген тәсілдерін қолданады. Танып білудің диалектикалық әдісі барлық ғылымда қолданылатын жалпы тәсіл болып табылады. Диалектиканың жалпы заңын қолдана отырып, жалпы экономикалық теория өзіне тән ғылым ретінде сипаттайтын арнайы зерттеу әдістерінде қолданылады.  
Жалпы экономикалық теорияның пайдаланатын зерттеу әдістерінің ең маңыздысы- ғылыми абстракция әдісі болып табылады. «Абстракция» терминін нақты түсіндірер болсақ, жекеше тыс ойлау деген ұғымды білдіреді. Күнделікті өмірде «абстракция» көбінесе нақты болмыстан тыс және тек ойда, елес ретінде түсіндіріледі. Ал нақты нәрсе- бұл күнделікті өмірде көретін құбылыс шынд

Экономикалық теорияның орны мен ролі, пәні және әдіс- тәсілдері

 

1. Экономикалық теория пәні.
2. Экономиканың зерттеу әдістері.
3. Экономикалық теорияның функциялары.

 

Мақсаты: Экономикалың теорияның пәнін, әдістерін, қызметтерін қарастыру, оның Қазақстанда нарықтық жүйенің қалыптасуындағы және дамуындағы рөлін көрсету.

1. Экономикалық теория  пәнінің қалыптасуы мен дамуының  тариғы.

2 Экономикалық құбылыстарды зерттеу әдістері. Позитивтi және нормативтi экономикалық теория.

3 Экономикалық теорияның қызметтерi. Экономикалық теория мен экономикалық саясат.

4. Қазақстанда нарықтық экономиканың дамуы жағдайында экономикалық теорияның рөлi мен маңыздылығы

 

Негізгі түсініктер мен терминдер

Институционализм, Кейнсиандық мектеп, Классикалық саяси экономия, Маржинализм, Меркантилизм, Неолассикалық теория , Физиократизм, Экономикалық заңдылықтар, Экономикалық игіліктер, Экономикалық қажеттіліктер, Экономикалық категориялар, Экономикалық теория

Экономикалық теорияны зерттеу әдістері.

 

Дәріс мәнмәтіні

 Экономикалық теория - бұл адамдардың шексіз қажеттілігін қанағат-тандыру үшін қоғамдағы шектеулі немесе сирек кездесетін ресурстарды пайдалану арқылы игіліктерді өндіруді зерттейтін ғылым.

Экономикалық ойлау адамзат қағамының құрдасы болып табылады. Оның алғашқы қайнар көзі ежелгі Египеттен басталады.

Ең алғаш рет б.д.д. III- ғасырда грек ойшылдары Аристотель мен Ксенофонт еңбектерінде экономикалық болмыс түсініктерінің бірнеше нұсқаулары дүниеге келді. Философ, әрі экономист Аристотель айырбас, ақшаның пайда болуы мен атқаратын қызметін зерттейді. Бірақ бұл ғалымдар экономикалық ілімді дербес бір тұтас жүйеге айналдыра алмады. Экономика деген гректің сөзі, сөзбе сөз аударғанда «үй шаруашылығын жүргізудің өнері» деген мағынаны білдіреді.

Қазір оның мазмұны айтарлықтай өзгеріске ұшырады. Шаруашылық тек отбасы төңірегінде емес, сондай ақ аймақ, ел, әлемдік шеңберде жүргізіліп, басқарылатын болды және тек теориялық белгілеріне ғана емес, сондай ақ өндірістік белгілеріне байланысты (фирма, кәсіпорын, сала) ұйымдастырылатын болды.

Экономикалық теория дербес ғылым болып XVI­XVII ғасырларда тауар – ақша қатынастары кеңейген капитализм кезеңінде түбегейлі қалыптаса бастады.

Экономикалық теорияның даму кезеңдері төмендегідей бөлінеді.

Меркантилизм – Ең алғаш экономикалық ілім XVI­XVII ғасырларда меркантилизм мектебі болды (итальян сөзі «мерканте» - саудагерлер көпес, сауда, пайда). Бүл ілімнің негізінде қоғам байлығының қайнар көзі материялдық өндіріс емес, тауар ақша қатынастарында болды.

Меркантелистердің талабы бойынша тауарды шет елдерге көп сату олардан аз сатып алу, сөйтіп елдегі ақша қорын көбейту. Олар сыртқы сауданы дамыту арқылы елдегі алтын мен күмістің көлемін молайту негізінде халықты байытуға болады деді. Демек меркантелистер тек сауда капиталының мүддесін қорғады. Сондықтан халық шаруашылығын толық қамтитын ілімге айнала алмады. Бұл ілімнің көрнекті өкілдері Т.Мен, А.Монкретьен, І Петр, И.И.Посошков.

Физиократизм – (XVIII) қоғамның байлығы саудада емес өндірісте деген қағида ең бірінші «физократтар» мектебінің өкілі Франсуа Кэненің еңбегінде пайда болды, бірақ ол ұлттық байлықтың қайнар көзі ауыл шаруашылығының еңбегінде деп есептеді.

