Бағалы қағаздар нарығының қатысушылары

 
 
 
 
 
 

РЕФЕРАТ

Бағалы  қағаздар нарығының  қатысушылары 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Алматы  2012 

ЖОСПАР 

  Кіріспе 

1. Бағалы қағаздар нарығы түсінігі, функциялары

 

2. Бағалы  қағаздар нарығының  кәсіби емес қатысушылары

 

3. Бағалы  қағаздар нарығының  кәсіби қатысушылары

 

1. Қор биржасы
2. Сауда делдалдары
3. Инфрақұрылым ұйымдары

     

       Қорытынды

 

       Пайдаланылған әдебиеттер 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Кіріспе 

          Бағалы қағаздар нарығы – бағалы  қағаздардың шығарылымы, айналысы  және өтеуі бойынша нарық қатысушылары арасындағы экономикалық қарым-қатынастар жиынтығы болып табылады.

          Құкықтық негіздерге сай брокерлік және дилерлік кеңселер ашылып, олар акциялардың мемлекеттік бумаларымен және басқа мемлекеттік бағалы қағаздар түрлерімен жасасқан мәмілелерге қатысуда. Сонымен қатар, Қазақстандағы акционерлік қоғамдардың эмиссиясын мемлекеттік тіркеуден өткізу іске асырылып, көптеген азаматтар бағалы қағаздар нарығында қызмет істеуге мамандану куәлігін алды.

          Нарықтық инфрақұрылымы да қалыптасу шағында болатын. Дегенмен айтылған заңдарды пайдаланудың нәтижесінде республикада пайда болған бағалы қағаздар нарығын құқықтық қамтамасыз етудің жетістіктері мен кемшіліктерін анықтауға мүмкіншілік туындады.

          Кейбір мамандар бағалы қағаздар нарығында ашықтық жетіспейді деп жатса, енді біреулер бұл нарықты реттеуді бір жүйеге қойып, одан әрі дамыту қажет деп жатыр. Бағалы қағаздар нарығын реттеу өте күрделі процесс болып табылады. Бұл, сол процесске қатысушылардың іс-әрекетін және олардың арасындағы операцияларды бір тәртіпке келтіру, заңдардың толық, әрі мүлтіксіз орындалуы, заң алдындағы теңдік пен кепілдік сияқты үлкен ұғымдарды қамтиды.

          Бүгінгі таңда бағалы қағаздар  нарығының қатысушыларына кәсіби  және кәсіби емес қатысушылары  жатады, соңғыларының ішінде сауда алаңдары, сауда агенттері, инфрақұрылым ұйымдары. Әрқайсысының қызметінің өзіндік ерекшеліктері бар және бағалы қағаздар нарығының дамуында олардың қызметінің маңызы зор. 

1. Бағалы қағаздар нарығы түсінігі, функциялары 

          Бағалы қағаздар нарығы – бағалы қағаздардың шығарылымы, айналысы және өтеуі бойынша нарық қатысушылары арасындағы экономикалық қарым-қатынастар жиынтығы болып табылады.

      Бағалы  қағаздар нарығын олардың шығуы  мен бағалы қағаздар нарығына қатысушылар  арасындағы экономикалық қатынастарының жиынтығы ретінде анықтауға болады. Бұл тұрғыдан алғанда ол кез келген басқа тауар нарығының анықтамасынан ерекшеленбейді. Зерттелетін нарық нысанын жеке салыстырғанда ғана айырмашылық пайда болады. Бағалы қағаздар нарығының номенклатурасы қандай да бір жеке тауар нарығына емес, тұтас тауар нарығына сәйкес келеді, әрі кез келген елдің қаржы нарығының құрамдық бөлігі болып табылады. Бағалы қағаздар нарығының негізін тауар нарығы, ақша және ақшалай капитал құрайды. 
       Бағалы қағаздар нарығының функциясын шартты түрде екі топқа бөлуге болады: жалпы нарықтық және өзіндік ерекшелігі бар функция. Функцияның бірінші тобына мыналарды жатқызуға болады:

