ҚР-ның сыртқы және ішкі қарыздары

    (1) өрнек - бұл тапшылықты инфляциялық қаржыландырудан болжалған дисконтталған ысырапты көрсететін қазыналық биліктін мақсатты атқарымы. Ысыраптың квадраттық атқарымы ақша эмиссиясының ЖІӨ үлестерімен  теріс әсер етуін сипаттайды. Мұндай әсер ету, ең алдымен, трансакцияға салық ретінде инфляциялық салықтың бұрмалануымен шарттасылған. Берілген өрнектегі Е₀ бастапқы ақпаратпен шарттасқан математикалық болжауды білдіреді. (2) теңдеу уақыттың түрлі кезеңіндегі қарыз бойынша төлемдерді байланыстыратын серпінді бюджеттік шектеулердің тізбектілігін сипаттайды. R_t нақты пайызы G_t экономикалық өсу қарқынына түзетіледі, өйткені қарыз ЖШӨ үлесімен өлшенеді. b_t қосымша қарызға алу бастапқы қарызға қызмет көрсету және өтеу мақсатымен сыртқы немесе ішкі нарықта іске асырылады. Егер b_t < 0 болса, онда мемлекеттің қосымша активтері міндеттемелерден артады. (3) теңсіздігі мемлекеттік міндеттемелердің T ақырғы сәттегі шектік шамасын шектейді.

    Біздің  мақсатымыз қарызды оңтайлы басқару жөнінде сапалы қорытындылар алу. Сондықтан талдауды оңайлату үшін кейбір болжам жасайық. Атап айтқанда біз қарыздың мерзімдік және валюталық құрылымынан жалпылаймыз, сондықтан қосымша таза қарызға алуды бір кезеңді деп түсінуге болады. Бұдан әрі, біз нақты пайыздың ЖІӨ қарқынының өсуіне қатынасы дисконттау көбейткішіне кері үйлесімді деп болжаймыз, R_t/G_t = 1/β. Мұндай болжау Эйлердің жалпы тепе-теңдіктің серпінді үлгісіне арналған тепе-теңдіктен келіп шығады және өсудің тұрақты тәртібін сипаттайды. Бұдан әрі біз арақатынасқа пайызды, өсу қарқыны мен дисконттаушы коэффициентті байланыстыратын арақатынасқа кездейсоқ көбейткішті енгізіп бұл болжамды әлсіретеміз.

    Жоғарыда  аталғандай, қарыз бойынша төлеу кестесі берілген деп са- налады, сондықтан δ_t барлық мәңдері уақыттың алғашқы кезеңінде белгілі деп саналады. Қарыз шамасы  b* кезең ақырына сондай-ақ белгілі. Бұл параметр  D₀ базалық қарыз бойынша T сәтіне өтелмей қалған міндеттемелердің есебінсіз рұқсат берілген жүктемені көрсетеді. b* терминалдық қарызды мемлекеттің ұзақ мерзімді қарызқорлық саясатының мақсаттық бағдары ре-тінде қарастыруға болады. Мұндағы X_t және s_t экзогенді кездейсоқ шамалар ретінде қарастырылады, бұл нақты айырбас бағамы мен бастапқы профициттің табиғатына әбден сәйкес болады. Төменде біз бұл шамалардың серпінін талдауға толығырақ тоқтаймыз.

    Талдауды  оңайлату үшін біз сондай-ақ ақша айналымы жылдамдығының өзгеруінен жалпылаймыз және сеньораждың теріс еместігіне шектеу енгізбейміз, m_{t ≥0.} Мұндай шектеу қазнашылық билік Ұлттық банкі алдындағы өзінің қарызын өтемейді дегенді білдірген болар еді. Алайда оның ресми есебі бұдан арғы қорытындылардың мәңін өзгертпейді, өйткені, төменде көрсетілгендей, өкіметтің оңтайлы тәртібінде қусырылған ақшаға келу қажеттілігінің мәңі жоқ.

     Жоғарыда  келтірілген нәтижелерді оңтайлы  ақша эмиссиясын есептеп шығу үшін қалай пайдалануға болатынын қарастырайық. Бұл үшін кездейсоқ үдерістерді доллардың нақты айырбас бағамы мен бюджеттің бастапқы профициті үшін айрықшаландыру қажет. Доллардың нақты айырбас бағамы ортаншасына қайтарылатын үдеріс болады деп есептейміз:                       

x_t = a_x x_t-1  + (1-a_x )x* +ε_xt,  

мұндағы a_x – автокемімелі коэффициент, x* - теңгенің нақты бағамының ұзақ мерзімді деңгейі, ε_xt – 0 математикалық болжамы бар кездейсоқ айнымалы шама. Уақыттың бастапқы кезеңі үшін x_{0 =} 1 мөлшерлеу шарты пайдаланыла-ды, сондықтан t жылындағы базалық қарыз бойынша төлемнің бастапқы сәтіндегі болжауы мынаған тең:  

E₀ δ_t x_t  = δ_t [a_x^t + ( 1- a_x^t )x*].  

