Акцияның табыстылығы және оның түрлері

 

- акционерлік қоғамның жойылуы  кезінде оның мүлкінің бөлігін  алу құқығы, бірақ бұл құқық  артықшылықты акциялар иеленушілерінің  және кредиторлардың талаптарын  орындағаннан кейін ғана жүзеге  асырылады.

 

Жай акцияны сатып алу арқылы инвестор компанияның жарғылық капиталына мерзімсіз жарна жасайды. Жай  акцияның меншік құқығын тасымалдаушы ретіндегі маңызды ерекшеліктерінің бірі – көпшілік жағдайда акционер акционерлік қоғамнан енгізілген соманы қайтаруды талап ете алмайды. Жай акция – бұл мерзімсіз бағалы қағаз, ол қандай да бір келісілген мерзімге шығарылмайды.

 

Жай акцияның маңызды қасиеті –  акционерлер жиналысында шешім  қабылдау кезінде дауыс құқығының  болуы.

 

Акционерлердің жалпы жиналысында  дауыс беру «бір акция – бір дауыс» принципі бойынша жүзеге асырылады. Осы принципке қарсы келетін мынадай жағдайлар болуы мүмкін:

 

1) ҚР заңдық акттерінде көрсетілген  жағдайларда, бір акционерге берілетін  акциялар бойынша дауыстардың  максималды санын шектеулер жасау;

 

2) Директорлар Кеңесінің мүшелерін  сайлау кезінде кумулятивті дауыс  беру;

 

3) акционерлердің жалпы жиналысында  дауыс беру құқығы бар әрбір  тұлғаға, акционерлердің жалпы  жиналысын өткізудің процедуралық  сұрақтары бойынша бір дауыстан  беру.

 

Кумулятивті дауыс беру кезінде акциялар бойынша ұсынылатын дауыстарды акционер директорлар кеңесі мүшелігіне кандидат бір адамға толығымен беруі мүмкін немесе ол дауыстар бірнеше кандидатқа бөлініп берілуі мүмкін. Неғұрлым көп дауыс жинаған кандидат директорлар кеңесінің мүшелігіне сайланады. Дауыс берудің кумулятивті жүйесі кезінде дауыс саны мына формула бойынша анықталады:

 

 

 

Nr – дауыс саны;

 

Na – акциялар саны;

 

K – ваканттық орын саны.

 

Егер акционер 100 акциясы болса  және директорлар Кеңесіне 7 адам сайлау қажет болса, онда осы акционердің дауыс саны 700 (100*7). Бұл дауыстарды акционер кандидаттар арасында бөліп беруі мүмкін немесе толығымен бір кандидатқа беруі мүмкін.

 

Дауыс берудің бұл жүйесі акциялар саны аз тұлғаларға өз өкілін директорлар  кеңесіне өткізуге мүмкіндік береді. Директорлардың белгілі санын сайлау үшін қажетті акциялардың минималды саны келесі формула бойынша анықталады:

 

 

 

- директорлардың белгілі санын  сайлау үшін қажетті акциялардың  минималды саны;

 

- орналастырылған акциялардың  жалпы саны;

 

- директорлар Кеңесіндегі ваканттық  орындардың жалпы саны;

 

- акционердің (шағын акционерлердің  тобы) директорлар Кеңесіне өткізгісі  келетін, директорлардың (кандидаттардың) саны.

 

Мысалы, директорлар Кеңесіндегі  ваканттық орындарға 11 адамды сайлау қажет. Айналыстағы акциялар саны 300000, ал акционерлердің ағын тобы директорлар Кеңесіне өзінің 2 өкілін өткізгісі келеді. Осы идеяны жүзеге асыру үшін оларғ қажет акциялар саны:

 

 акция

 

Сонымен, тек 16,6% акцияны ғана иемдене  отырып (кейбіреулердің қолында 51% акция бар болуына қарамастан), бұл акционерлер директорлар Кеңесіне өзінің 2 өкілін өткізе алады. Дауыс берудің мұндай жүйесі неғұрлым демократиялық болып табылады, өйткені ұсақ акционерлердің құқықтарын қорғайды.

