Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар нарығының пайда болуы және дамуы

     5. Бағалы қағаздар  нарығының даму  болашағы

     Қазіргі кезде Республикада бағалы кағаздар нарығы қалыптасу шағында. Оның даму жолында алғашқы іс-шаралар жүргізілуде. Бюджеттің кемшілігін толтыру максатында мемлекет бүрынғыдай ақша белгілерін шығармай, оның орнына мемлекеттік бағалы қағаздарды, мысалы, мемлекеттік органдардың жэне жергілікті әкімшіліктердің бағалы қағаздарын шығаруда. Алайда, бағалы кағаздар нарығын дамыту жолында шешуін талап ететін экономикалық және элеуметтік-психологиялык мэселелер баршылық.

     Экономикалық мәселелерге:

     •    нарықты реттейтін механизмнің жоқтығы;

     •    нарықты     дамытатын     бірыңғай     көзқарас     жүйесінің жоқтығы;

     •    заңдардың мүлтіксіз орындалмауы;

     •    салымдарды тіркеу жүйесінің жоқтығы;

     •    бағалы    қағаздар    нарығының   материалдық-техникалық негізінің  аздығы;

     •    нарықтық  инфрақұрылымның  өсу  деңгейінің  төмендігі жатады.

     Ал, әлеуметтік-психологиялық мәселелерге бағалы қағаздар нарығында маман кадрлардың аздығы мен халықтың инвестициялық белсенділігінің төмен деңгейлігі жатады. Бұл мәселелер халықтың басым көпшілігінің бағалы кағаздар нарығының мәнін түсінбеушілігінен және өздерінің уақытша бос ақшаларына бағалы қағаздарды сатып алуға психологиялық дайындығының жоқтығынан туындайды.

     Бағалы  қағаздар нарығына мамандарды Бағалы қағаздар жөніндегі Ұлттық комиссияның осы іспен шұғылдануға рұхсат берген Оқу орталықтары дайындаған болатын. Олардың жұмысын Ұлттық комиссия төрағасының жарлығына сәйкес құрылған Аттестациялық комиссия үйлестіріп отырды. Оның құрамына Ұлттық комиссияның бір мүшесі басқарушысы болып, ал  мүшелері жэне  хатшысы болып бағалы  қағаздар  нарығын реттейтін Бас басқарманың мамандары кірген. Оқуды ойдағыдай бітіріп, мамандық туралы бірінші санатты куәлік алған 1500-дай адам брокерлік, дилерлік іспен айналысуға құқық алып, қызмет атқаруда.

     Әлемдік нарык тарихында бағалы қағаздар нарыгының негізгі үш үлгісі (моделі) бар. Олар:

     I. Банктік үлгі - онда бағалы қағаздар нарығының механизмі арқылы    банктер    қаржы    қорларын    бөледі    (ол    Германияда, Австрияда, Белгияда көп тараған). Бұл үлгі бойынша экономиканы инвестициялау мен мемлекеттік бюджет кемшілігін жоюды банктер өз міндетіне алады.

     II.  Банктік емес үлгі немесе нарықтық үлгі - онда бағалы қағаздар   нарығының   механизмі   арқылы   елдің   қаржы   қорын бөлумен  банк емес  мекемелер  шұғылданады  (мысалы,  АҚШ-та, ¥лыбританияда, Малайзияда, Пэкістанда, Сингапурда). Бұл үлгі бойынша бағалы қағаздар нарығы демократиялық жолмен өркендейді. Қаржының негізгі бөлігі жеке тұлғалардың ақшасы. Ол - банктен алған ақшаға қарағанда - «арзан» ақша.

     III. Аралас үлгі - онда бағалы қағаздар нарығының механизмі аркылы қаржы қорын бөлумен банктер де, банк емес мекемелер де шұғылданады (мысалы, Жапонияда).

     Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар нарығының ерекшелігі-мүлікті кішіжәне жалпы жекеменшіктендіру механизмі арқылы меншік қатынастарын өзгертуге жеке инвесторлар ретінде өз мемлекетіміздің әрбір азаматын қатыстыру. Соның нәтижесінде жекеменшіктендіруге банк жүйесі қатынасқан жоқ. Дүниежүзілік тәжірибе дәлелдегендей банктер бағалы қағаздар нарығында жеке үстемдік (монополизация) роль атқарады. Дәл осы жағдай көпшілік мемлекеттердің бағалы қағаздар нарығының банктік үлгісінен бас тартуына әкеп соқтырды. Сондықтан біздің елдегі экономикалық өзгеріс әлеуметтік бейімделген багалы қағаздар нарығын құруға негізделгені дұрыс. Отандық бағалы қағаздар нарығының құрылуына әрбір азаматтың қатысуына мүмкіндік берген жөн. Дәл осы мүмкіндіктерді бағалы қағаздар нарығының банктік емес үлгісі, яғни нарықтық үлгісі асыра алады деген пікірлер молшылық.

