Еңбек және жалақының есебі

Тақырыбы/тема: Еңбек және жалақының есебі

 

Жоспары:

1. Жұмысшылар мен қызметкерлердің  жеке құрамының есебі.

2. Еңбекақының түрлері, нысандары  және жүйелері.

3. Еңбекақыны есептеу.

4. Еңбекақының синтетикалық және  аналитикалық есебі.

 

1. ҚР-ның әр азаматы еңбек етуге құқылы, демек республикада әр адамның өз ықыласына, қабілетіне және арнайы дайындығына сәйкес еркін еңбек ету мүмкіндігі қарастырылған. ҚР-ның “Қазақстан Республикасындағы Еңбек туралы” заңына сәйкес: Еңбек деп адамдардың өмірі үшін қажетті материалдық, рухани және басқа да құндылықтарды жасауға бағытталған қызметтерді айтады, яғни нарықтық экономикаға көшу жағдайында Қазақстандағы экономикалық және әлеуметтік өзгерістерге сәйкес еңбек ақы әлеуметтік қолдау және жұмысшыларды қорғау қорғау салалары елеулі өзгерістерге ұшырады. Бұл саясат жүзеге асыру бойынша мемлекеттің көптеген міндеттері кәсіпорынның құзырына беріледі. Олар өз бетінше еңбекақы мен еңбек нәтижесінің материалдық ынталандырудың түрлері мен жүйесін, олардың көлемін анықтау мүмкіндігіне ие болады.

Еңбекақы қызметкерлерге ақшалай  және сирек (натуралды) түрде есептелуі  мүмкн. Әр қызметкерлердің еңбек  табысы кәсіпорын жұмысының соңғы  нәтижесін ескере отырып оның жеке салымына байланысты анықталады. Ол салықтармен  реттеледі және көлемі шектелмейді.

Кәсіпорын шаруашылық қызметін жүзеге асыру процесінде қызметкерлерді жұмысқа  қабылдап және жұмыстан шығарып отырады. Қызметкерлердің құрамындағы өзгерістерді кадр бөлімі жүргізеді. Кадр бөлімінің қызметкері кәсіпорынағы қызметкерлердің санын, жұмысшылардың категорияларын, кәсіпкерліктерін, мамандықтарын, қызмет орындарын, біліктілігін, жұмыс стажын, кәсіби білімін және бұдан да басқа мәліметтерді есепке алып отырады.

Жұмыс беруші жұмысшыларды жұмысқа  қабылдаған кезде онымен жеке еңбек  келісім шартқа отырады. Жеке еңбек келісім шарт ол жұмыс берушімен жұмысшы арасындағы жазбаша түріндегі келісім шарт. Аталған құжатта жұмыс беруші мен жұмысшы арасындағы келісімдер қарастырылады. Келісім шарт белгілі бір мерзімге құрылады. Аталған келісім шартта еңбек тәртібінің жағдайы, жұмысшының еңбекақысы, оның құқығы мен міндеттері және тағы сол сияқты мәліметтер көрсетіледі.

Кадр бөлімі жұмыскерлердің құрамының  есебін келесі құжаттар негізінде жүргізіледі:

1. Жұмысқа жаңадан қабылданған жұмысшылар бойынша: “Жұмысқа қабылдау туралы бұйрық” шығарылады. Осы бұйрық негізінде кадр бөлімінің инспекторы әр жұмысшыға жеке карточка толтырылады.
2. Жұмысшылардың кезекті демалысына: “Демалыс беру туралы бұйрық” шығарылады. Бұл бұйрық екі данадан толтырылады. Бір данасы бухгалтерияға өткізіледі, екінші данасы кадр бөлімінде қалады.
3. Қызметкерлер жұмыстан шығарылғанда: “Еңбек шартының тоқтатылуы туралы бұйрық” шығарылады. Бұл бұйрық та        2 данадан толтырылады. Бір банасы бухгалтерияға, ал екінші данасы кадр бөлімінде қалады.

 

Бухгалтерияда жұмысшылар мен қызметкерлердің жұмыс уақытын есептеу үшін, сонымен қатар жұмысшылар мен қызметкерлермен еңбекақы бойынша және басқа да төлемдер бойынша есеп айырысу үшін жұмыс уақыты есебінің табельі толтырылады. Табельді бір адам толтырып, тиісті құжаттармен бухгалтерияға өткізеді. Табельде жұмысшының жұмысқа келген күндері, жұмысқа келмеген күндері және оның себептері көрсетіледі. Егер жұмысшылар мерзімінен тыс түңгі сағаттарда, мейрам күндерінде еңбек етсе, онда “Үстеме төлемдерге” (“Лист на доплату”) жеке парақ толтырылады.

