Экономикалық даму

  Экономикалық даму деңгейі — елдер тобының (елдің, ауданның) экономикалық даму процесінде қол жеткен дәрежесін және оларды салыстырылатын аумақтар иерархиясыныңқатарынан алатын орнын анықтауға мүмкіндік беретін жалпылама экономикалық сипаттама. Экономикалық даму деңгейі бір жыл ішінде өндірілген ұлттық табыстың немесе түпкі қоғамдық өнімнің халықтың жан басына шаққандағы көлемі ретінде анықталады. Бұл көрсеткіштердің сырт сипаты Экономикалық даму деңгейін анықтау үшін өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығының, ауыр және жеңіл өнеркәсіптердің арақатынастарын, техникалық прогрестің деңгейін анықтайтын казіргі кездегі өнеркәсіп салаларының (аспаптар жасау,радиоэлектроника, мұнай-химия және т.б.) үлесін; ғылыми-зерттеу мен тәжірибе - конструкторлық жұмыстардың даму деңгейін; бір тұрғынға шаққандағы электр энергиясын тұтыну, табиғи ресурстарды пайдалану деңгейін, қоғамдық өндірістің ұйымдастырылуы мен оның тиімділігі сияқты кешенді экономикалық сипаттамаларды талап етеді. Экономикалық даму деңгейін экономикалық әлеуеттен айыра білу керек, мысалы, ел экономикалық әлеуеті аз бола тұрып, жоғары деңгейде дамуы мүмкін және керісінше. 
 

1.2 Дамушы елдер жіктелімі, оның әлеуметтік-экономикалық, географиялық құрылымының ерекшеліктері және ұқсастығының сипаты. 
 

     Дүние жүзінде барлығы болып 230-мемлекет болса, олардың негізгі бөлігі даму үстінде, яғни олар барлық елдердің 4/5 бөлігін құрайды, бүкіл халықтың 80%орналасқан. Дамушы елдерге Азияның барлық мемлекеттері (Япония, Өңтүстік Қорея және Израиль жатпайды), Латын Америкасы елдері және Африка (ОАР жатпайды) елдері жатады.  
Олардың дамуы соңғы жылдары ғана яғни ХІХ ғасырдың аяғыннан басталады. Бұл елдердің барлығы дерлік бұрын отардағы мемлекеттер болған, яғни АҚШ, Япония, Ұлыбритания, Испания және Канаданың қол астында болған. Өз тәуелсіздіктерін біртіндеп алғаннан кейін ғана экономикасы даму бастары. Көбінің экономикасы өзтертипориясындағы табиғи эксурстарды шикізат ретінде дамыған елуірге сату, шетелден инвестиция тарту, ауылшаруашылық өнімдерін экспартқа шығару арқылы ғана жүзеге асырылады. Жалпы ішкі өнімі бойынша, яғни табысты әр жан басына шаққанда әл-ауқаты әлі де төмен, яғни көбісі дамыған елдерге бағынышты күінде алып отыр  
Экономикасын жақсарту үшін түрлі халқаралық ұйымдарға мүше болады. ХХғ Ғылыми Теқникалық прогресс басталғалы бері оларды электрондық құалдар жасап қарқынмен дамуда. 

     Дамушы елдер — империалистік мемлекеттердің ұзаққа созылған отарлық және жартылай отарлық қанауы салдарынан өздерінің әлеуметтік-экономикалық дамуы жағынан артта қалған Азиядағы,Африкадағы, Латын Америкасындағы тәуелсіз елдердің тобы. Дамушы елдерге, әдетте, өндіргіш күштердің дамуының салыстырмалы төмен деңгейі, көп жосықты (укладты) экономика, онда патриархаттық және ұсақ тауарлық шаруашылық жөн-жосықтың жоғары үлесі, әлеуметтік-экономикалық өзгерістердің аяқталмауы тән.  

     Дамушы  елдердің арасында ең тез қарқынмен  дамып келе жатқан Қытай мен Үндістан.