 
    o коммерциялық - осы нарықтағы операциялардан пайда табу функциясы; 
    o мақсатты - нарықтық бағаны қалыптастыратын процесті, олардың ұдайы қозғалысын және т.б. қамтамасыз етеді. 
    o ақпараттық - яғни, нарық өз қатысушыларына сауда нысандары мен оның қатысушылары туралы нарықтық ақпараттарды жеткізеді; 
    o реттеуші - ондағы нарық сауда және оған қатысудың ережесін, қатысушылардың арасындағы дау-таласты шешудің тәртібін жасайтын болса, артықшылықтарды, бақылау органын немесе басқару органын және т.б.  белгілейді.

         Өзіндік ерекшелігі бар бағалы қағаздар нарығының функциясына мыналарды жатқызуға болады:

• қайта бөліну;
• баға және қаржы тәуекелдіктерін сақтандыратын функция.

         Қайта бөліну функциясы қосалқы  үш функцияға бөлінеді:

• нарық қызметінің салаларына ақша қаражаттарын қайта бөлу;
• ең алдымен халықтың жинақтарын өнімсіз формадан өнімді формаға ауыстыру;
• инфляциялық емес негізде, яғни айналысқа қосымша ақша қаражаттарын шығармай, мемлекеттік бюджет тапшылығын қаржыландыру. 
           Ал баға және қаржы тәуекелдерін сақтандырушы функцияға немесе хеджирлеуге келетін болсақ, ол туынды бағалы қағаздар фьючерстік және опциондық келісімшарттар пайда болғаннан кейін қолданысқа ене бастады.

 
 

2. Бағалы  қағаздар нарығының  кәсіби емес қатысушылары

 

      Бағалы қағаздар нарығына қатысушылар деген бағалы қағаздарды сатушы, не сатып алушы, сонымен қатар олар бойынша есеп айырысуды және олардың айналымын қамтамасыз ететін жеке немесе заңды тұлғалар. Олар бағалы қағаздардың айналымдылығы бойынша өзара экономикалық қатынастарға түсетін жақтар.

      Бағалы қағаздар нарығының қатысушылары болып кәсіби емес қатысушылары (ҚР кез-келген азаматы), немесе инвесторлар мен эмитенттер, кәсіби қатысушылары және нарықты қадағалайтын органдар саналады. 
       Эмитенттер бағалы қағаздарды айнылымға шығарады. Бұлардың мақсаты - өзінің коммерциялық қызметінің жұмысын кеңейту үшін капитал тарту болып табылады. Қосымша капиталды тұтыну  үнемі болғандықтан, эмитент бағалы қағаздар нарығымен тығыз байланыста болу керек.  
       Инвесторлар - өзінің капиталын уақытша эмитенттерге қолдануға беретін нарық қатысушылары. Инвесторлар жеке және институционалды болып бөлінеді. Институционалды инвесторлар қаржылық нарықта өз кәсіби қызметі арқасында  жеке тұлғалардың капиталдарын біріктіреді және оларды қажетті дәрежеде бағалы қағаздарға салады. Оларға сақтандыру ұйымдары, жинақтаушы зейнетақы қорлары, банктер, сонымен қатар ұжымдық инвестициялау ұйымдары (пайлық инвестициялық қор) жатады. 
       Инвестициялау мақсатына байланысты инвесторлар  стратегиялық, портфельді және алып-сатар инвесторларға бөлінеді. Стратегиялық инвесторлар бағалы қағаздарды иеленеді, сол арқылы эмитентті басқару үрдісіне белсенді қатыса алады. Портфельді инвесторлар иеленгені үшін табыс алу мақсатында бағалы қағаздарды сатып алады. Алып-сатар инвесторлар бағалы қағаздарды иеленгеннен емес, оларды алып-сатудан табыс алуға тырысады. 
       Қазіргі кезде жалпы түрде бағалы қағаздар нарығына қатысушыларды олардың нарыққа араласуына және нарықтағы позициясына қарай шартты түрде бес топқа бөлуге болады:

        Бірінші топ, бағалы қағаздар  нарығына негізгі қатысушылар: мемлекет, жергілікті әкімшілік органдары, ірі ұлттық және халықаралық компаниялар. Бұндай компаниялардың халық арасында жоғары атағы бар. Сондықтан олар шығарған бағалы қағаздар ешбір қиындықсыз өтеді. Нарық ол қағаздарды көп мөлшерде қабылдауға әрқашан дайын. Бұл қағаздар, әсіресе, мемлекеттік және жергілікті әкімшіліктің қағаздары, сатып алушыға жоғары табыс түсірмейді. Дегенмен, халықтың кейбір топтары (мысалы, зейнеткерлер, жалғыз басты адамдар, асыраушысынан айырылған отбасылар және с.с. табысы аздар) беретін табысы аз болсада, сенімді қағаздарға өз қаржыларын жұмсауға мүдделі. АҚШ-та оларды «көк түбірлі» («голубые корешки») деп атайды.

          Екінші топ, инвестициялық институттар,  немесе бағалы қағаздар операциясын  жүргізетін қаржы — несие институттары. Олар:

-         коммерциялық және инвестициялық  банктер;

-         сақтандыру қорлары;

-         зейнетақы қорлары және с.с.  ұйымдар.

         Бұл институттардың көпшілігі  әртүрлі инвесторлардың, яғни заңды  және жеке тұлғалардың қаржысын біріктіріп, оларды табысты бағалы қағаздарға жұмсау мүмкіндіктерін іздестіреді. Олар акцияны бақылау бумасын иемденуге немесе қаржысынан айырылып қалу қаупінен құтылу үшін өз капиталын әртүрлі шаруашылық салаларына жұмсауға ұмтылады.

          Үшінші топ, жеке инвесторлар, яғни жеке адамдар, оның ішінде шағын кәсіпорындардың бағалы қағаздары әрқашан қауіпті. Статистика деректері дәлелдегендей олардың 3/4 бөлігі ашылмай жатып жабылып қалады, тек 1/4 бөлігі ғана кейбір табысқа қол жеткізеді екен. Кейбір шағын кәсіпорындар табысты қызмет көрсетіп, өздерінің болашағы бар екенін дәлелдеді. Мысалы, электронды-есептегіш техникалар, ракеталар, жоғары сапалы үй заттарын және сол сияқты өнім шығаратын шағын өндірістер. Сондай-ақ кейбір шағын кәсіпорындар экспорт операцияларымен де табысты шұғылдануда (мысалы, жүннен тоқылған және теріден тігілген киімдерді, галантерея заттарын шығарушылар). Сондықтан халықтың бірсыпыра тобы тәуекелге белбуып, жоғары дивидендтерден үміттеніп, осы кәсіпорындардың акциясын сатып алуда.

          Төртінші топ, бағалы қағаздар  нарығының кәсіби мамандары, олар  туралы келесі бөлімде қарастырылады.

          Бесінші топ, бағалы кағаздар  нарығын бақылаушы және қадағалаушы  мемлекеттік органдар. Әрбір елде  бағалы қағаздар нарығына қатысушыларды және оған қатысу жағдайларын мемлекет белгілейді. Себебі мемлекеттік заң актілерінде елдің экономикалық жағдайы аңғарылады. Мысалы, экономиканың дағдарысы кезінде заңдар мен ережелер тез өзгеріп отырады. 