     Бағалы  қағаздар нарығының нарықтық үлгісінің банктік үлгіден айырмашылықтары мыналар:

     1. Нарықта акционерлік капитал  үлесінің көптігі;

     2. Үлестік бағалы қағаздардың қарыз  қағаздарынан көптігі;

     3. Өндірісті қаржыландырудағы тура  банктік несиенің аздығы;

     4. Нарықтағы банк емес мекемелердің  көптігі.

     Бұлардан  басқа Қазақстан бағалы қағаздар нарығының нарықтық үлгісін таңдап алуға себепші болған үш фактор бар. Олар:

     1. Өндірісті өркендету үшін шығарылып  сатылатын акциядан түсетін ақша-«арзан»  ақша. Өнеркәсіп өндірісін акционерлік қоғам етіп қайта құру - өндірісті ұйымдастырудың ең тиімді формасы. Себебі акционерлердін де, онда қызмет істеп жүргендердің де мүддесі шешіледі.

     2. Әлі көп уақытқа дейін Қазақстан  нарығында өндіріс саласын өз    активтерімен    (қаржысымен)    инвестициялайтын    отандық ұйымдар болмайды деген болжамдар көп. Сондықтан мемлекеттік меншікті жалпы жекеменшіктендіру аркылы халықты кэсіпорын басқаруға   тарту   жақын   арада   бұл   механизмді   пайдалануіа мүмкіндік туғызады.

     3.  Саясат факторы - дүниежүзіндегі  сияқты Қазақстанда да бос ақша көздерінің негізгі иесі - халық. Мемлекеттік мүлікті жекеменшіктендіру купондары арқылы әрбір адамды акционерлік қоғамның меншік иесі болу құқығын жүзеге асыру (халықтың социалистік менталитетін есептегенде) - бүгінгі кездегі ең өзекті саясат.

     Қорыта  айтқанда, Қазақстан Республикасында  калыптасып келе жатқан бағалы қағаздар нарығының үлгісіне нақты бірыңғай көзқарас жоқ. Сондықтан бағалы қағаздар нарығына уақыт талабына сай элі  де біраз өзгерістер енгізілуі қажет.

     Қазақстан өз қаржы жүйесін дамытпай, экономиканың нақты секторында табыска жетуі мүмкін емес. Бұл ретте 2003 жылғы 4 шілдедегі «Қаржы нарыгы мен қаржылық ұйымдарды мемлекеттік реттеу жэне қадағалау туралы» Қазақстан Республикасынның Заңына   сәйкес   кұрылған   Қаржы   нарығын   және   қаржылық ұйымдарды реттеу мен қадағалау Агенттігі қаржы жүйесін жетілдіру жөнінде бірсыпыра жұмыстар атқарғанын айтқан жөн. Солардың кейбіріне тоқталар болсақ, банк секторында банк топтарын кадағалауды және реттеуді одан әрі дамыту мақсатында Агенттіктің Шоғырландырылған қадағалау тұжырымдамасы бекітілді.

     Операциялық және несиелік тәуекелдерді ескере отырып, төлем қабілеттілігін және қаржылық тұрақтылықты қамтамасыз ету үшін бағалы қағаздар нарығының кәсіби қатысушылары капиталының жеткілікті нормативі қайта қаралды.

     Қазақстанда ұжымдық инвестициялау нышандарының дамуын жетілдіру және ынталандыру, жеке инвесторлардың қаражатын жұмылдыратын инвестициялық қорлардың пайда болуы үшін «Инвестициялық қорлар туралы» заң қабылданды. Сондай-ақ бағалы қағаздар нарығы қызметінің стандарттарын белгілеу, корпоративтік басқаруды жақсартуға арналған ынталандыру шараларын пайдалану және тәуекелге барынша бейім қаржы нарығының сегменттерінде қадағалау ресурстарын шоғырландыру үшін өзгертілген және толықтырылған «Бағалы кағаздар нарығы туралы» Қазақстан Республикасының жаңа Заңы қабылданып, оның негізінде Агенттік Бағалы қағаздар нарығын дамытудың 2005-2007 жылдарға арналған бағдарламасын бекітті.

