Өндіріс шығындары және фирма табысы

 Тауарлы - материалды  қорларды  сату нәтижесінде алынған  табыстар сатып алушыға меншік  құқығы толық берілгенде және  сатумен байланысты шығындарды  бағалау мүмкін болған жағдайларда  танылады.

ҚР да  есептеу  қағидасын (принцип начисления ) қабылдағанға дейін кассалық тәсіл қолданылып келген.

 Кассалық тәсіл  бойынша табыс сомасы ақша  қаражаттары сатушының шотына  нақты келіп түскенде ғана  танылып есепке алынады.

  Халықаралық  стандарттарға көшуге байланысты  барлық ұйымдар 1996 жылдан бастап  есептеу принципін қолданады.  Есептеу принципі бойынша табыс  сомасы нақты келіп түскенде  емес алған пайда болған кезде  танылады.

 Тауарлы –  материалдық қорларды сату нәтижесінде  алынған табыстарды дұрыс тану  үшін сату жөніндегі келісімнің  шарттарын толық зерттеген жөн.  «Сату кейінге қалдыру схемасы бойынша » сатқан жағдайда товарды тасымалдап жеткізу сатып алушының өтініші бойынша кейінге қалдырылады.

 Сатып алушы  меншік құқығын иеленген жағдайда  да сатушы табыс сомасын ғана  алады. Белгілі шоттар бойынша  тауарларды тиеп жөнелткен жағдайда  табыс төмендегідей түрде танылуы  мүмкін 

1. бекіту және  тексеру 

Мұндай жағдайда сатуша тауарды жеткізіп, орнатып, тексеруден өткізгеннен кейін ғана табыс  сомасын тани алады.

2. Консегнацияға  сатқан жағдайда сатушы табыс  сомасын тауарды алушы 3-ші  жаққа сатқаннан кейін тануына  болады.

Сонымен қатар шотты  толық төлеп біткеннен кейін  сатып алушы тауарды тасымалдап жеткзеді . Мұндай жағдайда сатушы тауарды  жеткізіп бергеннен кейін табысты  кіріске алады.

 Толық немесе  жартылай алдын ала төлем жааған  жағдайда табыс сомасы сол  тауармен байланысты барлық тәуекел  мен түсімдер сатып алушыға   өткеннен кейін танылады.

 Құнын бөліп  төлеу шарты бойынша табыс  срмасы есепті кезеңдегі кезекті  төлем мөлшерінде табыс ретінде  есепке алынады. 

 Жылжымайтын мүлікті  сатқан кезде табыс сомасы  меншік құқығы сатып алушыға  өткен кезде ғана табыс танылады.

 Қызмет көрсетумен  байланысты табыстар келесі шоттар  орындалғанда танылады:

1. мәмленің есепті  кезең соңына аяқталатындығын  дәл анықтау мүмкін болғанда

2. мәмлені жүзеге  асырумен байланысты шығындарды  дәл бағалау мүмкін болған  жағдайда

Мәмленің аяталу кезенің анықтаудың 3 әдісі бар

1. белгілі бір  мерзімдегі нақты шығындардың  мәмле бойынша жалпы шығын  көлеміне пайыздық қатынасы арқылы

2. Белгілі бір  мерзімде нақты орындалған қызметтердің  мәміле бойынша жалпы көрсетілуге  тиісті қызметтер көлеміне пайыздық  қатынасы арқылы

3. нақты орындалған  жұмыстарды талдау арқылы

 Активтерді пайдалануға  берумен байланысты пайыздық , роялти, дивидент түрінде табысты тануға  болады.

 Қызмет көрсетуден  алынған табыстарды танудың 4 әдісі бар :

1. нақты орныдау  әдісі 

Бұл бір әрекетті орындау нәтижесінде алынатын табыс. Мысалы : шаштараздың табысы, стомотологтың  табысы т.б.

2. пропорционалды  орындау әдісі 

Бұл әдіс қызметтің  көрсетілуі бір кезеңнен астам уақытты  қамтыған жағдайда алынатые табысты  тану әдісі. Мысалы: банктердің ипотекалық төлемдерді өңдеу нәтижесінде алынатын табыс, оқытушының табысы.

3. қызмет көрсетудің  аяқталуына байланысты табысты  тану әдісі. Бұл әдіс бойынша  сериялық өндірісте немесе бір  типтес емес операцияларды орындаудың  ең соңғы кезеңінде табыс танылады. Мысалы: жүк тасымалдаушы ұйым, жүкті  қораптап, тиеп тасымалдап, сатып  алушыға жеткізіп бері операцияларды  , толық жүзеге асырғаннан кейін  ғана табысты тани алады. 