Кәсіпорынның құрамына қабылданған  жұмысшылар жұмысқа қабылдау мерзіміне  қарай: тұрақты, уақытша, маусымдық  деп бөлінеді. Тұрақты жұмысшыларға жұмыс істеу мерзімінің аяқталу  уақыты көрсетілмеген жұмысшылар жатады. Уақытша жұмысшыларға белгілі бір мерзімге қабылданған жұмысшылар жатады. Маусымдық жұмысшыларға маусымдық жұмыстарды орындау үшін қабылданған жұмысшылар жатады.

 

2. Еңбекақы қызметкерлердің орындаған жұмыс көлеміне, жұмыс істеген мерзіміне және еңбек шарттарында белгіленген міндеттері үшін төленетін төлемдер.

Еңбекақының 2 түрі бар:

1. Негізгі еңбекақы;
2. Қосымша еңбекақы.

Негізгі еңбекақы – жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбек еткен  уақытына немесе істелінген жұмысшылардың  саны мен сапасына төленетін жалақы. Негізгі еңбекақының құрамына есептелінген жалақының барлық түрлері кіреді. Сонымен қатар сыйақылар, мерзімінен тыс жұмыс істеген уақытқа төленетін төлемдер, түңгі сағаттарда, мейра күндерінде еңбек еткені үшін есептелген төлемдер де кіреді.

Қосымша еңбекақы – жұмысшылар мен қызметкерлердің еңбек туралы заңына және  ұжымдық келісім шартта ескертілген жұмыс істемеген уақытына төленетін төлемдер. Бұған жататындар кезекті демалысқа демалысақы, мемлекеттік және қоғамдық міндетті орындауға кеткен уақыттың ақысы, жасөспірімдердің льготалық сағаттарына төленетін ақы, аналардың сәбилерін емізуіне кеткен уақытына төленетін төлемдер.

Еңбекақының мерзімді және кесімді  нысандары бар.

Мерзімді еңбекақы – еңбекақы жұмысшылар мен қызметкерлерге нақты жұмыс  істеген уақыты үшін төленеді, яғни жалақы жұмысшылар мен қызметкерлерге белгіленген тарифтік мөлшерлеме бойынша немесе нақты жұмыс істеген күніне төленеді.

Мерзімдік еңбекақының:

 

• жай мерзімді жүйе – бұл тарифтік мөлшерлеме немесе қызметкердің қызметақысы, жұмысшының жұмыс уақытының саны бойынша анықталатын еңбекақы. Еңбекақыны есептеудің 3 тәсілі бар:
• 1 тәсілі. Сыйлықты мерзімді еңбекақы – бұл жүйеде еңбекақы тек нақты жұмыс істеген уақытына ғана емес, сонымен қатар сыйақы төленеді. Кәсіпорында қолданылатын сыйақы жүйелері бойынша берілген сыйақының түрлері жатады (жоспарды орындаған үшін, мейрам күндеріне және тағы да басқа).

 

2 тәсілі. Кесімді еңбекақы істелінген жұмысының, өндірілген өнімнің саны мен сапасына байланысты төленетін ақының келесі жүйелері бар:

 

• тікелей кесімді еңбекақы жүйесінде жалақы тек қана орындалған жұмыс, өндрілген өнімдер үшін төленеді. Бұл жүйеде әрбір өнім бірлігі бойынша бағасын кесу немесе қою арқылы еңбекақы есептелінеді;
• кесімді сыйлықты – бұл қосымша марапаттау төлемін қарастырады. Кесімді сйлықты жүйеде жұмысшының кесімді еңбекақысын қоса, қол жеткізген сандық-сапалық көрсеткіштеріне сыйақылар есептелінеді;
• кесімді үдемелі төлемі (үстеме кесімді) – бұл жүйесі жұмысшының белгіленген жоспарын орташа өндңірілген өнімдер үшін көтермелеу бағамен еңбекақыны есептеуді қарастырады. Жоспар мөлшерінде дайындалған өнімдер үшін жұмысшыға төлемді тікелей кесімді бағалар бойынша есептелінеді, ал нормаларын асыра дайындаған өнімдер үшін үдемелі өсімді бағалар бойынша есептейді;
• жанама кесімді жүйе – бұл жүйе қосалқы және басқа да жұмысшының еңбекақысы қызмет көрсететін учаскілерінің, цехтің негізгі жұмысшылардың төлемақысына шаққандағы пайызбен анықталады, яғни бұл көмекші өндіріс жұмысшыларының еңбекақысы. Олардың жалақысы негізгі өндіріс жұмысшыларының еңбекақысына пайыздық шамамен бнлгіленеді;
• аккордты жүйеде алдын-ала істелінетін жұмыстың көлемі, оған төленетін ақы және сол жұмыстың аяқталу мерзімі анықталады. Бұл әдісте көбінде бригадалық әдіспен істейтін бригадаларға қолданылады.

