Бюджеттік құқықтар

ЖОСПАР

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

Бүгінгі таңда Қазақстанның қолындағы экономикалық өсудің жоғары қарқынын қамтамасыз ететін серпінді дамып келе жатқан отын-энергетика, металлургия және химия кешендері бар.

Сонымен бір мезгілде біздің алдымызда экономиканың теңдестірмелігін қамтамасыз ету, өңдеуші өнеркәсіпті, жоғары технологиялы және ғылыми қамтымды өндірістерді, өндірістік инфрақұрылымды және агроөнеркәсіп секторын ілгерілете дамыту жөніндегі аса маңызды міндеттер тұр.

Қаржы жүйесінің негізгі  буыны мемлекеттік бюджет болып  табылады. Мемлекеттік бюджет ретінде 1991-ші жылға дейін Одақтық бюджет болып келді. Оған барлық Одақтас республикалардың бюджеті енген еді. Бүгінде Қазақстан егеменді ел болған соң, республика үкіметі өзінің ұлттық мемлекеттік бюджетін жасауға кірісіп кетті.

Одақтық бюджет 1984-ші жылдан бастап тапшылық күйін кеше бастады. Рыноктық қатынастарға көшу бюджет байланыстығына қатты әсер етті. Ол жылма – жыл қарыздар болған кәсіпорындар мен ауыл шаруашылығының салмақты дотацияларды бюджет иығына артуымен түсіндіріледі. Өнеркәсіп өнімін сатып алу бағасы мен ауыл шаруашылығы өнімін сату бағалары тепе-теңдігінің бұзылуы нәтижесінде де болды. Күрделі әлеуметтік бағдарлама мен қорғанысқа кеткен шығындарды мемлекет дотациялап отырды.

Мемлекеттік бюджет –  мемлекеттің  негізгі қаржылық жоспары. Ол мемлекеттің шығын мен табыстарының балансы. Бюджет ұғымы француздың сөзі немесе табыс пен шығындарды бөлу.

Егер шығындар табыстан асып кетсе, бюджет тапшылығы пайда  болады. Бюджет талшығын жою үшін табыс  бөлігін толтыру қажет немесе мемлекеттік бюджеттің шығын  бөлігін қысқартқан жөн. Бюджеттің  табыс пен шығынның айырмашылығын жабу үшін, мемлекет қиыстырылған вариантына көшеді. Демек мемлекет ұлттық банк несие қорының, тұрғындардың халықтық банктегі салымының, сақтандыру қоғамдары қорының, бнлгіленген бөлігін алып отырады. Осы сомалар мемлекеттік қарызды құрайды. Бұл мемлекеттің ішкі қарызы.

Мемлекеттің ішкі қарызынан  басқа сыртқы қарызды да болады. Бюджет талшығын бәсеңдету үшін мемлекет тек қана ішкі міндеттермен ғана шектелмей, қайтару мақсатымен сыртқы займдар  мүмкіндіктерін де пайдаланады. Міне, осылай мемлекеттің сыртқы қарызы да пайда болады.

1. Бюджеттік  құқық және мемлекеттік бюджет

 

Бюджеттік құқық мемлекеттік  бюджетті (Республикалық және жергілікті бюджеттердің жиынтығы) қалыптастыру және болу, сондай - ақ бюджеттен бөлінген қаражаттарды пайдалануды ұйымдастыру барысында туындайтын бюджеттік қатынастарды реттейтін қаржылық құқықтың аса маңызды бөлімі болып табылады.

Мемлекеттік бюджетті қалыптастыру және болу, сондай-ақ бюджеттік ресурстарды  пайдалануды ұйымдастыру барысында  туындайтын бюджеттік қатынастар бюджеттік құқықтың пәні ретінде қарастырылады.