      Бастапқы  профициттің серпіні үдеріске бағынады деп санаймыз, оған E₀ s_t, t = 1,…,T бастапқы болжамы белгілі. Бұл мәңдерді сценарий түрінде береміз: қолайлы, біркелкі қолайсыз және қолайсыз. Мұнда біз сыртқы қарызға өтеу мен қызмет көрсету нақты кестесін пайдаланамыз. Біз ЖІӨ-нің жылдық қарқынының 3% -ға тұрақты және тең өсуін болжаймыз. Біз 245 млрд. долл. өрнекпен базалық 2000 ж. ЖІӨ-нің бағалануының өсуіне сүйенеміз. Ақырында, x* долларының нақты бағамының мәңі 0.59 тең, ал автокемімел коэффициенті а = 0.8 тең деп қабылданады. Барлық бастапқы және есептік мәңдері сәйкес жылдың ЖІӨ-нің пайызында берілді.

    Қазақстан Республикасының жалпы және мемлекеттік қарызының дамуына жүргізілген зерттеу, неғұрлым жинақталған сыртқы қарыз ауыртпалықты болса, соғұрлым үлкен шамада оның қызмет көрсетуі бүкіл ұлттық экономиканың және оның қаржы саласының атқарылымдығымен өзара іс-қимылға тартатындығын көрсетті. Бұл, ең алдымен, мемлекеттік бюджетке, ақша-несие жүйесіне, елдің несиені өтеу қабілетіне әсер етеді.

    Мемлекеттік бюджет үшін сыртқы қарыздың шамадан  тыс өсуінің қолайсыз салдарлары негізінен оның өтеу кезеңімен байланысты. Ағымдағы бюджеттік кезең үшін жаңа қарыздар, керісінше, салық және басқа әдеттегі кіріс көздеріне түсетін жүктемені азайту  мүмкіндігін дәмелендіреді, бюджеттік үдерістің барлық кезеңдерінде икемдірек оңтайландыруға мүмкіндік береді. Сол уақытта сыртқы қарыз жөніндегі төлемдер кестесі қолайсыз болуы мүмкін. Кез келген жағдайда өзара іс-қимылдың дәрежесі мен салдарлары негізінен жинақталған сыртқы қарыздың салыстырмалы шамасына байланысты. 

    ҚОРЫТЫНДЫ

1. Қазақстанның экономикасы жоғары қарқынмен дамуда. Бірақ та байқалған өсу негізінен, әсері өсіп келе жатқан экономиканың шикізат секторының дамуымен байланысты. Инвестициялар негізінен экономиканың шикізат және саудаға салынбайтын салаларына жіберіледі. Әжептәуір ымырашыл қазынашылық саясат жүргізілуде. Орталықтандырылған қорға жіберілетін қаражат ескерілген бюджеттің жалпы профициті және мұнай табыстарының жинақталған үлесі біртіндеп төмендеуде, ал мұнайға жатпайтын сектордың тапшылығы артуда.

    2. Мемлекеттік қарыз, бюджет және  салықпен қатар, ең маңызды  экономикалық санат болып есептеледі. Ол жүргізілетін қаржы саясаты арнасында қарастырылуға тиіс, яғни қарызды өтеу бойынша шығыстарды азайтуға мүмкнідік беретін, тәуекелдіктен құтылатын, төлем кестесін деңгейлестіретін қарызбен операцияны барынша тиімді тәртіптемеде жүргізу. Дұрыс қаржы саясаты кезінде мемлекет салық ауыртпалығын уақыты бойынша бөле алады, салық жүйесіне тек мемлекеттің серіктесі болуға ғана емес, сонымен бірге, бұдан әрі мемлекеттің де қаржы мүмкіндіктерін дүркін-дүркін арттыруға қабілеті белгілі бизнестің де серіктесі болуға мүмкіндік береді.