«Физио» - табиғат, «кратос» - үстемдік. Алайда өндірісті тек ауыл шаруашылығымен шектеп халық шаруашылығын басқа салаларын өнімсіз деп есептеу дұрыс болмады. Бұл кезеңнің көрнекті өкілдері Ф.Кенэ, А.Тюрго, Дюпон де Немур.

Классикалық саяси экономия - ХҮІІІ ғасыр (У.Петти, А.Смит, Д.Рикардо, Буагильбер) - өндірістің барлық саласын зерттеп, барлық тауарлардың құндылық өлшемі негізі еңбекте деп дәлелдеген. Экономиканың нарықпен реттелуін және қоғамның барлық топтар табыстарының қайнар көзін анықтаған. ХІХ ғасырдың ІІ жартысы басында саяси экономия екі бағытқа бөлінді: марксизм және маржинализм.

а) Марксизм – (К.Маркс, Ф.Энгельс, В.И.Ленин, Г.В.Плеханов). Зерттеудің негізгі нысаны – капитализмнің экономикалық заңдылықтары. К.Маркстың ашқан басты жаңалығы: қоғамдық-экономикалық формация, капитализмнің даму заңдылықтары, социализмнің жаңа жүйе ретінде пайда болуы, ұдайы өндіріс пен экономикалық дағдарыстар теориясы, тауарға сіңген еңбектің екі табиғаттылығы, қосымша құн туралы ілімдерді қалыптастырды, абсолюттік рентаның, жалдамалы еңбектің мәнін қарастырды. К.Маркс қоғамды екі топқа бөлу арқылы барлық экономикалық құбылыстар да талданды. Қосымша құнның теория мағынасы өндірісте пролетариаттың қаналуы арқылы көрініс тапты.

б) Маржинализм – (К.Менгер, У.Джевонс, Л.Вальрос). Маржинализмнің басты категориялары шекті пайдалылық, шекті өнімділік, шекті шығындар. Шаруашылықты тиімді ұйымдастыру үшін шектеулі ресурстарды ең пайдалы бөлудің әдістерін іздестіру жүргізілді. Микроэкономикалық талдауда шекті көрсеткіштер қолданылу әдістері қарастырылды. Маржинализм экономико-математикалық тәсілдер мен үлгілерді кең қолданады. Л.Вальрос математикалық мектептін негізін қалаған. Ол жалпы нарықтық тепе-теңділік үлгісін жасаған, оның негізі сұраныс пен ұсынысты талдау.

Неоклассикалық  теория - ХІХ ғасырдың 90 жылдары (Д.Кларк, А.Маршалл, А.Пигу). Неоклассиктердің ойы келесіде: егер нарықтық экономиканың субъектілеріне мүмкіндігінше экономикалық еркіндік бірлесе өте жақсы қызмет атқарған болар еді деп есептеді.

Кейнсиандық мектеп – ХХ ғасыр (Дж.Кейнс). Бұл ағымның «капитализмді реттеу» теориясы бойынша: экономиканы нарықтық реттеумен қатар мемлекеттің араласуының қажеттілігін айқындады.

Институционализм – ХХ ғасырдың 50 жылдарының аяғы (Т.Веблен, У.Митчел, М.Вебер, В.Зомбарт, Д.Гэлбрейт және т.б.). Экономикалық дамудың сипатын құрайтын тек нарық емес, ол – экономикалық институттардың барлық жүйесі. Бұл бағыт өкілдері қоғамның жоғары мұратының көрінісіне әлеуметтік бағдарламаларды, индикативтік жоспарлау және басқа да экономикадағы мемлекеттің араласу шараларды жатқызуы.

Экономикалық  қажеттілік – адамдарды өз мұқтаждарын қанағаттандыру мақсатында белсенді қызмет етуге мәжбүр ететін қозғаушы күш болып табылады. Қажеттіліктерді қанағаттандыру деңгейіне қарай жаңа қажеттіліктер туады. Оның құрылымы, саны, сапасы, өзгеріп отырады. Қажеттіліктердің үздіксіз өсуі адамдардың экономикалық эволюциясының көптеген деректерімен дәлелденді. Әр бір 10 жыл сайын тұтыну тауарлары мен қызметтердің түрлері екі есеге өсіп отырады. Мұндай экономикалық заңдылық қжеттіліктердің өсу заңы деп аталады. Қажеттіліктердің түрлері:

Алғашқы (төменгі) - қажеттілік адамдардың өмір сүруіне ең алғаш керек қажеттіліктер. Оларға толық киім, баспана т.б жатады.

Екінші реттік (жоғарғы) қажеттіліктер. Екінші реттік (жоғарғы) қажеттілік – бұл адамның рухани жағдайы, әлеуметтік ортасы, интелектуалдық деңгейіне байланысты пайда болатын қажеттіліктер. Бұл қажеттіліктерді альтернативті (таңдау) қажеттіліктері деп те атайды. Мысалы: кітаптар, сәнді киімдер, қымбат бұйымдар, сондай-ақ білімге мәдениетке қажеттіліктер.