 

 

4. Артықшылықты акциялар

 

Артықшылықты акциялар иеленушілерінің  жай акциялар иеленушілеріне қарағанда  артықшылықты құқықтары болады. 1-ші артықшылық – тіркелген дивиденд алу артықшылығы. Артықшылықты акцияның бұл құқығы облигацияларға ұқсас  және оларды қатаң табысты активтер тобына қосуға мүмкіндік берді. 2-ші артықшылық – активтерге қатысты артықшылық Компания жойылуы кезінде мүлікті сатудан табыстан өз үлесін кредиторлар алады, содан кейін – артықшылықты акциялар және тек соңынан – жай акционер алады.

 

Артықшылықты акциялар саны жарияланған акциялардың жалпы санының 25% артық боолмауы керек. Барлық артықшылықты акциялар – дауыссыз, яғни акционерлік қоғамды басқаруға қатысу құқығын бермейді.

 

Артықшылықты акция акционерге акционерлік қоғамды басқаруға  қатысу құқығын мынадай жағдайларда береді:

 

1) акционерлердің жалпы жиналысы  артықшылықты акцияны иеленетін  акционердің құқығын шектеу бойынша  шешім қабылдаса. Мұндай шешім  артықшылықты акция иеленушілердің  жалпы санының үштен екі бөлігі  шектеулерді қолдап дауыс берген  жағдайда қабылданады;

 

2) акционерлік қоғам акционерлерінің  жалпы жиналысы акционерлік қоғамды  қайта құрылымдау немесе жою  туралы шешім қабылдаса;

 

3) артықшылықты акция бойынша  дивиденд төлену мерзімінен бастап  үш ай ағымында дивиденд толық  төленбеген жағдайда.

 

Төленбеген дивидендтерді жинақтау мүмкіндігі бойынша кумулятивті және кумулятивті емес артықшылықты акциялар бөлінеді.

 

Кумулятивті артықшылықты акция кезінде, егер ағымдағы жылы күрделі қаржылық жағдайға байланысты немесе қандай да бір басқа жағдайға байланысты дивидендтер төленбесе, онда олар «аррияларға» жинақталады және одан кейінгі жылдары төленеді. Дивидендтерді жинақтау мерзімі үш жылдан жоғары болмайды. «Арриядағы» дивидендтер (dividends in arrears) – жарияланған, бірақ жариялануынан кейін жыл ағымында төленбеген кумулятивті артықшылықты акциялар бойынша дивидендтер.

 

Кумулятивті емес артықшылықты акциялар – бұл ағымдағы жылы төленбеген дивидендтер бойынша жинақтаулар  жасалмайтын және осы акцияларды ұстаушылар кейінгі жылдары оларды алуға есептемейтін акциялар.

 

Артықшылықты акциялар көптеген елдерде  келесідей бөлінеді:

 

- қатысу үлесімен акциялар –  егер жай акциялар бойынша  дивидендтер артықшылықты акциялар  бойынша жарияланған сомадан  асып кетсе, онда олардың иеленушілеріне  қосымша дивидендтен үлес алуға құқық береді (практикада артықшылықты акциялардың басым бөлігінің мұндай қасиеті жоқ);

 

- конвертирленетін акциялар –  барлық компаниялармен шығарылады, оның иеленушісіне қалауы бойынша  белгілі жағдайларға байланысты  пайда алу мақсатымен басқа  бағалы қағазға ауыстыруға мүмкіндік береді; Конвертирленетін артықшылықты акцияларды алдын ала тағайындалған курс бойынша белгілі уақыт ағымында жай акцияларға ауыстырып алуға болады. Мысалы «Альфа» компаниясының номиналы 100 долл. дивидендінің деңгейі 12% құрайтын артықшылықты акциялары 2002 жылдың 10 наурызынан 2004 жылдың 10 наурызына дейін компанияның номиналы 5 долл. құрайтын жай акцияларына ауыстырылады. Бір артықшылықты акция 10 жай акцияға ауыстырылады.

 

- түзетілетін дивиденд ставкаларымен  акциялар (қалқымалы дивиденд ставкаларымен) – алдын ала белгіленген формула бойынша ставкасы жүйелі түрде қарастырылатын дивидендпен сипатталады. (Мысалы, қысқа мерзімді қарыздық міндеттемелер бойынша табыс толқуын ескеріп).