3.Бағалы қағаздар нарығының кәсіби қатысушылары 

        Бағалы қағаздар нарығының негізгі сауда-саттық жұмысын қамтамасыз етіп, оның міндетін атқаратын делдалдарды кәсіби мамандар деп те атайды. Ол жұмыс баға белгілеу үшін және қажетті хабарларды тарататын компьютерлік техниканы қажет етеді. Ол үшін нарық талаптарына сай әдейі дайындалған кәсіби мамандар қажет. Олардың жалпы экономикалық, техникалық және кейбір күтпеген жағдайды шешетін психологиялық дайындықтары болуы шарт. Сонымен бірге бағалы қағаздар нарығы кәсіби мамандарының мол тәжірибесі мен олардың сезімталдығын (интуиция) да бағаламауға болмайды.

         Нарықтың кәсіби қатысушылары эмитент пен инвестор арысындағы қарым-қатынасты орнатуды қамтамасыз етеді, сонымен қатар нарықта бағалы қағаздардың шығарылуы мен айналымына байланысты қызметтер көрсетеді. Бағалы қағаздар нарығында кәсіби қызмет түрлері заңмен анықталады. Кәсіби қатысушы статусына ие болу үшін сол қызметпен шүғылдану құқығына рұқсат, яғни  мемлекеттік лицензия алу керек.

        Сауда делдалдары клиенттердің (эмитент  пен инвестор) сұранысы бойынша бағалы қағаздардың сауда-саттық келісім шартын жасауға қызмет көрсетеді. Брокрелер негізінен бағалы қағаздармен азаматтық құқықтық келісімшарттарды клиенттердің атынан және клиенттердің шоты арқылы немесе өз атынан және клиенттердің шоты арқылы өтемдік келісімшарт негізінде жасайды, ал дилерлер болса бұндай келісімшарттарды өз атынан және өз шоты арқылы, мұндай іспен шұғылданатын тұлғаның, жариалаған белгілі бағалы қағаздардың сатып алу немесе сату бағасын ашық хабарлау арқылы жасайды.

         Кәсіби қатысушыларды үш топқа  бөлуге болады:

       - Сауда алаңдары 
       - сауда делдалдарына, яғни брокерлерге, дилерлер мен басқарушы компанияларға; 
       - инфрақұрылым ұйымдарына, яғни тіркеушілерге, депозитарилерге, сауда ұйымдастырушыларына, оның ішінде қор биржасына.. 
 
 

1. Сауда алаңдары 

         Сауда алаңдарына биржалық және  биржалық емес сауда алаңдары  жатады. Бүгінгі таңда Қазақстанда  бір ғана негізі 1993 жылы қаланған  қор биржасы (KASE) қызмет атқарады. Айналымында акциялар, корпоративтік облигациялар, Қазақстан Республикасының мемлекеттік бағалы қағаздары, халықаралық қаржы ұйымдарының облигациялары мен шетелдік мемлекеттік бағалы қағаздар, вексельдер, мемлекеттік және корпоративтік бағалы қағаздармен автоматтық және тікелей репо инструменттері, шетел валютасы бар Орталық Азияның ең ірі, әмбебап, ұйымдастырылған қаржы нарығының операторы болып табылады.

         Қор биржасы- бағалы қағаздар  сатып алынатын және сатылатын  тұрақты рынок. Қор биржасында  экономикаға ұзақ мерзімді инвестиция салу және мемлекеттік бағдарламаларды қаржыландыру үшін қаражат жұмылдырылады, акционды компаниялардың акциялары, облигациялары, мемлекеттік облигациялар сатып алынады және сатылады. Биржада айналысқа түсетін бағалы қағаздардың бағамы белгіленеді, бұл бағам түсетін кіріспен (дивиденд не пайыз түрінде), несие пайызының деңгейімен айқындалады. Қор биржасындағы операциялар ақша капиталдарын тартуға, оларды өндірістің түрлі салалары арасында қайта бөлуге жәрдемдеседі. Қор биржасы тәжірибесінде бағалы қағаздардың мәміле жасалған сәттегі бағамы мен оның аяқталған кездегі бағамы арасындағы айырмадан табыс алу мақсатындағы операциялар кең қолданылады.