     Қытай. Азиядағы ең үлкен мемлекеттер қатарынан  орын алған. Халқының саны бойынша саны 1,5 млрд. Халқының көбі шығыстан орналасқан (90%). Жерінің 7%ғана егіншілікке жарайды. Қытай соңғы 50 жылда дүние жүзй таңқаларлықтай дәрежеде тез адам кетті. Қытай шетел инвестицияларын тарту бойынша АҚШ-тан кейін 2-орында. Яғни экспорттық капитал мөлшері 28- млрддоллор. Сондай-ақ шетел каипаниялары мен бірігіп жұмыс есылу арқасында экономикасы тез дамыған, яғни дүние жүзі мемлекеттері арасында 8 орында. Тас көміршығарудан дүниеге жүзінде бірінші орында. Экономикасынның дамуы күріш, мақта өсіруге, қара металы шығаруға дағдыланған.  Сонда ең негізгі экономикалық даму бағыты техниканы, киім-кешек, аяқ-киім және тұрмыстық заттарды экспорттау арқылы жүзеге асырылады.

     Үндістан. Азиядағы 2-ші дамыған елдер қатарына кіруге өз қоиған мемлекет Үндістан. Териториясы 25-штап және 7 біріккен территориядан тұратын федеративтік мемлекет. Бұрын Ұлыбританияның отары болып, өз тәуелсіздігін 1947 жылы алды. Халқының саны 1 мирд, адам 52% саутсыз. Жалпы экономикасы егін шаруашылығына дағдыланған. Осы күнде Жүниеге жүзінің 58% шәйкен қамтамасыз етіп отыр. Одан басқа географиялық жағдайы, яғни террипориясы жақсы болғандықтан арахис, қант қамысы, каоре, пальма құрмаса және тағы басқаларды экспорттайды. Үндістанда жылына 700 астам фильмдер түсіріліп, дүнмие жүзінің әр түрлі мемлекеттерінде прокатқа сатылады. Туристтік фирмалары көп, солардың . арқасында бюджетке қомақты санна түсіп отырады. 

     Жалпы айтқанда Қытай мен Үндістанды дамушы елдердің көшбасшысы деп атауының себебі олар шетелді инвесторларды көп  тартады. Экономикасы да жақсы қарқынмен дамуда. Яғни жалпы ішкі өнім жан басына шаққанда соңғы бес жылда 2,7%дан 6,2% өсті.

     Келесі  кестеде дамуны елдердің ішіндегі даму қарқыны бойынша жоғары мемлекеттер  көрсетілген. 

2-сурет.  Жоғары қарқынмен дамушы елдер. 

     Жоғары  қарқынмен дамушы ТМД елдері және Қазастан бұрын ҚСРО құрамында болып, кейін өз тәуелсіздігін алған Қазақстан, Ресей, Өзбекстан, Қырғызстан, Грузия, Армения, Латын Америкадығы дамушы елдер. 

     Дің бәрі дерлік шаруашылығы, цитрус өсімдіктері  және туризимне түседі. Ең қарқынмен дамып жатқан Бразилия. Ол географиялық орны қолайлы болғандықтан, табиғаты өте сұлу, сондықтан 8-9 айда туристер саны жергілікті халықтан да көп болып кетеді: Одан басқа кофе өндірумен аналысады. Кофе экспорттау бойынша дүние жүзінде жетекші мемлекеттер қатарына жатады. Негізгі Латын Америкачындағы барлық мемлекеттер АҚШ және Канада сияқты ұлы держаболардан көмек алып дамып жатыр. 

