Кәсіпорынның қаржылық жағдайды талдаудың теориялық негізі

     Серіктестіктің  негізгі мақсаттары үстіде қарастырылған  қызметтерді жүзеге асыра отырып пайдаға жету, оны үнемі ұлғайту. Мақсат тек қана өндірістің жеткен деңгейде ұстап тұру емес, оны әрдайым  ұлғайту мен жана өндіріс орындарын  қалыптастыру болып табылады.       
 

2. Кәсіпорын қаржысының құралу көздері  және құрылымы

     Кәсіпорын қаржысының құралу көздерінің құрылымының  негізгі бидай өндіру мен оны  өңдеуден түскен табыс. Серіктестік  еншісінде 7158 га жер бар. Мемлекеттің жерін пйдаланғаны үшін,  жыл сайын 76065 теңге төлеп отырады. Серіктестік льготы /патент/ негізінде салық төлейтін болғандықтан жылдық жалға беру сомасы 15213 теңгені құрайды.

     Кәсіпорын бидай шаруашылығында 2 түрлі бидай  сорттары өсіріледі -  “Астана”   “Светланка”.

      Бидай жинаудан бір гектарға деген орташа жылдық өнімділігі:

      2005 - 13,3 ц/га;

      2006 – 10,5 ц/га;

      2007 – 11 ц/га;

      2008 – 7,3 ц/га ;

      Жер көлемі. Егістікті гектармен санағанда  кезеңдік егістік алқабы:

      2005 - 5005 га

      2006 – 4950 га

      2007 – 5105 га

      2008 – 5025 га

      2009 – 5220 га

      Бидайдын  сорттары:

      2005 – Астана, Акмола-2(Светланка)

      2006 – Астана, Акмола-2(Светланка)

      2007 - Астана, Акмола-2(Светланка)

      2008 - Астана, Акмола-2(Светланка)

      2009 - Астана, Акмола-2(Светланка)

      Бидай өңдеуден өткізілді:

      2005 - 5350,3 т

      2006 - 5104,5 т

      2007 - 5168,2 т

      2008 - 2292,5 т

      Кәсіпорынның  биды өңдеп және өңдемей сатудағы қаржылық пайдасының айырмашылығы. Қазіргі  нарықтық бағамен есепегенде. Нарықтық баға бойынша бидайдың тоннасы 110 доллар.

     Кесте 6 - Бидайды сатудан түскен пайда.

 
 

     Соңғы 4 жылдыа бидайдың орташа өнімділігі 1,0525 т/га тең. Мақсат бидайды өңдемей  сатуға қарағанда оны өңдеп сатқаннан  пайданың қаншалықты ұлғайатына көз  жеткізу. Ол үшін  4 жылғы жалпы  түсімді салыытыру керек. Онан 5 жылғы  орташа мәліметтер пайдаланылады. Өнімді сатудан тускен табыс көлемінің қосындысы. Оның ішіне өңделген және өңдеуден өткізілмеген бидайды сатудан түскен табыс кіреді.

     -      Өңделмеген бидай саудасынан түскен табыс - 51 067 178,00тг.(3222,4т)

     -      Өңделген бидайдан түскен табыс - 461 337 441,35 тг. (17915,5т)

     Бидайды өткізу түріне байланысты табыстың өзгерісі. Бидайды өңдеп ұнға айналдырып сатудан  табыстың сомасы  үлкен болады. Оны  өнімнің орташа 4 жылдық бағасына қарап  білеміз.1т өңделмеген бид. 4жылдағы  орт. бағ. – 16385 тг, 1т өңделген бид. 4 жылдағы орт. бағ – 29837,5тг.

      4 жылдық жалпы өнімді тек қана  өңдемей сатудан түсетін табыс(тг)  = 4 жылдық жалпы өнім көлемі(т) *  1т өңделмеген бидайдың орташа  бағасы(тг).

     Кесте 7- Бидайды ұнға айналдырып сатудан табыстың ұлғаюы:

 
 

     Кестеде келтірілген мәліметтер өнімді сату алдындағы күйімен байланысты. Бидайды  өңдемей сату және өңдеп сату. Тиімді жақтарын қарастыру. Мақсат бидайды  өңдеуден түсетін табыстың өңдемей  сатудағы табысқа қарағанда қаншалықты артықшылығын табу болатын:

     4 жыл ЖӨ-і өңдемей сатудан табыс(тг) = 21137,9*16385 = 346344491,5тг

     4 жыл ЖӨ-і өңдеп сатудан табыс(тг) = 21137,9*29837,5 = 630702091,3тг

     Сандардың арасындағы айырмашылық, олардың процент  күйінде берілгенде анық байқалады:

     - өңдеуден  түсетін табыс(%) = 346344491,5 * 100/630702091,3 = 182,10%, яғни бидайды өндіріс  орындарынан өткізіп өңдеп сатудан  тусетін табыс, өны өңдемей  сатудан түсетін табысқа қарағанда  1,8 есеге, немесе 82,1%-ке артық .

