Либералдык демократия

Демократия қазіргі қоғамның тиімді өмір сүруінің тәсілі. Сондықтан тереңірек зерттеу әдісін қолдану қажет. Әсіресе демократия принциптерін және оның тарихи даму барысындағы ерекшеліктерін ашып көрсетпей болмайды. Сонымен қатар азаматтарды демократиялық көзқарасқа тәрбиелеу жолдарын да қарастырған жөн.

Қазақстанда осы кезге дейін, ең бастысы, демократия дефицит дегендерге жауап ретінде Президент Н.Ә.Назарбаев 2007 жылы 16 мамырда өткен Парламент палаталарының бірлескен отырысында Қазақстанның демократиялық даму жолын саралап, Конституцияға енгізілетін өзгерістерді көрсетіп берді. Бұл реттегі Конституциялық раформаның нақты жаңалықтары не дегенде айтарымыз: Президенттік басқару нысаны сақтала отырып, мемлекеттік басқару жүйесіндегі парламентаризм күшейтіледі. Басқаша айтқанда, президенттік-парламенттік басқару жүйесіне көштік. Сөйтіп классикалық либералдық және неолибералдық демократия түрлерін Қазақстан өзінің соңғы 20 жылдық тәуелсіздігі тұсында жүзеге асырды деуге болады. Соның өзінде шынайы толыққанды демократияға қол жеткіздік деу, біздіңше, ертерек. Себебі либералдық демократияның осы екі түрінің де кемшіліктерінің барын өмірдің өзі көрсетіп отыр. Ал жетілген демократиялық республика теориясы бойынша астам байлыққа негізделген жеке мүдде белең алатын елде демократия патологияға ұшырайды. Себебі: халық еркінің және ортақ мүдделердің алғы шарты-мүліктік теңдік әділеттілігі. Ол бойынша байлар мен кедейлердің ара қашықығының тым алшақтауына, өмірдің барлық саласының бизнеске айналуына жол берілмеуі тиіс. Қоғам өмірінде адамгершілік құндылық жоғары қойылуы керек. Бұған, турасын айту керек, әлемнің ешбір елі қол жеткізе алмай отыр. Себебі капиталистік жүйедегі байлар өздерінің бар күш-қуатын және тәжірибесін пайдаланып, әділетті демократияға жол бермеуге тырысып бағуда. Сондықтан біздің Қазақстанда ондай көріністерге жол берілмеуі тиіс.

Осы ретте ең алдымен демократия принциптеріне байланысты теорияға мән берген жөн. Либерализмнің «әкесі» саналатын Локктың пікірінше, мемлекет өзіне белгіленіп берілген шекара шегінен шықпауы керек, өйтпеген күнде халықтың тарапынан азаматтық бағынбаушылық орын алады. Оның пікірінше адамдар үкіметтің жолсыздық әрекеттеріне қарсы тұратын құқы болуы қажет. Егер үкімет өз міндетін атқара алмаған жағдайда, оған халықтың араласуы орынды[2]. Қырғызстандағы жағдай, біздіңше, Локктың осы пікірінің дұрыстығын дәлелдейді.

Либералдық саяси бағыт саяси плюралистік демократия принциптеріне ерекше көңіл бөледі. Либералдардың пікірінше капитализмнің қоғамдық-саяси жүйесі ретінде өмір сүруінің кепілі плюралистік демократия болып табылады. Еркін экономикасыз еркін қоғам да болуы мүмкін емес. Өйткені нарықтық шаруашылық пен құқықтық мемлекет бірдей құндылықтарға негізделеді. Сол үшін де «Еркіндік меншікке зәру, меншік еркіндікті қамтамасыз етеді» дейді олар[3].

Либералдардың пікірінше, К.Маркстің қателігі оның тапсыз қоғам құру мүмкіндігіне сенгендігінде еді[3]. Эгалитарлы идеология көре алмаушылық, жалқаулық, опекундық этика рухы сияқты келеңсіздіктердің туындысы болып табылады. Элита идеясының өзі адамдар көпшілігінің оны көре алмаушылығына айналады. Ал, турасында кез келген қоғам өзінің элитасы арқылы жеңіске жетеді және сонымен бірге құриды, дейді олар.

Либералдық пікір бойынша мемлекет азаматтардың заң алдындағы теңдігіне кепілдік береді, олардың саяси өмірге және әлеуметтік-экономикалық салаларға қатысуын қамтамассыз етеді, сол арқылы әділеттілік принциптерін жүзеге асырады. Бірақ, олардың ұстанымындағы кемшілігі де, біздіңше, осы. Осы уақытқа дейін теңдік және еркіндік, еркіндік және әділеттілік антиномия проблемалары толық шешімін тапқан емес.

