Сыртқы экономикалық қызметін реттеу

Муханова (Дарина) Қарлығаш

10-512-41 тобы Қаржы  (қаз) СПО 

Қаржыдан Жеке үй тапсырмасы

4-нұсқа

Сыртқы экономикалық қызметін реттеудің  қаржылық әдістері

Сыртқы экономикалық қызметті мемлекеттік реттеу әртүрлі нысандар мен әдістерді кіріктіреді. Реттеудің негізгі нысандары мыналар болып табылады:

• Сыртқы экономикалық қызметті қаржыландыру;
• Салық салу;
• Инвестициялау;
• Сыртқы қарыз алу;
• Сыртқы берешек;
• Экспортты қаражаттандыру

Реттеу әдістері көрсетілген  нысандарға сай келеді және тура, сондай-ақ жанама әдістерді кіріктіреді.

Тура әдістерге реттеудің әкімшілік нысандары: лицензиялар мен квоталар жатады. Экспорт пен импортты лицензиялау мен квоталау шикізат ресурстары мен тауар қорларының шектеулігі жағдайында ішкі рынокты толтырып,тұрақтандыру мақсатымен уақытша шаралар ретінде пайдаланылады. Сондай-ақ сыртқы экономикалық қызметке (сыртқы саудаға, валюталық операцияға және басқаларға) мемлекеттік монополия қойылуы мүмкін.

Реттеменің жанама немесе экономикалық әдістері неғұрлым пәрменді және дамыған сыртқы экономикалық қатынастарға сай болып табылады. Бұларға салықтар, соның ішінде кеден баждары, валюта бағамы, дүниежүзілік баға, сыртқы кредиттер бойынша пайыздық мөлшерлемелер, облигациялардың, басқа бағалы қағаздар мен төлем қаражаттарының бағамы жатады.

Валюта бағамы немесе басқа  елдің валютасының ақша бірлігінде тұлғаланатын ұлттық ақша бірлігінің бағасы барлық ішкі бағаларды басқа елдің бағаларымен байланыстырады. Валюта бағамының ауытқуы отандық тұтынушылар үшін басқа елдің тауарларының бағасын өзгертеді және, керісінше, отандық тауарлардың бағасы басқа елдің тұтынушылары үшін өзгереді. Сөйтіп, бұл өзгерістер экспорт пен импорттың тартымдылығына әсер етеді; ұлттық валюта бағамының басқа елдің салыстырмалы валютасынан азаюы жағдайында экспорт дами бастайды, кері жағдайда импорт дамиды, өйткені бірінші жағдайда отандық тауарлар шетелдіктер үшін арзандайды және бұл тауарларға олардың тарапынан сұраным ұлғая түседі; екінші жағдайда импорттық тауарлар арзандайды және өздерінің елінде бұл тауарларға сұраным артады.

Мемлекеттің валюта бағамдарының жүйесі икемді (құбылмалы) немесе тіркелген валюта бағамдары түрінде ұйымдастырылуы мүмкін.

Икемді бағамдар жүйесі кезінде  айырбас валюталардың сұранымы мен  ұсынымы негізінде жүзеге асырылады, тіркелген бағамдар жүйесі кезінде  ұлттық  валютаның алтынға немесе бақа тұрлаулы валютаға белгілі бір  қатынасы белгіленеді; екінші жағдайда мемлекет бұл арақатынасты реттеп отырады, сөйтіп елдің төлем балансының теңгерімділігіне жету мақсатында валюта рыногының қызметіне  араласады. Бұл орайда шетелдік валюта бағамының кемуі экспорт кезінде  құнның импорт кезінде өтелінетін шығысын  тудырады және керісінше, бұл бағамның көтерілуі кезінде ысыраптар  импорт кезінде пайда болады, бұл  қосымша экспортпен жабылуы тиіс.

Валюта бағамдары  өзгерісінің экспорт пен импорттың  көлеміне әсері (шетелдік ақша өлшемдерінде – шет.ақша өлш. және ұлттық ақша өлшемінде  - ұлт.ақша өлш.)

