Қаржы нарығының экономикалық мәні мен функциясы

Қаржы нарығының экономикалық мәні мен функциясы

    Қаржылық қатынас кез келген ел экономикасының даму негізі болып табылады. Қаржы ресурстарының айналымы мен қайта бөлінуі қаржы нарығын анықтап берді және оның айналысының өзіндік аймағын қалыптастырды. Нарықтық экономика жағдайында каржы нарығы тұтастай алғанда елдегі нарықтық қатынастар жүйесінің құрамдас бөлігі болып табылады. "Қаржы нарығы" ұғымы қалыптасқан әлемдік тәжірибе мен әрбір мемлекеттің экономикалық дамуының өзіндік ерекшеліктеріне сай әр түрлі түсіндіріледі.

Ол ақша, депозит, несие, валюта, қор, сақтандыру, зейнетақы нарықтарының қаржылық құралдарымен ұйымдастырылған сауда жүйесін білдіреді. Мұнда ақша қаражаттарының ағымын меншік иелерінен қарыз алушыларға бағыттап отыратын каржы институттары негізгі рөлді атқарады. Онда төлем құралдары мен бағалы қағаздар тауар ретінде қолданылады. Қаржы нарығы кез келген нарық секілді қаржы ресурстарының сатушылары мен сатып алушылары арасындағы тікелей байланысты орнатуға бағытталған.

Сондықтан, қаржы нарығы - бұл капиталға деген сұраныс пен ұсынысты қалыптастыру шеңберінде делдалдардың көмегімен несие берушілер мен қарыз алушылар арасындағы капиталды қайта бөлу механизімінің жүйесі. Тәжірибеде ол ақша қаражаттары ағымын меншік иелерінен қарыз алушыларға және олардан кері

бағыттайтын қаржы-несие институттарының жиынтығын білдіреді. Қаржы нарығының негізгі функциялары мыналар:

o реттеушілік - оның көмегімен мемлекеттік басқару органдарынын және өзін-өзі реттеу ұйымдарының тарапынан нарықты реттеу жүзеге асырылады;

o акпараттық - қаржы нарығына қатысушылардың барлығын ақпараттармен толық және теңдей қол жеткізуін қамтамасыз етеді;

o бөлу - қаржы нарығы құралдарының айналысы ақша қа-ражаттарының экономиканың бір саласынан екіншісіне, нарықтың бір қатысушысынан екіншісіне, бір аймағынан екіншісіне өтуін қамтамасыз етеді және сонымен бірге қаржы ресурстарының бөлінуіне әсер етеді;

o коммерциялық - қаржы нарығындағы жүзеге асырылатын операциялар мәмілеге қатысушылардың барлығына қандайда бір табыс әкеледі;

o баға белгілеу - қаржылық құралдардың бағасы нарықта еркін бәсекелестік жағдайындағы сұраныс пен ұсыныстың әсерімен қалыптасады.

Қаржы жүйесімен жүзеге асырылатын уақытша бос ақша ресурстарының әр түрлі инвестицияларға айналу процесі қаржы нарығының қызмет етуімен және қаржы институттарының қызметімен тікелей байланысты. Егер қаржы ресурстарын шоғырландыру мен орналастыру процесінде қаржы институттарының негізгі рөлі меншік иелерінен қарыз алушыларға қаражаттардың мүмкіндігінше тиімді өтуін камтамасыз ету болып табылса, онда қаржы ресурстарын сатушылар мен сатып алушылардың арасындағы қаржылық активтер мен міндеттемелердің саудасын ұйымдастыру қаржы нарығының міндеті болып табылады. Мұндай на-рықтардағы сатушылар мен сатып алушылардың экономикалық субъект ретіндегі үш тобы бар:

o үй шаруашылығы (жеке түлға);

o меншік формасына тәуелсіз шаруашылық жүргізуші субъектілер;

o мемлекеттік басқару органдары.

 

    Олардың кез келгені нақты уақыт кезеңінде өз бюджетінің балансталған, оның дефициті мен профициті жағдайында болуы мүмкін. Шаруашылық жүргізуші субъектілер мен мемлекетте қаржылық қаражаттарды қарызға алу қажеттілігі немесе уақытша бос қаражаттарды өзіне тиімді шартпен орналастыру мүмкіндігі пайда болады. Қаржы нарығы түпкі мәні бойынша әлеуетті сатушылар мен сатып алушылардың, сондай-ақ делдал-институттардың мүдделерін тиімді ескеріп, жүзеге асыруға арналған.