 

3-тәсілі. Нарықтық экономикалық  жағдайда жұмысшылар мен қызметкерлерге  еңбекақыны есептеуде елеулі  өзгерістер болып жатыр. Жұмысшылар  мен қызметкерлерге жалақы төлеу,  материалдық көмек көрсету, сыйақы  төлеу жұмыс берушінің құзырына  беріледі. Экономикалық бюджеттік салаларда, өндірістік салаларда еңбекақы тарифтік кестеде енгізілген мөлшерлеме негізінде есептеледі, яғни бірыңғай тарифтік кесте қолданылады. Бірыңғай тарифтік кестеде 21 разряд көрсетілген, әр разрядқа өзіндік тарифтік мөлшерлемесі белгіленген. Қандай да бір разрядқа ие болған жұмысшыға жалақысы еңбекақының ең аз мөлшері тарифтік мөлшерлемеге көбейту арқылы анықталады.

Тарифтік кестесі

 

 

Тарифтік сетканың бірыңғай разряды	Тарифтік коэффиценттің бір  разрядқа қатынасы	Тарифтік сетканың бірыңғай разряды	Тарифтік коэффиценттің бір  разрядқа қатынасы
1	1,0	12	2,20
2	1,02	13	2,37
3	1,15	14	2,55
4	1,24	15	2,74
5	1,33	16	2,95
6	1,43	17	3,17
7	1,54	18	3,41
8	1,66	19	3,67
9	1,78	20	3,94
10	1,91	21	4,24
11	2,05	22

 

 

III Мерзімді еңбекақы жұмысшылар мен қызметкерлерге нақты жұмыс істеген уақытына, тағайындалған қызметақысына қарай есептелінеді. Мерзімді еңбекақы өндірістік күнтізбеде белгіленген жұмыс күндерінің жоспарлы (балансы) уақытына сәйкес есептелінеді. Мысалы, жұмысшы 18 күн еңбек етті, оған тағайындалған қызметақы 90000 тг. Жұмыс күндерінің жоспарлы балансы 21 күнге тең.

Есептелуі: 90000/21*18=77143

Кесімді еңбекақы нақты өндірілген өнімдердің санына байланысты есептелінеді, яғни өндірілген өнімдердің саны көбейтіледі 1 өнімге төленетін бағаға. Мысалы, жұмысшы 20 дана өнім өндірді, өндірген өнімдердің              1 данасына 1000 тг. төленеді.

Есептелуі: 20*1000=20000, яғни жұмысшының жалақысы 20000тг. тең.

Жұмысшылар мен қызметкерлерге кәсіпорында бекітілген сыйақы төлеу  тәтібіне сәйкес, сыйақылар және басқа да төлемдер төленуі мүмкін. Сыйақының сомасы төлеу мерзімі жұмыс берушінің құзырына берілген.

Жұмысшылар мен қызметкерлерге мерзімнен тыс түңгі сағаттарда, демалыс мереке күндерде еңбек еткені үшін төлемдер төленуі тиіс. Түңгі  сағаттарда еңбек еткені үшін әр сағатта еңбек ақы 1,5 есе мөлшерден кем болмауы керек. Демалыс және мереке күндеріне жұмыс уақыты еңбек ақының 2 есе мөлшерден кем болмауы керек. Мезгілден тыс жұмысшыларға еңбек ақы күндік еңбек ақының мөлшерінен кем болмауы тиіс.

Жұмысшылар мен қызметкерлерге негізгі еңбек ақымен қатар қосымша  еңбек ақы да есептелуі тиіс. Соның  ішінде демалыс күндерге төлем ақы.