Осы бюджеттік қатынастарға мына келесідей белгілер тән болады:

1.бұл қатынастар республикалық  бюджет пен жергілікті бюджеттердің  кірістері мен шығыстарын қалыптастыруға  байланысты жүзеге асырылатын мемлекеттің бюджеттік қызметінің барысында туындайды;

2.бұл қатынастар әрқашанда  бөлу және қайта бөлу сипатында  көрініс табатын ақшалай қатынастар  болып саналады;

З.бұл қатынастар әрдайым  республикалық бюджет пен жергілікті бюджеттердің кірістеріне түсетін ақша сипатындағы құнның және сол бюджеттердің шығыстарынан бөлінетін ақша қаражаттарының біржақты қозғалыстарын білдіреді;

4.бұл қатынастар орталықтандырылған мемлекеттің ақша қоры және жергілікті әкімшілік — аумақтық құрылымдар көлемінде орталықтандырылған ақша қорлары арқылы қалыптастырылатын және бөлінетін бюджеттік ресурстар нысанындағы ақша қаражаттарының ағымын көрсететін базистік қатынастарға жатады;

5.бұл қатынастар әрдайым  мемлекеттің және жергілікті  өкілді органдардың негізгі кіріс  және шығыс баланстарының заңи нысанда болуына байланысты бюджеттік - құқықтық қатынастар сипатында көрініс табады.

Бір-бірімен ете тығыз  іс - әрекет жасай отырып, өздері реттейтін  тиісті қатынастарына қарай жүйеленген түрде жалпы және ерекше бөлімдерде белгілі бір тәртіппен орналасқан бюджеттік құқықтық нормалар арқылы көрсетілетін бюджеттік құқықтың ішкі құрылысы бюджеттік құқықтың жүйесін білдіреді.

Бюджеттік құқықтың жалпы  бөлімі мына: 1. мемлекеттің бюджеттік  құрылысы; 2. бюджет саласындағы мемлекеттік  басқару; 3. бюджеттік жоспарлау; 4. бюджеттік бақылау; 5. бюджеттік -құқықтық жауапкершілік сияқты институттардан құралады.

Ал ерекше бөлімінде  мына институттар көрініс тапқан: 1. бюджеттің кірістерін құқықтық реттеу; 2. бюджеттің шығыстарын құқықтық реттеу; 3. мемлекеттік кредита құқықтық реттеу.

Мемлекеттің бюджеттік  құрылысының құқықтық негіздері -Қазақстан  Республикасы бюджет жүйесінің ұйымдастырылу  құрылысын, құрылым негізіндегі  қағидаттарын және бюджет жүйесіндегі  уәкілетті органдардың құрылымы мен өзара іс қимылдарын, сондай-ақ бюджеттік реттеудің мақсаты мен әдістерін белгілейтін бюджеттік құқықтың институты болып табылады.

Мемлекеттік бюджет саласындағы  басқару — бюджеттік қызмет аясында  тәртіптеуші және жүйелеуші іс-әрекеттерді, ұйымдастырушы ықпал сипатындағы іс-қимылдарды немесе бюджеттерге байланысты өкілеттіліктерін жүзеге асыруға тиісті мемлекеттік уәкілетті органдардың жүйесін айқындайтын, сондай—ақ олардың осы сала бойынша құзыреттерін белгілейтін бюджеттік құқықтың нысанына жатады.

Бюджеттік жоспарлаудың құқықтық негіздері — мемлекеттік бюджетті қалыптастыру және бөлу процестерін жоспарлауды жүзеге асыруға қажетті біліктіліктері бар уәкілетті мемлекеттік органдар шеңберін және олардың тиісті бюджеттік құзыреттерін белгілейтін, сондай-ақ бюджеттік жоспарлауды (процесті) мемлекеттік және жергілікті деңгейлерде заңи регламенттеп, оның негізгі қағидаларын белгілейтін бюджеттік құқықтың институты болып табылады.

Бюджеттік бақылаудың құқықтық негіздері — бюджетті қалыптастыру, бөлу және бюджеттен бөлінген қаражаттарды пайдалану процестерінің заңды негізде, мақсатқа сай жүргізілуін бақылап, тексеруді жүзеге асыратын уәкілетті, арнайы мамандандырылған мемлекеттік органдардың шеңбері мен дәреже — деңгейлерін және құзыреттерін айқындайтын, сондай ~ ақ осы бақылаудың түрлері мен әдістерін белгілейтін бюджеттік құқықтың институты ретінде көрініс табады.