    Нарықтық экономика - өндірісті тиімді ұйымдастыру формасы. Бұл көптеген әлем елдерінің даму тәжірибесімен дәлелденген. Қазақстан Республикасы үшін шаруашылық жүргізудің жаңа әдістері қаржы нарығының әлеуетті мүмкіндіктерін, ең алдымен, елдің жан-жақты өсуін қамтамасыз ететін мүмкіндіктерді пайдалануды талап ететін еркін нарыққа өтуді білдіреді. Бұл мағынада, қаржы нарығы - ғылыми-техникалық прогрестің базасында дамитын, жалпы қоғам жағдайының қажетті деңгейіне қол жеткізу және экономикалық тиімді өсу үшін барлық экономиканың салаларын ресурстармен қамтамасыз ететін жеке бастамалар мен бәсекелестікке үлкен мән беретін қоғамдық өндірісті ұйымдастырудың озық формасы.

     Біздің көзқарасымыз бойынша, қаржы нарығы - елдің барлық ақша ресурстарының, сонымен қатар экономиканың әр түрлі субъектілерінің тарапынан осы ресурсқа деген сұраныс пен ұсыныстың ықпалымен ұдайы қозғалыс үстінде болатын ақша ресурстарының жиынтығын білдіреді. Алайда ақша ресурстары мен шаруашылық жүргізуші субъектілер - қаржы нарығы емес, ол ақша ресурстары мен шаруашылық жүргізуші субъектілер арасында тікелей қатынас орнағанда ғана пайда болады. Сонымен, қаржы нарығы - бұл ең алдымен экономиканың әр түрлі субъектілерінің арасындағы бос ақша капиталы мен ақшалай жинақтарды мәміле жасау жолымен қайта бөлу және олардың қозғалысы бойынша пайда болатын ақшалай қатынастар.

    Жоғарыда айтылғандарды түйіндей келе, қаржы нарығының функциясын анықтайтын алғышарттарға мына факторларды жатқызуға болады:

o  қаржы ресурстарын қайта бөлуде мемлекеттің рөлін ба-рынша азайту;

o монополияны шектеу және бәсекелестікті дамыту мақ-сатында барлық меншік түріндегі шаруашылық жүргізуші субъектілердің толық дербестігін қамтамасыз ету;

o бюджет тапшылығын қаржыландыру үшін елдегі орта-лык банктің ссудалық қорын пайдалануды тоқтатып, бұл мәселелерді мемлекеттік займдарды, яғни облигациялар және басқа да міндеттемелерді айналысқа шығару арқылы шешу;

o бағалы қағаздарға инвестициялануы мүмкін шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халықтың ақшалай табыстарының тұрақты өсуі.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 Ақша нарығы және оның  қаржылық инструменті

 Шаруашылық  етуші субъектілердің қаржылық  қызметінде олардың ағымдық өтімділігін  қамтамасыз ету үшін маңызды  рөлді тауарлар мен қызметтерді  сатушылар мен сатып алушылар  арасында ақша қаражаттарын бөлу  және қайта бөлу нарығының  қаржылық инструменттері атқарады.

         Кез-келген қаржылық инструменттің  негізі ақша болып табылады.

     Ақша нарығында мерзімі бір  жылға дейінгі несиелендіру және  қысқа мерзімді қарыз беру  іске асырылады. Ақша нарығы  белгілі бір мезгілге нақты  пайыздық сомаға ақша құралдарын  ақша нарығының қатысушыларына  қарыз алуға мүмкіндік береді. Нақты пайыздық ставка – ол  келісім-шарттың жүргізілуінің бағасы.

     Проценттік ставка – ақша нарығының  инструменттерін байланыстырушы  элемент болып табылады. Пайыз  ставкасының мөлшеріне әсер ететін  ең негізгі 3 фактор бар: 

     1) Ақшаға сұраныс және оны ұсыныс (ақша құралдарына сұраныс неғұрлым  жоғары болған сайын, пайыздық  ставка жоғары болады және  керісінше).

     2) Үкіметтің ықпалы (ақша- несие саясаты).

     3) Инфляция (пайыздық ставкасы инфляция  деңгейінен жоғары болу керек).