       Дамушы елдердің  негізгі экономикалық 
бағыттары. Дамушы елдер экономикасын жақсарту және дамыған мемлекеттер қатарына қосылу үшін бәсекелестікке түсікен. Яғни даму бағыттары қолда бар ресурстарды тиімді пайдаланып, дүниежүзілік әйгілі фирмалармен серіктестіктерқұнын жұмыс істе.  
Дамушы елдердің әртүрлі саясатының арқасында ЖІӨ соңғы жылдары 2% өсті, бұл дүние халықтарының жағдайының жақсара бастағаның бір белгісі.  
Түркменстан, Әзербайжан т.б мемлекеттер Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығын құрды. Тоқырау кезеңін бастан кешкен бұл мемлекеттердің экологиясы 1990 жылы өз тәуелсіздіктерін алып, одан 1994 жылдарға дейінгі орталықта кризистік халде болды. Бүгінгі күнде олардың экономикасы қарқынды түрде дамып бара жатыр. Дамуы металл, мұнай, ауылшаруашылығы өнімдерінің және шет елдік инвесторлар есебіне дамып келе жатыр. КСРО құрамында олар бір ғана валюта-рубльді пайдаланған 1992 жылы ауыр инфляцияға ұшырағаннан кейін әр мемлекет өз валютасын шығара бастады.  
Осы мемлекеттердің арасында экономикасы жылдан-жылға жақсарып бара жатқан Қазақстан. Қазақстанның жер аумағы бойынша 9 орында тұр. 15 млн халқы бар, ұрбанизация дәрежесі 53%. 1992 жылы 2-наурыз БҰҰ мүше болды. «Қазақстан - 2030» даму стратегиясы бойынша экономиасын көтеруде. Негізгі 5 экономикалық ауданға біріккен. Тас көмір, мұнай, қара және түсті металлдарды өңдеу, ауылшаруашылығының өнімдерін экспорттау арқылы жүзеге асырылып отыр. Дүние жүзілік сауда ұйымына кіруі мүмкін. Орта Азиядағы ең жақсы дамыған мемлекет. Дүниежүзілік мемлекеттермен саяси және экономикалық байланысы жылдан-жылға жақсару үстінде. 

     Дамушы  елдердің қаржы жүйесі. Дамушы елдердің қаржы жүйесі, мемлекеттік бюджетті, жергілікті бюджеттерді, федеративтік мемлекеттерде (Үндістан,  Бразилия,  Мексика, Колумбия, Нигерия, т.б.) бұған қоса федерация мүшелерінің бюджеттерін, мемлекеттік және жекеше кәсіпорындардың бюджеттерін қамтиды. Дамушы елдердің экон. және қаржылық жай-күйі көбінесе дамыған елдерден түсетін қаржы ресурстарымен айқындалады.

     Соңғы жылдары жекелеген мемлекеттердің жағдайында саралану үдерісі болды. Мәселен, Корея республикасы, Сингапур жоғары дәрежеде дамыған елдерге бұрынғы  Ұлыбритания отары Гонконг (қазір Сянгян арнаулы әкімшілік ауданы, ҚХР) ірі қаржы орталығына айналды. Бразилия, Аргентина,  Мексика,  Чили  индустриялы елдерге, ал мұнайды экспорттаушы елдер ұйымына (ОПЕК) мүшелер қолайлы экономикалық және қаржылық жағдайда болып отыр. Сонымен бірге кедей елдердің саны да айтарлықтай көп. Олар негізінен экономикалық және қаржы жағдайы өте ауыр Африка мен Латын Америкасы елдері.

   Дамыған елдердің салық жүйесі, нарықтық экономикаға тәуелді. Оған тікелей салықтар: заңи тұлғалардың табыс(пайда) салығы, жеке тұлғалардың табыс салығы (өзіндік табыс салығы), капиталдан пайыз түрінде алынатын табысқа салынатын салық, меншік (мүлік) салығы; жанама салықтар: акциздер, ІІС, сатудан төленетін салық, кеден бажы, мәміле салығы жатады. Әлеуметтік сақтандыру қорларына төленетін жарналар, мақсатты салықтар не бюджет жүйесіне (АҚШ), не дербес әлеуметтік сақтандыру қорларына (Ұлыбританияда Ұлттық сақтандыру қорына, ГФР-де Әлеуметтік сақтандыру қорына) түседі. 

   Салықтар мен әлеуметтік сақтандыру қорларына төленетін жарналар мемлекеттік кірістің негізгі үлесін құрайды (мыс., Ұлыбританияда 98%). Бірқатар елдерде тікелей салықтарға салмақ салынады (АҚШ), екінші бір елдерде жанама салықтарға ден қойылады (Франция), үшінші бір елдерде тікелей және жанама салықтар шамамен теңдестірілген (Ұлыбритания, ГФР). Федерациялы мемлекеттерде салық жүйелері федералдық, аймақтық және жергілікті салықтарды қамтиды, біртұтас мемлекеттерде орталық үкіметтің салықтары мен жергілікті салықтар қолданылады.