Бюджеттік заңдарды бұзғаны  үшін заңи жауапкершілік -мемлекеттің  бюджеттік қызметі аясындағы  тиісті субъектілердің бюджеттік құқық  бұзушылық жасағандары үшін оларға заңда көзделінген мемлекеттік мәжбүрлеу түрлерін қолдану қағидалары мен тәртібін және жауапкершілік шараларын белгілейтін бюджеттік құқықтың институты болып саналады.

Бюджеттің кірістерін құқықтық реттеу - әртүрлі деңгейдегі бюджеттерге  салықтық және салықтық емес негізде, тұрақты бекітілген және реттеуші кірістер түріндегі ақысыз аударымдар есебінен құралатын төлемдер жүйесін сондай — ақ оларды мәжбүрлеп алу, қабылдап алу және кірістерге енгізу тәртібін белгілейтін бюджеттік құқықтың аса маңызды институты болып табылады.

Бюджеттің шығыстарын құқықтық реттеу — Республикалық бюджетте немесе жергілікті бюджеттерде жинақталған  бюджеттік ресурстарды бюджет туралы заңға және бюджеттер туралы нормативтік  құқықтық шешімдерге сәйкес бөлу және пайдалану процестерін белгілейтін бюджеттік құқықтың айрықша институты болып есептелінеді.

Мемлекеттік кредитті құқықтық реттеу — мемлекеттік немесе жергілікті деңгейдегі бюджетке занды және жеке уақытша басы бос қаражаттарын мемлекеттік  заемдарда (оның құжаттарында) орналастыру арқылы қайтарымды және ақылы негізде тарту және оларды өтеу - қайтару мерзімдері мен механизмдерін белгілеу барысында туындайтын қатынастарды реттейтін бюджеттік құқықтың институты ретінде сипатталады. Мемлекеттік бюджет мына келесідей:                         

1. материалдық мағынасында  бюджет мемлекет ауқымында орталықтандырылған  мемлекеттің ақшалай қоры, сондай-ақ  жергілікті әкімшілік — аумақтық  құрылымдар деңгейінде орталықтандырылған  жергілікті ақшалай қорлар.

2.  экономикалық мағынасында бюджет жалпы мемлекеттік және жергілікті маңызы бар міндеттер мен функцияларды жүзеге асыруға қажетті, мемлекеттік және жергілікті деңгейлерде орталықтандырылатын ақшалай қорларды қалыптастыру, бөлу және пайдалануды ұйымдастыру барысында туындайтын экономикалық қатынастардың жиынтығы.

3. ұйымдастырылу - қаржылық  мағынасында бюджет мемлекеттің  немесе жергілікті әкімшілік  - аумақтың құрылымдардың негізгі  қаржылық жоспарлары, яғни мемлекеттің  немесе жергілікті өкілді органдардың  кіріс және шығыс баланстары.

4. құқықтық мағынасында  бюджет мемлекеттің әр жыл  сайын қабылдайтын негізгі қаржылық  заңы немесе әр жыл сайын  жергілікті өкілді органдар шығаратын  (өз бюджеттері жөнінде) негізгі  нормативтік қаржылық - құқықтық  актілері тұрғысынан қарастырылады.

Бюджеттік қызмет Рсспубликалық және тиісті жергілікті бюджетті қалыптастыру және бөлу, сондай-ақ бюджеттік ресурстарын пайдалануды ұйымдастыру жөніндегі мемлекеттің және жергілікті мемлекеттік басқару органдарының жоспарланған және жүйеленген экономикалық - құқықтық қызметтері болып табылады.