     Қазақстанның  жинақтаушы зейнетақы жүйесін одан әрі дамыту, салымшылар мен алушылардың құқықтарын қорғау, ұзақ мерзімді ішкі инвестициялар көзі ретінде зейнетақы активтерін тиімді басқаруды жетілдіру мақсатында Жинақтаушы зейнетақы жүйесін дамытудың 2005-2007 жылдарға арналған бағдарламасы қабылданды. Несие нарығын дамыту және займшылардың шарт тәртібін жоғарылатуға елеулі әсері бар 2004 жылғы 6 шілдеде «Қазақстан Республикасындағы кредиттік бюролар және кредиттік тарихты қалыптастыру туралы» қабылданған заңды іске асыру займшылардың барынша айқындығына, олардың несиелік қабілеттілігі мониторингін жетілдіруге мүмкіндік жасай отырып, банктердің тәуекелін азайтуға және тәуекелді басқарудың сапасын жақсартуға ықпал етеді. Кредиттік бюроның тиімділігі және оның нарыққа ықпалы бірсыпыра уақыттан кейін сезіле бастайды.

     Егер  қазіргі қалыптасқан Қазақстан бағалы кағаздар нарығын сандық көрсеткіштер тұрғысынан қарайтын болсақ, 2005 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша «А» және «В» категориясы бойынша сауда-саттықты ұйымдастырушылардың ресми тізіміне енгізілген мемлекеттік емес бағалы қағаздар нарығының жалпы капиталдануы 1198146 млн. теңге болған, бұл көрсеткіш 2004 жылғы 1 қаңтардағымен салыстырғанда 68,64%-ке ұлғайған. Бұл ретте облигациялар бойынша нарықтың капиталдануы 47,42%-ке артқан. Мемлекеттік емес бағалы қағаздар бойынша Қазакстан қор биржасында жасалатын мэмілелер көлемінің жалпы ішкі өнімге қатынасы 7,14 % болған.

     Ал 2007 ж. 1 қаңтарында 2160 акционерлік қоғамдардың  номинал қүнының жалпы сомасы 876,6 млрд. теңге қүрайтын 2304 акция  жэне 217 облигация шығарылымдары  бағалы қағаздар нарығында айналыста жүруде. Бірақ табысты отандық компаниялардың акциясын Қазақстан азаматтарына сатып алып дивидендке қол жеткізуіне құқықтық негіз болмауда. Керісінше, осындай табысты компаниялардың акциясын (мыс, «Қазақмыс») Лондан қор биржасында батыс елдердің инвесторлары сатып алуда. Сондықтан «көпшілік отандық инвесторлардың» қор нарығы, бағалы қағаздар туралы сауатын ашатын үкімет тұрғысынан білімін жетілдіру бағадарламасын тарату қажет.

     Сөйтіп  нарық жағдайларының шапшаң өзгерістерге ұшырауын ескере отырып, оның құқықтық негіздерін тез арада одан әрі жетілдіру қажет. Себебі кейбір заңнамалық актілерде көптеген шектеу нормаларының болуы қор нарығын жандандыруға мүмкіндік туғызбауда. Бұл біріншіден. Екіншіден, мемлекеттік емес бағалы кағаздар бойынша табысты есептеу мен оны төлеу тәртібі заң жүзінде анықтауды талап етеді.

Әдебиет

1. Миркин Я.М. Ценные бумаги и фондовый рынок - М.: Перспектива, 1997.
2. Мусатов В.Т. Фондовый рынок: Инструменты и механизмы - Москва: Международные отношения, 1991. - 192 с.
3. Поляков В.П., Москвина Л.А. Денежное обращение и кредитная система. Москва. 1997.
4. Пятов   М.Л.   Вексель:   вопросы   учета,   анализа  и   налогооблажения. - Москва: Финансы и статитика, 1997. - 208с.
5. Рынок ценных бумаг и его  финансовые инструменты: Учебное пособие / Под. Ред. В.С. Торкановского/ - СПб "АО Комплект", 1994. - 421 с.
6. Рынок ценных бумаг: Учебник. / Под ред. В.А. Галанова, А.И. Басова. 2-е изд., перераб. и доп. - М: Финансы и статистика, 2002. - 448с.
7. Рынок ценных бумаг: Учебник. / Под ред. Е.Ф.Жукова - М: ЮНИТИ -ДАНА, 2005. - 339с.
8. Рынок ценных бумаг. Круглый стол в сенате парламента РК./ Аргументы и факты Казахстан. № 6 (713) от 7 февраля 2007г.
9. Русско-казахский    толковый    экономический        словарь предпринимателя. - Алматы: МЧП. 1993.- 320с.
10. Сборник нормативно-законодательных актов по ценным бумагам в Республике Казахстан - Алматы, 1996.