КӨРСЕТКІШТЕР	Бағамдар нұсқалары
	1-қалыпты	2- төмендетілген	3-көтеріңкі
1	2	3	4
Бағамдардың арақатынасы(шет.ақша өлш.:ұлт.ақша өлш.) Ақшаның бастапқы сомасы (мың  ұлт.өлш.) А. Тіркелген бағамдар Экспорт Алынған экспорттық түсім  ақша (мың шет.ақша өлш.) Белгіленген бағам бойынша  қайта саналған экспорттық түсім  ақша (мың ұлт.ақша өлш.) Валюталардың қалыпты  бағамының шарттарынан ауытқу (мың  ұлт.өлш.) Импорт Отандық импортер үшін: Шетелдік валютаға қайта  саналған ақшаның сомасы (импорт құны, мың шет.ақша өлш.) Ішкі рыноктағы сатудың  көлемі (рыноктың шарттар бойынша  мың ұлт. өлш. 1:150) Валюталардың қалыпты  бағамының шарттарынан ауытқу (мың  ұлт. өлш.) Шетелдік импортер үшін: Жеткізілім көлемі (мың  шет. өлш.) Өткізуден алынған табыс (мың ұлт. өлш.) Шетелдік валютаға қайта  саналған өткізуден алынған табыс (мың ұлт. өлш.) Шетелдік импортер үшін ауытқу (мың шет. өлш.) Б. Икемді бағамдар Экспорт Жеткізілім көлемі (мың  ұлт. өлш.) Шетел рыноктарында сату (мың  ұлт. өлш.) Еркін бағам бойынша ұлт. өлш. қайта саналған өткізуден алынған  табыс (мың ұлт. өлш.) Импорт Отандық импортер үшін: Валютаға қайта саналған қаражаттардың сомасы және сатып  алу көлемі (мың шет. өлш.) Ішкі рыноктағы сатудың  көлемі (мың ұлт. өлш.) Шетелдік импортер үшін: Шетелдік өлшемдегі жеткізілім көлемі (мың шет. өлш.) Өткізуден алынған табыс (мың шет. өлш.) Валютаға қайта саналған өткізуден алынған түсім-ақша (мың  шет. өлш.)	1:150   10000       100     1500   -         66,7     10000   -   100   1500     100   -     10000   66,7     10000         66,7   10000     100   1500   100	1:140           100     1400   -100         71,4     10710   710   100   1500     107,1   7,1     10000   71,4     10000         71,4   10000     100   1400   100	1:180           100     1600   100         62,5     93,75   -625   100   15000     93,7   -6,3     10000   62,5     10000         62,5   10000     100   1600   100

 

Импорт кезінде (шетелдік импортер үшін) шетел валютасы бағамының  жергілікті валютаға салыстырмалы төмендеуі  жергілікті рынокта мүмкіндіктердің  кеңейгендігін білдіреді (2-нұсқа) және керісінше, бұл бағамның артуы импортталатын  тауарларға бағаның өсуіне байланысты рыноктың тұқыруына ұрындырады (3-нұсқа).

Отандық импортерлер үшін бағамдардың ауытқулары шетел тауарларын сатып алу жөніндегі мүмкіндіктерінің өзгеруін білдіреді.

Сөйтіп, валюта бағамы экспорт  пен импорттың көлеміне әсер етеді, ол, өз кезегінде, қаржы құралдары  – экспорт пен импортқа салынатын  салықтар, кеден баждары арқылы алынатын және бөлінген қаржы ресурстарының мөлшеріне және мемлекеттің де, сондай-ақ экспорттық өнімді, тауарды, қызметтерді өндірушілердің де немесе оларды тұтынушылардың да қаржы жағдайына ықпал жасайды.