Дегенмен XVІІІ-XІX ғасырларда классикалық либерализмнің тікелей және жан-жақты ықпалының арқасында қазіргі демократиялық басқару жүйесі бастау алды. Осы ретте мынадай негізгі тұжырымдамаларды атауға болады. Халық билік субъектісі ретінде танылады; жеке адам биліктің бастапқы және басты көзі болып табылады; индивидуальді еркіндік және индивид құқы мемлекет заңдарынан жоғары қойылады; Парламентаризмнің, биліктің өкілетті органдарының басымдылығы таңылады; мемлекеттің іс-әрекет құзыры саласы шектелінеді. Ол негізінен мемлекеттің қоғамдық тәртіпті сақтау, азаматтардың қауіпсіздігі мен құқын қорғау ісімен ғана айналысуы тиіс. Мемлекет экономикалық, әлеуметтік және рухани-адамгершілік процестерге араласпауы қажет. Кейін бұл да неолибералдық теориямен алмастырылды.

Демократияның либералдық теориясы бойынша индивидуальдық және топтық автономияны мойындау, көпшіліктің азшылыққа билігін шектейді. Міне, осы және басқа да либералдық демократия теориясының болуы адамды еркіндікке жеткізу жолындағы үлкен алға басушылық болып табылады.

Бірақ осы айтылғандарға қарап либералдық демократияның теориясын кіршіксіз, нағыз жетілген деу артық. Бұл теория әлі де болса халық билігі идеалынан алыс. Себебі онда әлеуметтік-таптық шектеушілік, халық бұқарасына, азаматтардың кең саяси белсенділігіне күмәнмен қараушылық бар. Сол сияқты мұның кемшілігі: астам индивидуализм, адамның ұжымшылдық табиғатын елемеу, мемлекеттің қоғамдық өмір саласын реттеудегі рөлін төмендету болып табылады. Қазіргі кезде либералдық демократияның классикалық теориясының кемшіліктеріне жауап ретінде жаңа, осы заманғы демократиялық концепциялар қабылдауға ұмтылушылық бар. Бірақ, демократияны насихатшылдық айқай-шуға, қатып қалған догматқа және алған бағыттан, ұстаған принциптен қайтпайтын қайдағы бір діни сезімге ұқсас нәрсеге айналдырмай, оны ғылыми ақыл-ой арқылы сараптай білу және түсіну керек. Оны оқшау және жекелеген теориялардың монополиясы етуге де жол беруге болмайды. Сол сияқты оны бір жолата барлық уақытқа сай келетін догма ретінде түсіну қате, ол ылғи қозғалыста, дамуда болатын құбылыс.

Осы жерде айта кету керек, демократияландыру ісі біріңғай және тоқтаусыз ілгері басатын процес емес. Өйткені, әлемде «либералдық емес демократия», «гибридтік режимдер», «басқарылатын демократия», «авторитарлы демократия», «имитациялық демократия» дегендер орын ала бастады. Оның мәні-билікті демократиялық емес жолмен жүргізу үшін демократиялық институттарды сырттай шымылдық ретінде пайдалану әдісі болып табылады. Осыған байланысты элиташылдық және авторитарлы демократия үрдістерінің саяси сипатына келетін болсақ, бұл мәселе оның қаншалықты актуальды болуына қарамастан, жеткілікті зерттелмеген. Оны тереңірек түсіну – қазіргі Қазақстанның билік жүйесін демократияландыруға ықпалын анықтау үшін қажет.

Демократияға қатысты элита мәселесі бойынша көптеген пікір-таластар бар, бірақ олардың барлығына бірдей ұқсастық бар. Ең алдымен ол мынада: элитасыз қоғамның қалыпты өмірі болмайды. Оның үстем құқықпен басқаратыны да, халық бұқарасының үстінен қарайтыны да шындық. Элиташылдар әдеттегісінше демократияға оңшыл және сыни көзбен қарайды. Қоғамға күшті биліктің кәсіби басқару үшін керектігін дәлелдеп бағады. Сөйтіп, көп ретте авторитарлы элитаны жақтайды. Бірақ, көптеген батыстың саясаттанушылары элитаризм принциптерін демократия принциптерімен ұштастыруға тырысады. Соған қарамастан демократиялық теорияны билік құрылымына ыңғайлайды. Бұның да бір себебі бар. Олар бұқара басқаруға қабілетсіз дейді. Сөйтіп оны лидерлерге үнемі бас июге мәжбүрлейді, соның салдарынан тіпті демократиялы деген қоғамның өзі элитаны қалыптастырады. Міне, осыған байланысты элиташылдар көп ретте элитизм мен демократияның арасында компромисс болуын жақтайды. Осыдан келіп «демократиялық элитизм» ұғымы туындайды.