Қанағаттандыру түріне қарай қажеттіліктерді жеке және ұжымдық деп бөлуге болады.

Жеке қажеттіліктер – бұл жеке адамның өзін қанағаттындыра алатын қажеттіліктер. Мысалы: киім, тамақ, мұздатқыш, машина т.б тауарлар сатып алуы.

Ұжымдық қажеттіліктер - өмірде жеке бір адам қанағаттандыруға мүмкін емес,көп шығын қажет ететін қажеттіліктер бар. Оларды көпшілік көмегімен ұжымдық түрде қанағаттандырады. Ұжымдық қажеттіліктерді қанағаттандыру жөнінде шешімдерді басқару органдары қабылдайды.

Экономикалық  игіліктер – бұл қажеттіліктерді қанағаттандыру мақсатындағы нәрселер мен заттар. Олардың біреулері шексіз түрде болады. (Мысалы: ауа). Оларды еркін игіліктер деп атайды, басқалары шектелген оларды экономикалық игіліктер деп атайды.

Экономикалық игіліктер заттар (тауарлар) мен қызметтерден тұрады. Қызметтердің заттай тауарлардан айырмашылығы:

1.Олардың өндірісі мен тұтынылуы бір мезгілде болады

2.Оларды мұраға қалдыруға болмайды.

3.Оларды сақтауға немесе жинақтауға болмайды.

Басқа ғылымдарға ұқсас экономикалық теория ғылыми танып-білудің әртүрлі әдістерін қолданады. Экономикалық теорияның зерттеу әдістері келесі кестеде көрсетілген.

 

 

1. кесте  Экономикалық теорияның зерттеу әдістері

 

Жалпы әдістер

Жеке әдістер

Ғылыми абстракция әдісі – зерттеліп отырған құбылыстардың мардымсыз, өткінші жақтарын дерексіздендіру, олардағы тұрақты қасиеттерді тауып көрсету процесі. Талдау – зерттелінетін құбылыс өзінің құрамды бөліктері мен жақтарына ажыратылады. Жинақтау – құрамды бөліктердің тұтас бір құбылыс болып қалыптасуы. Индукция – жеке фактілерден жалпы қорытынды шығару. Дедукция – жалпыдан жалқыға, бүтіннен бөлшекке көшу. Эксперимент, гипотеза және т.б.

Экономико – математикалық модельдер әдісі, экстраполяция (болжау), баланстық, функциональдық және тағы басқа да әдістер.

Зерттелінетін құбылыстардың маңыздылығы экономикалық заңдылықтар мен категорияларға бағынышты.

Экономикалық заңдылықтар – бұл қоғамдағы көп кездесетін немесе қайталанып жататын тұрақты іс-әрекеттер және олардың арасындағы қатынастардың көрінісі. Экономикалық заңдарды төмендегідей заңдарға айырып қарауға болады:

1. айрықша экономикалық заңдар. Бұл заңдар олардың іс-әрекет жасауына жағдайдың сақталуындағы тарихи дәуірге тән.
2. ерекше экономикалық заңдар. Бұл белгілі бір шаруашылық түрлерінің нақты тарихи дамуының заңдары.
3. жалпы экономикалық заңдар. Бұл заңдар барлық тарихи дәуірге тән, олар барлық дәуірлерді біртұтас тарихи үйлесімді процесс етіп байланыстырады.

Экономикалық  категориялар - адамдардың қоғамдық өндірістік қатынастарының теориялық көрінісі (тауар, баға, пайда және т.б.).

Экономикалық теория талдау дәрежесіне қатысты екі бөлімнен құралады:

• микроэкономика – жеке өндірушілердің қызмет-әрекеттерін, кәсіпкерлік капитал мен бәсекелік ортаның қалыптастыру заңдылықтарын зерттейді. Бұнда жеке тауарлардың бағасы, ресурстар, шығындар, пайда, фирманың қызмет атқару механизмі, бағаның құрылуы және т.б. категориялар талданады.
• макроэкономика – мемлекеттің жалпы экономикасы зерттелінеді, ұлттық экономикалық жүйенің қызмет-әрекеттерін зерттейді, талдау объектісіне жататындар: қоғамның жалпы табысы, жұмыссыздық, инфляция және т.б.

Экономикалық  теория бірнеше қызметтер атқарады:

1. Танып - білу қызметі - қоғамдық экономикалық процестер мен құбы-лыстарды терең, әрі жан-жақты зерттеп бөлуі және түсіндіруі тиіс.
2. Дүниетанымдылық көзқарас қызметі – экономикалық құбылыстардың сипаттамасына тіршілік позиция құруына жағдай жасайды.
3. Ғылыми болжам қызметі - ғылыми болжам жасап және қоғамдық дамудың болашағын айқындайды.
4. Практикалық қызметі – нақты принциптерді және шаруашылықтың тиімді әдістерін жасаумен, сондай-ақ мемлекеттің саясатын ғылыми дәлелдеумен түсіндіреді.