Дағдарысты ахуалдар кезінде: өндірістің едәуір құлдырауы мен  қанағаттанғысыз сұраным тудырған инфляция кезінде сыртқы экономикалық тепе-теңдікті айқындайтын микроэкономикалық  үйлесімдер мен қағидаттар бұзылады әрі бұрмаланады. Бұл тұтынушыларды  импортқа жалпыға бірдей бағдарлаумен, өскелең импортты жабу үшін экспорттық валюталық түсім-ақшаның жетіспеушілігімен, ұлттық валютаның тұрлауы валютаға қарағанда бірден құнсыздануымен қосарлана  жүреді. Орталық банк валюта резервтерінен айырыла отырып немесе халықаралық қаржы ұйымдарына қолдауды өтіне отырып, өзінің ақша бірлігінің бағамын қолдап отыру үшін валюталық басқыншылықтар жүргізуге мүдделі болады. Дағдарыстың одан әрі дамуы мемлекетті елдің өмірлік тіршілігіне сондай қажет болып отырған импортты да шектеуге мәжбүр етеді, өйткені оны төлеуге ақшасы жоқ. Экономикасы шикізатқа бағдарланып отырған елдерде ұзаққа созылған дағдарыстар экспорттың бірден-бір көзі болып отырған табиғи ресурстардың сарқылуына, экономикалық, тіпті саяси тәуелсіздікті болуы мүмкін жоғалтуға жеткізеді.

Салықтар сыртқы экономикалық қатынастардың маңызды реттегіші  болып табылады; сондай-ақ арнаулы  – бірлескен кәсіпорындардың  пайдасына салынатын салықтар, кеден  баждары (экспорт пен импортқа салынатын  салықтар) жөнінде болып отыр.

Көптеген мемлекеттерде  экспорт пен импортты  кедендік-тарифтік реттеу жүргізіледі.

Кеден кодексі кеден аумағының, кеден баждарының және кеден алымдарының  бірлігі негізінде кеден ісінің қағидаттарының (яғни тауарлар мен  өзге де заттардың кеден шекарасы арқылы өту тәртібін, кеден салығын  салуды, ресімдеуді, бақылауды және кеден саясатын жүзеге асырудың басқа  құралдарын) белгілейді.

Кеден тарифі ішкі рыноктағы  шетелдік бәсекені реттейді. Кеден  тарифі кеден баждары мөлшерлемелерінің  жүйеленілген жиынтығы болып табылады, олар республиканың кеден аумағына әкелінетін және бұл аумақ шегінен  әкелінетін тауарлар мен өзге де заттарға салынады.

Кеден ісін жүзеге асыру  кезінде кеден органдары алатын заңнамада белгіленген және мөлшерлемелерін  Үкімет белгілейтін кеден төлемдерінің басты түрлерінің бірі кеден баждары  – ұлтытқ шекара арқылы тасылатын  тауардан кедене тарифінде қарастырылған  мөлшерлемелер бойынша мемлекет алатын салықтар. Отандық практикада баж салығының адвалорлық, айрықшалықты және құрамдастырылған мөлшерлемелері кең тараған: адвалорлық – салық салынатын тауарлардың құнына пайызбен, айрықшалықты – белгіленген мөлшерде салық салынатын тауарлардың немесе заттардың өлшеміне, ал құрамдастырылған мөлшерлемелер – салық салудың екі түрінің ұштасуы жолымен есептелінетін мөлшерлемелер. Әкелім, әкетілім, транзиттік, маусымдық, арнаулы, демпингке қарсы, өтемдік, протекционистік (қолдампаздық), пұрсаттылықты (преференциалдық) кеден баждары болып ажыратылады. Қазақстанда импорттық (әкелімдік), маусымдық, арнаулы, демпингке қарсы, өтемдік баждар қолданылады.