     Кәсіпорын тауардға кеткен шығынды есепке алуға  көп көңіл бөледі. Шығындар жіктелуі: өндіріске жтатын шығындар тура шығындар болып есептеледі, көмекші өндірістердің  шығындары және жанама шығындар.  Оларды жүйеге келтіріп, үнемі бақылудға  алып отырады.

     Мемлекетке  салық төлеу кәсіпорынның мемлекетпен  экономикалық қатынасының маңызды  бөлігі. Мемлекетке салық салу кәсіпорынның өнімдерндегі өзіндік құнның ішінде орын алады.

     Содан кейін болашақ кезеңдегі шығындар есептеледі, сатуға жарамсыз тауарларды есептелінеді. Содан кейін өндірістік шығындар түрлеріне байланысты есептелінеді, өнім, қызмет түрлеріне байланысты, шығынның өндіріске қатысты емес түрнлеріне байланысты және жалпы кәсіпорын  бойынша есепке алынады.

     Дайын өнімге кеткен шығынды есептеу кезінде  калькуляция әдісін қолданады. Өнімнің  өзіндік құнын шығару шығындардың  алгебралық қосындысын табу арқылы жүзеге асырылады.

     Кәсіпорын заңды тұлға ретінде өзіне  тиесілі салық түрлерін төлуді жүзеге асырып отырады.

       Серіктестіктің 2007-2008 ж.ж қаржылық  жағдайы талданып жатқандықтан, сол кезеңдерде төленген салық  түрі :

• корпоративті табыс салығы;
• қосымша құн салығы;
• жер салығы;
• мүлік салығы;
• көлік салығы;
• әлеуметтік қатамасыз ету салығы;
• жер учасклерін пайдаланғаны үшін салық;

     Төленген  салық түрлеріне байланысты, яғни оларды өткен кезеңмен салыстыра  отырып Серіктестік жұмысың даму қарқынына, яғни табыстылығының өзгерісіне баға береміз.

     Ол  үшін кем дегенде екі кезеңде  бюджетке төленген салық және басқа  да міндетті төлемдерінің ақша сомаларын  жинастыру қажет.

       Бұл жинақта серіктестіктің салық  және басқа да міндетті төлемдерінің  түрлері және олардың сомалары  жайлы толық ақпарат береді.

       Ал кестені жинаудың басты  мақсаты кәсіпорын табысының  өткен кезеңмен салыстырғандағы  өзгерісі.

     Кәсіпорын иелігіндегі мүлік оның бухгалтерлік балансының активінде орын алады. Мүліктің жалпы сомасы айналымнан тыс және айналымдағы қаражаттың немесе ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді активтердің  қосындысынан тұрады.

     Серіктестіктің  қысқа мерзімді активтері бухгалтерлік баланстың бірінші бөлімін құрайды. Оның құрамына ақша қаражаты, қысқа  мерзімді дебиторлық қарыздар, запастар, басқа қысқа мерзімді активтер кіреді.

     Ұзақ  мерзімді активтер бухгалтерлік баланстың  екінші бөлімін құрайды. Оның құрамына ұзақ мерзімді дебиторлық қарыздар, негізгі  қаражаттар, биологиблық активтер, басқа ұзақ мерзімді активтер құрайды.

     Сонымен қатар активтер монитарлы және монитарлы  емес деп ажыратылады.

     -Монитарлы  – ақша қаражаттары, қысқа  мерзімді қаржылық салымдары  жатады. Оларға қайта бағалау  жүргізілмейді. 

     -Монитарлы  емес – ақшалай күйде емес, бирақ ақшалай нақты құны бар  активтер жатады. Олардың нақты  құнын анықтау қайта бағалаудан  кейін ғана белгілі болады.Кәсіпорын  мүлкінің құрылымын және өзгерісін  талдау жүргізу үшін төмендегідей  аналитикалық кестелерді пайдалану  керек:

     Кестенің  негізгі мақсаты жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің мүлкінің активтерінің  құрылымын ашып көрсету. Акивтердің, мүліктердің жалпалп баланстағы үлесн көрсету, кезең басымен  салыстырғанда кезең соңында  активтердің өзгерісін  көрсету. Қанша теңгеге өскенін немесе кемігенін көрсету. Сонымен қатар  оны пайыз түрінде жазу. Кәсіпорын  активтерді типіне қарай екі топқа  бөліп жіктеп жазамыз. Олардың баланстағы лесінтабу.

     Кәсіпорын маңызды компоненттерінің бірі  ол кәсіпорынның мүлкі. Ол баланстың  Активінде орын алады.  Оларды типтеріне  қара жіктеп, кластарына байланысты  біріктіріп  жеке - жеке  ақша сомалары кестеде орын алады.

     Осы кесте кәсіпорынның  қаржылық төлем  қабілеттілігін анықтауға оны сараптауға, оның төлем қабілеттілігін анықтауға  мүмкіншілік береді.