4. инкассалық әдіс. Бұл әдіс бойынша нақты ақша  сомасы сатушы ұйымға келіп  түскеннен кейін ғана танылады.

 Бух есепте 6020 шоты бойынша қайтарылған товарлар  құны , ал 6030 шоты бойынша сату  көлемі мен баға жеңілдіктері  есепке алынады. Бұл шоттар  реттеуші активті шоттар болып  табылады. Өнімдер, жұмыстар қызметтерді  сатудан алынған табыс сомасы 6010 – пассивті шотында есепке  алынады. Осы шотта есепке алынған  сомасы 6020 және 6030 шоттарында көрсетілген  сома мөлшерінде кемтіледі.

 Мысалы компания  телевизорлар сатады . Шотта көрсетілген  150 мың тг шот – фактураны  ұсынғаннан  кейінгі 10 күн ішінде  төлесе сатып алушы 2 % жеңілдікке ие болады. Шот – фактура 10 сәуірде жазылған .

Дт 1210              Кр 6010 =150 мың тг

 Сатып алушы  20 сәуір күні төлеген жағдайда :

 Дт 1040             Кр 1210 =147 мың тг

 Есепті кезеңде  3 мың теңге баға жеңілдігі  алынған

Дт 6030              Кр 1210 – 3 мың тг

   
 

 

 18. бюджетпен салықтар бойынша есеп айырысу есебі 

     Заңға сәйкес ұйымдар бірқатар салықтар түрін  төлеуге міндетті№ Төленуге тиісті салық сомасының есептелуі кәсіпорындар үшін міндеттеме ретінде есепке алынады. Салықтар бойынша кәсіпорынның міндеттемесі 3100 бөлімшесінің (3110-3190) пассивті шоттарында есепке алынады. Шоттар пассивті болғандықтан? Олардың кредиттік айналымында  есептелген салық сомасы, ал дебеттік айналымында салықтардың төленуі  көрсетіледі.

     Салық кодексіне сәйкес салық түрлеріне:      

 1. Корпорациялық табыс салығы. 
    2. Жеке табыс салығы. 
    3. Қосылған құн салығы. 
    4. Акциздер. 
    4-1. Экспортталатын шикi мұнайға, газ конденсатына рента салығы.     5. Жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы төлемдерi. 
    6. Әлеуметтiк салық. 
    7. Жер салығы. 
    8. Көлiк құралдары салығы. 
    9. Мүлiк салығы. 

     Мысалы, корреспонденциялар:

1. Д 7710; К 3110 – есептелген корпоративтік табыс салығының сомасына
2. Д 7210; К 3180 – есептелген мүлік салығы сомасына
3. Д 1210; К 3130 – есептелген қосылған құн салығы сомасына
4. Д 1210; К 3140 – акциз сомасының есептелуі
5. Д 7210; К 3160, 3170, 3190 – жер салығы, көлік салығы және басқа да салықтардың есептелуі

 

Аталған салықтардың  төленуі – Д 3110-3190; К 1040 (1040 – кәсіпорынның есеп айырысу шоты).

     Сонымен қатар корпоративтік табыс салығы бойынша ұзақ мерзімді міндеттеме пайда  болады. Ұзақ мерзімді міндеттеме корпаративтік  табыс салығы сомасының кейінге  шегерілуімен байланысты есепке алынады.

     Кейінге шегерілген корпоративтік табыс  салығының пайда болу себебі кәсіпорынның табыстар мен шығындар жөнінде есептілікті  салық салу заң актілеріне сәйкес және бух. есеп стандарттарына сәйкес, жеке-жеке құрастыруына сәйкес бух. табыс  пен салық салынатын табыс  сомасын анықталуда айырма пайда  болады.

     Айырманың пайда болу себебіне байланысты тұрақты  және уақытша деп екіге бөлінеді.

     Тұрақты айырмалыр табыстар мен шығындардың  келесі түрлеріне байланысты болады:

1. Айыппұл сомаларына байланысты;

Бух. есепте бұл сомалар жылдық табыс сомасын  азайтады. Ал салық есебінде жылдық жиынтық табыс сомасын есептегенде  шегерімге жатқызыдмайды.

2. Іс-сапар және өкілеттік шығындар бух. есепте толық шығындарға жатқызылады, ал салық есебінде белгілі бір мөлшерде ғана шегерімге жатқызылады.
3. Алынған қарыз, несие бойынша есептелген пайыз түріндегі шығындар бух. есепте толық шығындар құрамына жатқызылса, салық есебінде белгілі бір мөлшерде алынған қарыз валютаның түріне байланысты жылдық жиынтық табыс сомасы шегеріледі.
4. Сақтандыру төлемдері бойынша шығындар бух. есепте толық шығындарға жатқызылса, салық есебінде белгілі бір мөлшерде ғана шегерімге жатқызылады.