Кеден баждарының түрлері

Алу әдісі бойынша	Айрықшалықты	Адвалорлық	Құрамдастырылған
Салық салу объектісі бойынша	Импорттық	Экспорттық	Транзиттік
Сипаты бойынша	Маусымдық	Демпингке қарсы	Өтемдік
Шығу тегі бойынша	Дербес	Конвенциялық	Пұрсаттылықты
Мөлшерлемелердің тұрпаттары бойынша	Тұрақты	Ауыспалы
Есептеп шығару әдісі бойынша	Атаулы (номиналдық)	Тиімді

 

1996 жылға дейін Қазақстанда  экспорттық баждар жұмыс істеді. Экспорттық кеден баждары үкімет  анықтайтын тізбе бойынша тауарлардың  жеке түрлеріне салынды. Экспорттық  баждар меншік нысанына және  тіркеу орнына қарамастан заңи  тұлғалардан, сондай-ақ тауарларды  экпортқа шығаратын жеке тұлғалардан  өндіріп алынды. Экпорттық баждарды  шетелдік валютада экпортшылар  төлейді және тауарлар мен  қызметтер көрсетудің кеден құнына  есептеледі. Бартерлік (тауар айырбасы) операциялары бойынша тауарлардың әкетілімі кезінде баждың мөлшерлемесі сақталады. Экспорттық кеден баждары көптеген мемлекеттерде қолданылады және сыртқы сауда айналымының, дүниежүзілік рыноктардағы тауарлар бағасының, олардың бәсекеге жарамдылығының шынайы реттеушісі болып қалуда және жалпы бұл рыноктердің жағдаятына әсер етеді.

Экспорттық кеден баждарының экономикалық мәні – асолюттік рента. Оны шетелдік сатып алушы төлейді.

Сыртқы сауданы мемлекеттік  реттеу жүйесін жетілдіру, елдің  импорттық саясатын тиімді жүзеге асыру, сыртқы экономикалық қызметтен мемлекеттік  бюджеттің кірістерін көбейту мақсатымен Қазақстанда импорттық кеден  тарифі енгізілді. Импорттық кеден  тарифі қарастырған кеден баждары  құнына пайызбен белгіленген және теңгемен (Ұлттық банк белгілейтін теңгенің бағамы бойынша кедендік құнды қайта  есептей отырып) немесе импортердің  таңдауы бойынша еркін айырбасталымды валютамен төленеді.

Тауардың кедендік құны –  кеден шекарасын кесіп өткен  мезеттегі нақты төленген баға. Оған фактура-шотқа кірмеген нақты шығыстар қосылады.

Импорттық кеден баждарының жүйесі ұлттық өндірісті шетелдік өнім экспансиясынан қорғайды: отандық тауарлармен  бәсекелесетін тауарларға жоғары импорттық баждар, жоқ немесе ел ішінде жеткіліксіз көлемде өндірілетін тауарларға төмен баждар салынады. Бұл қағидат бір мезгілде мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлігін толтыру жөніндегі мемлекеттің фискалдық мүдделерін қамтамасыз етеді.

Қазақстанның кеден шекарасы арқылы тауарлар алып өткен кезде  және оның кеден заңнамасында белгіленген  басқа жағдайларда кеден баждарынан басқа кеден төлемдерінің мынадай  түрлері төленеді:

кедендік ресімдеу үшін кеден  алымы;

тауарларды сақтау үшін кеден  алымы;

кедендік ілесіп алып жүру үшін кеден алымы;

Қазақстан Республикасы кеден  органдарының лицензия беру алымы;

кедендік ресімдеу жөніндегі  маманның біліктілік аттестатын беру алымы;

алдын ала шешім үшін төлемдер және т.б.

Қаржы министірлігінің Кедендік бақылау агенттігі кеден төлемдерін алудың тәртібін анықтайды, ал оның органдары  кедендік мағлұмдамаға сәйкес тауарларды кедендік бақылауға ұсынған кезде  төлемдерді төлеуді тексереді.

ТМД мемлекетінде өнім жеткізілімі  үшін кеден баждарын төлеу қолданыстағы заңнамаға және осы елдермен жасасқан үкіметаралық келісімдерге сәйкес жүзеге асырылады.