Бюджетті қалыптастыру әдістеріне:

І.салықтарды белгілеу;

2.алымдарды, баждарды, төлемақыларды белгілеу;

З.салыққа жатпайтын  кірістерді белгілеу;

4.ұлттық банктің кірістерінен  қаражат алу;

З.алынған ресми трансферттерді пайдалану;

б.республикалық бюджеттен  берілген ссуда үшін төленген (түскен) қаражаттарды пайдалану;

7.сыртқы қарыз алу  негізінде ақша қаражаттарын  тарту;

8.ішкі қарыз алу  негізінде ақша қаражаттарын  тарту;

9.бюджеттік - банктік  кредиттер aлy;

10.  сыртқы экономикалық қызметтерден түсетін кірістерді пайдалану;

11.  бағалы қағаздарды  шығару (эмиссиялау) жатады. Бюджетті  болу әдістері:

1. мемлекеттік органдар  мен мемлекеттік кәсіпорындарды  бюджеттік қаржыландыру;

2. мемлекеттік мекемелерді  сметалық - бюджеттік қаржыландыру;

3.  бюджетаралық қаржыландыру;

4.  қайтарымды (кейде  ақылы) негізде бюджетаралық кредиттеу;

5.  қайтарымды және  ақылы негізде бюджеттік ссуда  беру;

6. әлеуметтік — экономикалық  жағдайды, ғылым мен мәдениетті, елімізді қорғау істерін қаржыландыру;

7. бюджеттік бағдарламалардың  әкімшілерін ұстауға кететін

5. мемлекеттік сыртқы  және ішкі қарыздарды өтеу  арқылы жүзеге асырылады.

Бюджетті пайдалануды  ұйымдастыру:

І.бюджетті атқару тәртібін белгілеу;

2. бюджеттік ресурстарды  болу тәртібін белгілеу;

З.бюджеттік ресурстарды пайдалануды жоспарлау;

4.бюджеттік ресурстарды  пайдалану тәртібін белгілеу;

5. бюджеттен бөлінген ақша қаражаттарын мақсатқа сай және пайдалану үшін оған бақылау жүргізу сипатында көрініс табады.

Бюджеттік құқықтың құқықтық реттеу аясына — пәніне мыналар жатады:

1.бюджеттің кірістерінің  құрамын анықтау;

2.бюджеттің шығыстарының  бағытын (құрамын) анықтау;

З.мемлекеттік бюджеттің  құрылысын анықтау;

4.республикалық және  жергілікті өкілді органдардың  бюджет саласындағы құзыреттерін  анықтау;

5.Бюджеттік процесті  ұйымдастыру және жүзеге асыру  тәртібін белгілеу жатады.

Бюджеттік құқықтың өзіне  тән құқықтық нормалары, яғни бюджеттік  құқықтық нормалары бар.

Бюджеттік құқықтық нормалар мына келесідей белгілермен ерекшеленеді:

І.бұл нормалар мемлекет тарапынан белгіленеді жене олардың атқарылуы мемлекеттің мәжбүрлеу күшімен қамтамасыз етіледі;

2.бұл нормалар қатынастарға  қатысушыларға заңи міндеттер  жүктейді және өктем билік  береді;

З.бұл нормалар әрқашанда  мемлекеттік құзыретті органдардың  қандай да болмасын нормативтік құқықтық актілерінде заңдарда, жарлықтарда, өкімде, қаулыда көрініс табады;

4.бұл нормалар қоғамдық  және мемлекеттік мүдделерді  қамтамасыз етуге бағытталған;

5.бұл нормалардың құрамында  өте сирек кездесетін норма  түрлері есептеу нормалары (кірістер мен шығыстардың сандық көрсеткіштері, т.б.) ұшырасады;

6.бұл нормалар көбінесе  өктем-әмірлі сипатта болады;

7.бұл нормалардың біршама  бөлігі құзырет белгілеу нормаларын  құрайды;

8.бұл нормалардың көбі  тиісті қаржылық заңдарға байланысты, тек бір жылдың көлемінде ғана заңи күшінде болады.

Міне осы құқықтық нормалардың жиынтығы бюджеттік  құқықты құрайды.

2. Бюджеттен  тыс қорлар

Мемлекеттік бюджеттен  тыс ақша қорлары еліміздің нарықтық қатынастарға көшуіне байланысты мемлекеттік  қаржылардың маңызды құрамдас элементі ретінде көрініс тауып отырғаны белгілі. Осы қорлардың құрылуы еліміздегі әлеуметтік — экономикалық даму процестерінің талаптарына сәйкес келеді.