     Эволюция үрдісінде олар әрдайым  өзгеріп отырған және олардың  қазіргі кездегі жағдайы аяқталушы  және соңғы болып табылмайды. Белгілі бір стадия құнын эквиваленттік  формасы пайда болды: бір тауар  барлық қалғаны айырбасталатын  тауарлар жиынтығынан бөлініп  шығады. Эквивалент – тауарларға  қойылатын талаптар:

- бөліну;

- портативтілік; 

- біртектілік.

 Жалпы  эквивалент эквивалент – тауарлар  ортасынан көрсетілген қасиеттерінің  арқасында бөлініп шығады. Көбіне  олар металдар болып табылады. Әрі қарай даму үрдісінде металдар  ортасынан тауарлардың жалпы  эквиваленті ретінде ақша бөлініп  шығады. Себебі аз мөлшерде көп  құн болады.

     Сөйтіп, тарихи ақшалар тауарлардың  жалпы әлемінен бөлініп шыққан  және алғашында жай да, ерекше  де (специфический) тауар – ақша  болып табылған. Тарихтың келесі  қадамы ақшаның тауарлы формасының  жойылуына және жаңа формаларға  ауысуына алып келді. 

     Жаңа сатыда банкілік пайда  болуы тауарлы қатынастың болуымен, тауарлық айырбас үрдісін қолданудың  қажеттілігімен байланысты.

     Тауарлы материалдық қатынастарды  схема түрінде көрсетуге болады:

                           Бәрілген тауарлық айналымның бөлінуі ақша қатынастарының дамуымен, ақшаның жинау құралы және төлем құралы сияқты функцияларының пайда болуымен сипатталған. Ақша қатынастарының пайда болуы мен дамуы тікелей бартерлік операцияларды өткізу мүмкіндіктерін тарылтады. Ақшаның қажеттілігі – нақты бір тауарда іске асырылған еңбектің екі жақты сипатында жасалған қарама – қайшылықты жоюмен түсіндіріледі. Бұл тек бір жол арқылы ғана – ақшаны жалпы эквивалентті тауарлар массасынан бөліп шығару арқылы шешіледі.

     Ақшаның алғашқы формасы әр  түрлі ракушкалар, малдар және  т.б. болған. Кейін оларды алтын,  күміс және мыс монетарлар  алмастырды. Ақшаның монеталық формасының  орнына, несиелік ақшалар келді.

     Тарихи түрде несиелік ақшалардың  алғашқы түрі – иесіне мерзімі  аяқталуы бойынша қарызгерден  көрсетілген ақша сомасын төлеуді  талап етуге құқық беретін  қарыз міндеттемесі ретінде вексель  болып табылады. Сонымен қатар  вексель жалпы эквивалент ролін  атқармай–ақ, ақшаның кейбір  қасиеттерін қабылдай отырып, басқа  тұлғаға беріле алды.

     XIV ғ. соңына қарай несиелік  ақшалардың бір түрі ретінде  алтын монометализм жағдайында  банкирге вексель ретінде банкнота  пайда болды. Алғашында банкноталардың  эмиссиясы кез-келген банкпен  жүзеге асырылды, бірақ біртіндеп  эмитент рөлін мемлекет өзіне  алды.

     XVI – XVII ғ. қолма–қол емес есеп–айырысу  пайда болды. Онымен қоса несиелік  ақшалардың жаңа формасы чек  пайда болды. Ол шот иесінің  белгілі бір сомасын банкке  төлеу немесе шот иесіне аудару  туралы жазбаша бұйрығы.

     Қазір тәжірибеде тауарлар алтынға  емес, несие – қағаз ақшаларға  теңестіріледі. Алтынмен байланыс  олардың бағалы металдарға еркін  айырбасы тоқтатылғандықтан үзілген.  Енді несие – қағаз ақшалар  жалпы эквивалент ретінде алтын  рөлін атқарады. Құн белгілерін  ақша ретінде пайдалану оларға  кейбір тауарлық қорлардың мәнін  береді: олар сатылады және сатып  алынады, тауарға айырбасталады.  Бірақ, ақшада тауардың басты  қасиеті - өзіндік құн жоқ. Сөйтіп, олар құн өлшеуші рөлін атқарады.

     Ақшаның салыстырмалы жаңа формасы  – девиздер болып табылады. Девиздер  – халықаралық есеп – айырысуда  қолданылатын шетел валютасындағы  төлем құралдары болып табылады. Алғашында олар импортерге экспортердің  жазған қоммерциялық аудармалы  вексельдері (тратта) түрінде болған.