Бірақ, өкініштісі сол, олардың көбісі әлі де болса элиталық жұмыс атқарудың орнына, өздеріне деген элитарлық қамқорлық жағы басым. Профессор Ж.Жүнісованың пікірінше, Қазақстанда элитаның кезекті бөлшектену қаупі сақталуда. Ол жаңа саяси партиялар мен қозғалыстардың пайда болуына алып келуде. Сонымен қатар қазіргі жағдай халықтың элитаға бағыныштылығын күшейтуде[4]. Бұл пікірді, біздіңше, толық қолдауға болады. Демократияның қызығын олигархтар ғана, элита ғана көрмеуі керек. Демократия елдегі бір топқа артықшылық беретін болса, онда ол шын демократия емес. Заман талабына ілесіп, демократиялы ел болу үшін парадоксты «голландық аурудан» айығу қажет. Неғұрлым шикізат көп сатылатын болса, солғұрлым халықтың жағдайы нашарлайды, ал элита баи түседі. Демократияның қызығын элита көреді деген осы. Соңғы кездегі Украина мен Қырғыстандағы жағдайдың қаншалықты демократия мәселесіне қатысы бар? Бұл жөнінде М.Б.Олкоттың мына пікірі, біздіңше, дұрыс: «Украина мен Қырғыстандағы жағдайды конституцияны өзгерту, президент өкілеттігін қысқарту мәселелеріне қатысты дау-дамайдан гөрі элитааралық бақталастыққа жатқызған жөн сияқты»[5].

Дегенмен демократияландыру ісінде, біздіңше, мынадай жағдайларды реттеу қажет:

1. Қазақстанның әлемдік экономикаға ойдағыдай кірігуі және ЕҚЫҰ-ға төрағалық етуі сапалық серпіліске жол ашып ғана қоймай, саяси реформалауға да, оның ішінде демократияландыру процесіне де, ықпал ететіні сөзсіз. Мысалы, Қазақстан экономикасының тұрлаулы түрде өрге басуы халықтың неғұрлым әлжуаз топтарын қорғауға, осы заманның әлеуметтік саясатын жүзеге асыруға жәрдемдеседі, ал ол өз ретінде демократияландыру процесіне тиісті ықпал етеді. Елдің ұзақ мерзімді болашағы, біздіңше, түптеп келгенде одан кем түспейтін терең демократиялық саяси рефермаларға тәуелді. Шындығында әлемнің дамыған 50 мемлекетінің қатарына қосылу үшін елдегі көп жағдайларды түзету керек.

2. Саяси жүйенің демократиялылығы оның ұлт менталитеті мен мүддесіне және оның патриотизміне сай келетіндігімен өлшенеді, халықтың қаншалықты саяси жүйеге ықпал ету дәрежесіне байланысты. Қазақстанда дереу батыс үлгісіндегі демократияны ендіру керек деп, көзсіз даурыққан кейбір саясаткерлердің, біздіңше, сабырлылыққа бой ұрып, қоғамның бүгінгі шындығына назар аударғаны дұрыс. Зерттеулер демократияның ұлттық ерекшеліктері болатынын көрсетіп отыр. Міне, сондықтан демократияның батыстық үлгілерін көзсіз көшіріп пайдаланудан бастарту басталды. Ол үшін адамгершілік, отбасылық құндылықтарды қайта түлету, БАҚ-тарда адамгершілікке жат қылықтарды нәсихаттауды тыю және бүкіл ағарту жүйесін қайта құру қажеттігі белгілі болды.

3. Қазақстандағы демократиялық реформалардың жалпыұлттық бағдарламасы кең және ол мыналарды қамтиды: мемлекеттік басқаруды орталықсыздандыру (децентрализация) мәселелері, жергілікті атқарушы биліктің сайланып қою принципін енгізу, Парламенттің және жергілікті өкілетті органдардың құзырын арттыру, жергілікті өзін-өзі басқаруды енгізу, соттық-құқықтық жүйені одан әрі жетілдіру, азаматтық қоғам институттарын дамыту, коррупциямен күрес.