 

- қайтарылатын артықшылықты акциялар  – акционерлік акционерлік қоғамның оларды кері сатып алу арқылы «қайтарып алу» құқығының болуымен сипатталатын, эмитентпен қайтарылып алынуы мүмкін акциялар. Артықшылықты акциялардың облигацияларға қарағанда өтелу мерзімі болмайды; көпшілік жағдайда эмитенттердің қайта сатып алу қоры болады, олар акцияларды номиналдық құны бойынша және шамалы сыйақы төлеу жолымен сатып алуы мүмкін.

 

- қайтарылмайтын артықшылықты  акциялар оларды шығарған акционерлік  акционерлік қоғамның қызмет  етуі барысында, қызметін тоқтатқанға  дейін әрекет етеді.

 

- ордерлі артықшылықты акциялар  – акция иеленушісіне шығару  сәтінде немесе белгілі уақыт  өтісімен берілетін арнайы ордер  (варрант) негізінде алдын ала  келісілген бағамен бір немесе  бірнеше жай акцияны сатып  алуға мүмкіндік беретін акциялар. Егер жай акцияның курсы ордер бойынша акция бағасынан жоғары болса, онда ордерлі акциялардың нарықтық бағасы жоғарылайды.

 

 

5. Акцияны бағалау және оның  құны, акцияның табыстылығы

 

Бағалы қағаздар нарығын талдау процесінде инвестициялық шешімдерді қабылдау үшін акцияның әртүрлі құндық бағалаулары қолданылады. Практикалық қызметте акцияның келесідей құндық бағалаулары бөлінеді:

 

- номиналдық құн;

 

- эмиссиялық құн (орналастыру  бағасы);

 

- нарықтық (курстық) құн;

 

- бухгалтерлік (баланстық) құн;

 

- артықшылықты акцияның жойылу құны

 

Акцияның номиналдық құны құрылтайшылармен акционерлік қоғамды құру кезінде  анықталады және оның жарғысында тіркеледі. Осы бағалауға сәйкес құрылтайшылар  акцияны төлейді және компанияның  жарғылық капиталын қалыптастырады. Жарғылық капиталдың қаражаттары өндірістік қызметті бастау үшін пайдаланылады.

 

Өзінің дамуы процесінде компаниялар  қосымша капитал тарту мақсатында акциялардың қосымша эмиссиясын жүзеге асырады. Жаңа шығарылым акцияларын өткізу бағасы орналастыру бағасы (эмиссиялық баға) деп аталады. Акцияны орналастыру бағасы номиналдық құннан жоғары болса эмиссиялық кіріс қалыптасады. Акциялар екінші нарықта сатылатын баға нарықтық баға деп аталады. Бұл баға нарықтық конъюнктура әсерінен қалыптасады және сұраныс және ұсыныспен, табыстылық деңгейімен фирманың болжанатын өрлеуімен және басқа факторлармен анықталады. Нарықтық баға қор биржасында саудада тағайындалады және мәмілелердің үлкен көлемі кезіндегі акцияның нақты бағасын бейнелейді. Биржалық курс биржалық котировканың нәтижесі ретінде сұраныс және ұсыныстың қатынасымен анықталады.

 

Котировка екі бағаның болуын қарастырады:

 

1. Сатып алушы акцияны сатып  алғысы келетін сатып алу бағасы  немесе сұраныс бағасы (bid price)

 

2. Акция иеленушісі немесе эмитенті  акцияны сатқысы келетін ұсыныс бағасы (offer price)

 

Номиналдың 100 ақшалай бірлігіне  келетін акцияның нарықтық бағасы курс деп аталады.

 

 

 

Мұндағы - курс

 

- нарықтық баға

 

 Н – номиналдық баға

 

Қандай да бір эмитенттін акцияларын сатып ала отырып инвестор өзінің салымдарынан табыс алуды болжайды, ол екі формада болады: 1) дивидендтер; 2) акцияның курстық құнының өсімі.

 

Акцияның табыстылығына әсер ететін факторларға мыналарды жатқызуға  болады:

 

- дивидендтік төлемдер мөлшері;

 

- нарықтық бағалар тербелісі;

 

- инфляция деңгейі;

 

- салықтық климат.