     Алтын девизді стандарт кезінде  олар банкноттық эмиссияны қамтамасыз  етуге және ырғақты қорға қызмет  етті. Әлемдік сауданың және банктердің  респонденттік байланыстарының  кеңеюімен байланысты девиздер  банктік төлем құралдарының формасын  қабылдады: вексельдердің, чектердің,  аккредитивтердің, төлем тапсырыстарының,  артықшылықты телеграфты аударымдардың  формасында, сонымен қатар өзара  мемлекетаралық қысқа мерзімді  несиелердің (своп) формасында. Халықаралық  төлем айналымында девиздер банкнота  және шетел бағалы қағаздары  түрінде жүреді. Елдердің валютасында  көрсетілген олар халықаралық  саудада және төлем айналымында  маңызды рөл атқарады. Соңғылар  ретінде орталық банктердің, қазыналардың, үкімет органдарының өтімді ресурстары  құрамына кіретін резервтік және  салыстырмалы тұрақты, қайтарымды  валюталары болады:

     Ақша келесі функцияларды орындайды:

  - құн өлшемі

- айналым  құралы

- жинақ құралы

- төлем құралы

- әлемдік  ақша

        Олар құн өлшемі ретінде өте оңды болып табылады және соның арқасында тауар құнын бағалауға мүмкіндік береді. Ақшаның бұл функциясы ырғақсыз болып келе, есеп-айырысу ретінде қызмет етеді, яғни ақша көлемінің арқасында жоспарланатын тауар құнын бағалауға болады. Құн өлшемі ретінде ақша функциясы кәсіпорында, ЖҰӨ есептегенде макроэкономиканың шеңберінде белсенді қолданылады. Ол бизнес – жоспардың негізгі көрсеткіштерін бағалауға мүмкіндік береді.

     Ақшаның айналым құралы функциясын  сатып алушы мен сатушы арасындағы  өзара қатынасты жанамалайтын  нақты ақшалар ойнайды. Бұл  функция да ақшалар қазіргі  заманғы нарықтық қатынастарды  қалыптастырады, сонымен қатар тура  айырбас құны ретінде болады.

     Ақша қатынастарының дамуы тауарды  алу процесі үшін төлем алу  уақытынан бөлінуіне алып келді.  Бұл жағдайда жаңа ақшалар  – төлем және есеп-айырысу  міндеттемесі (вексель, несие, ақша  және т.б.) пайда болды. Тауарды  алу уақытында сатып алушы  сатушыға қажетті соманы қашан  және қай жерде берілуі керектігі  көрсетілетін ақша міндеттемелерін  береді.

     Мұнда ақша төлем құралы функциясын  орындайды. 

     Тарихи түрде ақшаның жинақ  құралы функциясы ең алғаш  пайда болған, бірақ ақшаның төлем  құралы функциясы пайда болғаннан  кейін ғана әрі қарай дами  бастады. Уақытша бос ақша қаражаттары жинақталады және одан кейін жинақтарға трансформацияланады. Өз кезегінде соңғылар елдің экономикасын дамытуға қажетті негізгі инвестиция көзі болып табылады.

     Ақшалар әлемдік ақша ретінде  ішкі экономикалық қатынастарға  қызмет етеді. Қазіргі жағдайда  әлемдік ақша ретінде бірқатар  елдердің тұрақты валюталары  немесе әлемдік несие ақшалары  жүре алады. Бұл функцияда олар  алдыңғы төрт функцияның барлығын  орындайды, яғни бұл функция  біріктіруші болып табылады.

     Қазіргі кезде ұлттық, мемлекет  ішіндегі айналыс және мемлекеттер  арсындағы ақша ағымдарының құртылуы  арасындағы айырмашылық бірте-бірте  өшірілуде. Жоғарыда айтылған  ақшаның барлық функциялары елдер  арасындағы экономикалық серіктестікте  де толығымен қолданылады.

     Ақша функцияларын қарай отырып, ақша нарығының негізгі функцияларын  анықтауға болады:

     - төлем функциясы – нарықтық  операцияларды жүзеге асыру үрдісінде  оның қатысушылары арасында есеп  – айырысудың әр түрлерін жүзеге  асыруға әсер етеді;