Демалыс күндерге есептелетін төлемақы жұмысшының орташа еңбекақысының негізінде  есептелінеді, яғни демалыақы келесі жолмен есептеледі. Жұмысшының есепті кезеңде тапқан табысының сомасы есепті кезеңде нақты істелінген жұмыс күндерінің санына бөлінеді. Сөйтіп, жұмысшының орташа күндік еңбекақысы табылады. Орташа күндік еңбекақы демалыс күндерінің сандарына көбейтіледі. Мысалы, жұмысшы қыркүйек айында демалысқа жіберілді, есепті кезең бойынша жұмысшыға есептелінген еңбекақының сомасы бір миллион тенгеге тең. Есепті кезеңде 180 күн жұмыс істеді.

 

Жұмысшының орт.ең.ақысы=1000000/180=5556

 

Қыркүйек айында жұмыс күндерінің саны 21 күн, жұмысшының демалыс күндеріне төленетін еңбекақысы:

Есептелуі: 21*5556=116676

Жұмысшылар мен қызметкерлерге уақытша жұмысқа жарамсыздығына байланысты жәрдемақы төленуі тиіс. Жәрдемақының сомасы жұмысшыға 15 айлық  есептік көрсеткіш мөлшеріне  дейін төленеді.

Жұмысшылар мен қызметкерлердің  есептелетін еңбекақысының сомасынан  міндетті түрде жинақтаушы зейнетақы  қорына 10% мөлшерінде ұсталымдар ұсталынады және салық кодексінде тағайындалған  жеке табыс салығының мөлшеріне (жтс) байланысты жтс ұсталынады. Бұдан басқа кәсіпорынның ұйғаруына байланысты ұсталымдар да бар. Мысалы, материалдық зиянның орнын толтыруы бойынша ұсталымдар, несиеге алынған тауарлар бойынша ұсталымдар, кәсіподаққа жарналар, орындау қағаздары бойынша ұсталымдар (алименттер).

Жұмысшылар мен қызметкерлердің еңбекақысынан жинақтаушы зейнетақы қорына 10%  мөлшерінде ұсталымдар ұсталынады, яғни жұмысшының табысынан 10% мөлшерге сома шегеріледі.

Есептелуі: 100000-10000=90000

Жұмысшының жалақысынан ЖТС  келесі жолмен есептелінеді:

Жұмысшының есепті кезеңде тапқан табысынан 10% мөлшеріндегі ЖЗҚ-на жарналар шегеріледі, еңбекақысының ең аз мөлшері содан қалған сомасы салық кодексінде бекітілген ЖТС-ның мөлшерлемесіне көбейтіледі. Мысалы, есепті кезеңдегі тапқан табысы 100000 теңгеге тең.

Есептелуі:  90000-12025=77975

77975*10%=7797,5

90000-7797,5=82202,9

ІV Жұмысшылар мен қызметкерлермен  еңбекақы бойынша есеп айырысуының  синтетикалық есебі пассивті 3350шотында  жүргізіледі. Аталған шоттың кредитінде жұмысшылар мен қызметкерлерге есептелінген еңбекақының сомасы көрсетіледі, ал дебетінде жұмысшылар мен қызметкерлерге төленген еңбеақының сомасы және еңбекақыдан ұсталынатын ұсталымдар көрсетіледі. Жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбекақы келесе құжаттар негізінде есептелінеді:

1. жұмыс уақыты есебінің табелі;
2. кесімді жұмысшыларға наряд;
3. үстеме төлемдерге парақша.

Жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбекақы есептелгенде кәсіпорын бухгалтериясында келесі бухгалтерлік өткізбелер құрады:

1. негізгі өндіріс жұмысшыларына еңбекақы есептіленгенде:

Дт 8110 Кт 3350

2. Көмекші өндіріс жұмысшыларына еңбекақы есептелінгенде:                                                            

Дт 8310 Кт 3350

3. сату өткізумен айналысатын  жұмысшыларға еңбекақы есептелгенде:

 Дт 7110 Кт 3350

4. әкімшілік персоналға еңбекақы есептелгенде:

Дт 7210 Кт 3350

5. аяқталмаған құрылыста еңбек етіп жатқан жұмысшыларға еңбекақы есептелгенде:

Дт 2930 Кт 3350

6. кәсіпорынның жұмысшылары мен қызметкерлеріне сыйақы есептелінсе, кезекті демалыс күндеріне төлемақы есептегенде:

Дт 8110 Кт 3350

Дт 8310 Кт 3350

Дт 7110 Кт 3350

Дт 7210 Кт 3350

Дт 2930 Кт 3350

7. жұмысшылар мен қызметкерлердің еңбекақысынан ЖЗҚ-на ұсталымдар ұсталынғанда, келесі өткізбелер құрылады:

Дт 3350 Кт 3220