 

Кейбір инвесторлардың жинақтары  сұраныс және ұсыныспен анықталатын  максималды курстық айырмашылықтар толқуы қамтамасыз етілетін бағалы қағаздарға бағытталады. Өндірістің табыстылығының өсуі немесе төмендеуі акцияның табыстылығына әсер етпейді.

 

Ағымдағы және толық табыстылықтар  бөлінеді.

 

Ағымдағы табыстылық алынған дивидендтің  акцияны сатып алу бағасына қатынасы ретінде анықталады

 

Нарықтық ағымдағы табыстылық әрбір  уақыт сәтінде нарықтағы баға деңгейінен тәуелді болады

 

Толық табыстылық – салынған капиталға қатысты төленетін дивидендтер және акция бағасының өсімімен сипатталады.

 

 

 

rn – толық жылдық табыстылық;

 

P0 – акцияның орта бағасы;

 

P1– акцияның күтілетін бағасы;

 

d - жылдағы дивидендтер мөлшері.

 

 

6. Акцияларды шығару және орналастыру

 

Акцияларды шығару және орналастыру  ақшалай қаражаттарды тартудың неғұрлым кең тараған және негізгі тәсілдерінің бірі болып табылады. Қаржыландырудың  осы тәсілінің артықшылықтары болып  мыналар табылады:

 

- дивидендтерді төлемей барлық  табысты бизнеске реинвестициялау мүмкіндігі, ал облигациялар бойынша сыйақы міндетті;

 

- компанияның ашықтығы және  айқындығы жоғарылайды;

 

- меншік иелерінің неғұрлым  диверсификацияланған құрылымын  алу;

 

- компания капитализациясын жоғарылату.

 

Бірақ акцияны шығару кезінде компанияға бақылауды жоғалтып алу қатері туады, өйткені тартылған ақшалай қаражаттар орнына инвесторларға үлестік қатысу мүмкіндігі ұсынылады. Бұл аспектті орналастыруға арналған пакет мөлшерін анықтау кезінде ескерген жөн.

 

Акция шығарылымынан тәуелді акцияны орналастырудың 2 түрі бар:

 

- акцияны алғашқы орналастыру IPO (Initial Public Offering);

 

- акцияны қайталама орналастыру SPO (Second Public Offering).

 

IPO – акцияның жаңа шығарылуын білдіреді, яғни акцияның берілген пакеті бірінші рет инвесторлардың кең өрісіне ұсынылады.

 

SPO – осы уақытқа дейін айналыста жүрген акцияларды орналастыруды білдіреді. Мысал ретінде меншік иелерінің бірінің өзі иемденетін компания акцияларының пакетін сату туралы шешім қабылдау жағдайын қарастыруға болады. Көпшілік жағдайда SPO IPO-дан кеінгі келесі кезең болып табылады, яғни бастапқыда компания акцияларының белгілі пакеті орналастырылады, одан кейін белгілі уақыт өтісімен инвесторлардың бөлігі IPO кезінде сатп алған акциялар пакетін SPO көмегімен сатады.

 

Компания «IPO+SPO» сызбасы бойынша «аралас» орналастыру өткізуі мүмкін, мұнда акцияның жаңа шығарылымы ұсынылады және акционерлер өздеріндегі акциялардың бөлігін сатады. Бұл жағдайда SPO IPO-ның бөлігі болып табылады.

 

Осы екі тәсілдің тағы бір ерекшелігі орналастырудан алынған ақшалай ағындардың әртүрлі бағыттылығы болып табылады. IPO жағдайында өткізуден алынған ақшалай қаражаттар компанияда қалады. SPO жағдайында тек бағалы қағазды иемденуші ауысады, сәйкесінше, барлық есеп айырысулар осы пакетті сатып алатын инвестрлар және акционерлер арасында жүреді.

 

SPO артықшылықтарының ішінде мыналарды бөліп алуға болады:

 

- компанияның бағалы қағаздарының өтімділігінің және компанияның өзінің айқындығының жоғарылауы. Акцияны орналастыру кезінде меншік құрылымы бөлшектеп өзгереді, жаңа инвесторлардың келуі бизнесті жүргізудің неғұрлым айқын жүргізілуіне әсер етуі мүмкін;