Бұл аталған шараларды, Президент Н.Ә.Назарбаев атап көрсеткеніндей, екі саты да жүзеге асыру белгіленіп отыр. Бірінші сатыда, яғни 2006-2008 жылдары қазіргі жаңарған Конституция негізінде демократияны жүзеге асыру. Екінші сатысында, яғни 2009-2011 жылдары кең масштабта жүргізілетін демократиялық реформалар.

4. Қазақстандықтардың сайлауға қатысу мәдениетін дамыту өзекті мәселе және ол демократиялық сайлаулардың құқықтық және ұйымдастыру жақтарын жетілдіру ісімен байланысты. Қазіргі кезде сайлауларды өткізуде билік ресурстарын заңсыз пайдалану әдісі өте орынсыз, сондықтан оны азаматтардың өздерінің жүзеге асыратын қоғамдық бақылауының мәні үлкен.

5. Нақтылы социологиялық зерттеулер нәтижелері көрсеткеніндей, көптеген БАҚ құралдары әлі де болса билікке бағынышты, сондықтан объективті информацияны күту қиын. Оңтүстік Астана тұрғындарын «31-арна» хабарына сенетіндер 47,8%, бұдан кейінгі орынды КТК алады-36,9%, қалған телеарналарға сенетіндердің үлесі 15%-дан аспайды. Ал, Қазақстандық газеттердің ішінен «Время» және «Караванға» сенетіндердің үлесі 29,1% және 22,9%. Бұл ретте БАҚ құралдарын тәуелсіз ету үшін оны белгілі бір күштердің монополизациялауынан азат етпей болмайды. Оны жүзеге асыру үшін информациялық кеңістіктің дұрыс қызмет ету принциптерін заң жүзінде анықтау қажет. Заңда антимонополиялық шаралар нақтылы түрде белгіленуі шарт. Ұлттық айырмашылықтарды елемеу, сол секілді оларды жөн-жосықсыз тықпалай беру, біздіңше, демократияның, ұлтаралық қарым-қатынастардың мәдениеті жоғары екендігінің өлшемі бола алмайды.

6. Елдегі ұлтаралық қатынастың, тілдің, дінді ұстану мәселелерінің демократияға қатысы бар. Қазақстанда қазақ демократиялық көпшілік болса да, телеарналар, баспасөз қазақ ұлтының демократиялық құндылықтарын көтеріп, көркейту дәрежесіне жете алмай келеді. Қазақстанда 3 мың газет болса, соның 30-40-ы ғана қазақ тілінде, 800 журнал болса – соның бар болғаны 20-30-ы ғана қазақша екен. Бұл мәселелер туралы аз жазылып жатқан жоқ. Ал ұлттық ерекшеліктерінен арылған «қазақстандық ұлт» болмайтынын мойындау, біздіңше, орынды. Кейбір авторлардың қазақтың ұлттық қасиеттерінің мәнін, яғни тілін, ділін төмендетуі қорлау болып табылады. Ондай пікірлерге тиісінше тойтарыс беріп отыру қажет. Бұл ретте президент Н.Ә.Назарбаев қазақ ұлты мемлекет құрушы ұлт ретінде халықты топтастырушы күш екенін атап көрсетіп отыр.

7. Белгілі саясаткер Д.А.Калетаев екі палатадан тұратын парламентті жақтайды: «для снятия региональных и других противоречий», - дейді[6]. Қос палата федеральді құрылымға тән құбылыс. Оны әмбебап деуге келмейді. Біздің елде осы кезге дейін сенат палатасы дұрыс роль атқарған болар. Бірақ ол болашақ тұрғысынан келгенде қажетсіз қосалқы нәрсе, тіпті қаржылық шығын. Қазақстан сияқты унитарлы мемлекетке бір палаталы парламент жетіп жатыр. Одан демократияландыру ісі ұтылмайды.

Д.Калетаевтың пропорционалды және мажоритарлы сайлау жүйелеріне деген көзқарасы да, біздіңше, қайшылықты. Дюверже мен Дж. Сарториге сілтеме жасағанымен екі ұдай пікірде қалған. Мысалы, былай дейді: «Обычно мажоритарная система порождает двухпартийную систему и однопартийное правительство. Пропорциональная система полнее обеспечивает представительность, однако зачастую приводит к созданию каолиционного правительства». Одан әрі ол: «Мажоритарная однотуровая система голосования порождает двухпартийность»,[6] – дейді.