    3. Қазақстан, халықаралық рейтінгілік  агенттіктердің бағалауы бойынша,  қазіргі кезде халықаралық қаржы  институттары үшін сенімді және  тартымды қарыз алушы болып  табылады. Мұнда елдің қаржы нарығындағы  ресурстардың артылып қалуы мемлекеттік қарыз алу саясатын сыртқы нарықтардан ішкі нарықтарға қайта бағдарлау қажеттілігін мәжбүр етеді. Тіпті пайдасы аздау жағдайда да мұндай саясат ең қолайлы көрінеді. Біріншіден, бұл елдің қаржы нарығындағы өтімді құралдарының өткір тапшылық проблемасын төмендетуге мүмкіндік береді. Екіншіден, қарызды өтеуге бағытталған бюджет қаражаты, Қазақстанда қалатын болады да елдің экономикасына жұмыс істейтін болады.

    4. Сыртқы берешектің едәуір айтарлықтай,  сонымен бірге тұрақты өсіп  отыратын бөлігін, ұлттық компаниялардың міндеттемелері құрайды. Қолданыстағы заңдар бойынша, бұл қарыз алуды ҚР-нің ҰБ мемлекеттің қарызына қоспайды. Осыған байланысты мемлекеттің сыртқы қарызы туралы біздің толық бағалауымыз жоқ, оған ҚР-нің ҰБ мен ҚМ-нің сыртқы қарызынанбасқа ұлттық компаниялар мен басқа мемлекеттік кәсіпорындардың сыртқы міндеттемелері де кіруге тиіс.

    5. Біздің елімізде, Қазақстан Республикасы, бір жағынан, орталықтандырылған  қор арқылы қаржы ресурстарын  әлемдік қор нарықтары мен  несие капиталдарының нарықтарына инвестициялайды, ал екніші жағынан сыртқы қарыздарды тартады. Мұнда тартылған қарыздарды өтеуге жұмсалатын шығыстар орталықтандырылған қордың активтерін түрлі қаржы құралдарына орналастыру табыстарынан артып түседі, бұл қорытындысында жүргізілетін ыңғайласпа операциялар бойынша теріс маржаны қалыптастырады

    6. Мемлекеттік және кепілдік берілген  мемлекеттік қарызды тікелей  басқару және елдің жеке меншік  қарызының құрылымын қалыптастыруды  жанама басқаруды жүзеге асыру  үшін арнайы органды құруды ұсынамыз. Мұндай органның қажеттілігі сырттан қарыз алуды тікелей шектей шын мәнінде мүмкін болмайтынымен шартталған. Мұндай шектеуге жанама әсер ететін айқын саясатты дайындау қажет. Мұның қажеттілігі, мемлекет жеке меншік сектордың қарыз алуды жүзеге асыруын бақылауға тиістігімен шарттастырылған. Мұндай қарыз алулар берілген Агенттікті бұл жөнінде хабардар еткеннен кейін, сондай-ақ сырттан қарыз алуды резервтік талаптар мөлшерлемесін есептеу базасына енгізу арқылы жүзеге асырылуға тиіс деп санаймыз.

    7. Мемлекет, қарыз алуды мемлекет  немесе жеке кәсіпорындар жүзеге  асыруына тәуелсіз сенімді қарыз  алушы беделін сақтап қалу  үшін басқа елдер алдында өз  субъектілерінің қарыз бойынша  бақылауын жоғалтпауға тиіс.

Қазақстанның  халықаралық қаржы ұйымдарымен  қарым-қатынасын экономикалық мақсатқа сай негізде құру қажет. Ақылы техникалық көмекті пайдаланудан және халықаралық қаржы институттары (Дүниежүзілік банк, ЕЖжДБ және басқалары) үшін мемлекеттік кепілдік беруден бас тарту мүмкін. Бағдарлама деректері мемлеекттің сыртқы қарызын «ауырлатады», мұнда бағалы қағаздар нарығының дамуына және бенгмарк – құралдарын құрмай мүмкіндік жасамайды және эталон қарыз алушы ретінде елдің беделін көтеруге сәйкес мүмкіндік жасамайды. Бұл бағдарламаларды не ішкі  ресурстарды пайдаланумен  не қарызқорлық қаржы құраладырның жаңа түрлерін жасауға, қор нарығының өтемпаздығын арттыруға және ішкі эмитенттер үшін бенчмаркты орнатуға көзделген сырттан қарыз алудың тиімді бағдарламаларымен ауыстыру қажет. Мемлекеттік қарызды басқарудың тиімді тетіктерін құру мемлекеттік емес қарыз алушылардың сыртқы қарыздарының көлемі бірітіндеп төмендейтін, ал сол уақытта ішкі қарыз алу көлемі артатындай жағдай жасауға мүмкіндік береді. Бұл валюта бағамдарының ауытқуын төмендетеді және ішкі институционалдық инвесторлар үшін құралдардың қажетті нарығын қамтамасыз етеді.