 

     Уақытша шығындар – белгілі бір есеп кезеңінде  пайда болып, екінші есеп  кезеңінде  жойылатын айырмалар болып табылады. Мыс: амортизациялық аударым сомалары, жөндеу шығындары, бағалы қағаздарды сатуға байланысты шеккен зиян.

     Кейінге шегерілген корпоративтік табыс  салығы бойынша міндеттеме 4310 пассивті шотында есепке алынады, яғни кейінге  шегерілген корпоративтік табыс  салығының сомасы Д 7710; К 4310 шоттарында көрсетіледі. 

     19. Шығындардың танылуы 

     Есепті  кезеңдегі табыстарды танып өлшегеннен кейін сол табыстарды алумен байланысты орын алған шығындарды тану және өлшеу  қажет№

     Шығындарды  келесі түрлерге жіктеуге болады:

1. тікелей шығындар – бұлар табысқа сәйкес келетін сатылған тауарлырдың өзіндік құны
2. кезең шығындары – сату процесі мен әкімшілік басқару мақсатындаға шығындар
3. бөлініп тартылған шығындар – активтер таза табыс әкелетін есепті кезеңдерге сәйкес жүйеслі түрде бөлініп тартылған шығындар. Мұндай шығындарға: амортизация және сақтандыру шығындар жатады.

     Өндірістік  кәсіпорындарда барлық өндірістік шығындар өнімнің өзіндік құнына қосылып, ал өндірістік емес шығындар кезең  шығындарының құрамына қосылады.

     Дайын өнімді өндіру және оларды сатумен  байланысты шығындар құрамына төмендегілер кіреді:

1. Өндіріске қажетті материалдарды және жұмысшы күшін сатып алумен байланысты шығындар. Бұл шығындар өнімнің өзіндік құнына кіреді.
2. Сату операцияларына қатысты шығындар.
3. Сатылған өнімдер бойынша кепілдемені орындауға қатысты міндеттемелік шығындар.

     Қызмет  көрсетуге байланысты шығындар құрамына келесі щығындар жатады:

1. Бастапқы тікелей шығын – мұндай шығындарға келіссөз жүргізу және қызмет көрсету жөнінде келісімщарт жасау шығындары жатады.
2. Көрсетілген қызмет түріне тәуелді шығындар. Мұндай шығындарға техникалық қызмет көрсетуге қажетті қосалқы бөлшектерді сатып алумен байланысты шығындар.

     Өнімнің өзіндік құнына кіретін және кезең  шығындарының арасындағы негізгі айырмашылық  оларды тану мерзіміне байланысты.

     Мыс: Компания 100 000 дана бір типтес өнім өндіреді. Есепті кезеңдегі өндірістік шығындар:

1. Негізгі материалдар – 300 000 тг
2. негізгі еңбекақы – 600 000 тг
3. Өдірістік үстеме шығындар – 200 000 тг

      Есепті  кезеңдегі өндістік емес шығындар – 400 000 тг

      Есепті  кезеңде компания 70 000 дана дайын өнімді 2 млн. тг сатты. Есепті кезеңнің басында дайын өнімдер қалдығы болған жоқ. Осы мәліметтерді пайдалана отырып табыстар мен шығындар жөніндегі қаржылық есептілік келесі түрде құрастырылады:

1. Сатудан алынған табыс – 2 млн. тг
2. Сатылған өнімдердің өзіндік құны – 1 100 000 тг

300 000 + 600 000 + 200 000 = 1 100 000 тг

1 100 000/ 100 000 * 70 000 = 770 000 тг

3. Жиынтық табыс (1-2)

2 000 000 – 770 000 = 1 230 000 тг

4. Өндірістік емес шығындар – 400 000 тг
5. Таза табыс (3-4)

1 230 000 – 400 000 = 830 000 тг

      Өндірістік  кәсіпорындарда өнімнің өзіндік  құны мен кезең шығындарының арасында оларды тану мерзіміне сәйкес айырма бар. Өндірілген дайын өнімдердің 30 000 данасы келесі есепті кезеңге қалды. Егер олар келесі есепті кезеңде толық сатылатын болса, олардың өзіндік құны 330 000 тг құрайды, ал өндіріске қатысты емес шығындар осы есепті кезеңде толық танылады. 
 
 

  25. Негізгі құралдардың тозуының есебі және оларға амортизация есептеу тәсілдері

  Негізгі құралдар өндіріс процесіне ұзақ уақыт бойы қатыса отырып, біртіндеп  тозады, яғни физикалық күштердің, техникалық және экономикалық факторлардың әсерінен өз қасиеттерін жоғалтады және жарамсыз күй кешеді.