Ақша түсінігі

1.5 Ақша табиғатының  ерекшеліктері.  

XX ғасырда ақша  қызметтері және ақшаның жалпыға  ортақ эквивалент ретіндегі рөлі  өзгерістерге ұшырады. Барлық  жерде де алтын жоғарыда аталған бес қызметін атқаруды қойды, еш жерде тауар құны алтын арқылы өлшенбейді; ешбір елде алтын айналыста болмайды, алтын төлем құралы қызметін де атқармайды. Халықаралық экономикалық қатынастарда есеп айырысу валюталар – доллар, евро, иендер т.б. арқылы жүзеге асады. Сонымен алтынның айналыстан шығуы оның ақша қызметін атқармайтын болуы демонетизациялау деп аталады. Демонетизация дегеніміз алтынның ақша рөлін және жалпыға ортақ, эквивалент рөлін атқаруды доғаруы. Осы жерде мынадай өте қиын теориялық сұраққа жақындаймыз. Қазіргі ақшалардың мәні, табиғаты жалпы қандай? Өйткені кімге де болса анығы қазіргі уақытта асыл металл ақша емес, қағаз ақша – ақша. Ақшаның барлығы немен анықталады, оның тұрақтылығы неге байланысты?

 Батыстың  экономикалық теориясында бұл сұрақ бойынша пікір талас жүріп жатқанына кемінде екі ғасыр болды.Егер қағаз ақша салыстырмалы сиректік қасиетінен айырылатын болса, онда оның бағалығы төмендейді. Сондықтан қағаз ақшаның құны туралы мәселе айналысқа қажет қағаз ақшаның саны туралымәселемен тығыз байланысты. Ақшаның мәні оның қызметтерінен шығады (ең алдымен құралы және айналыс құралы ретіндегі)  
 

1.6 Ақша айналысының  заңы.

 Қайта құру  кезеңіне дейін "ақша айналымы" мен "ақша айналысы" ұғымдары  арасында айтарлықтай шек койылатын. 

 Ақша айналысы деп - қолма-қол ақшаның қозғалысы танылды. Ал ақша айналымы ұғымы одан кең мағына бергендіктен ол қолма-қол және қолма-қолсыз айналым мағынасын сипаттайды. Бұл жағдайда қолма-қол ақша қозғалысы тұрғындардың ақшалай табыстарының бөлінуін қарастырса, қолма-қолсыз ақша өпдіріс қаражаттарының бөлінуін қарастырады.

 Тауар айналысы  процесіндегі қолма-қол ақша қозғалысы  және төлемақыны жүзеге асыру  кезінде кызмет көрсету, сонымен  бірге кәсіпорындар мен қаржы-несие  мекемелерінің арасындағы ақшалай  қаражаттардың алмасуы — ақша айналысы деп аталады.

 Ақша айналасының  объективті негізі — тауар  өндірісі мен тауар айналысы  болып табылады. Құн формасының  өзгеріп отыруы, яғни тауардың  ақшаға және ақшаның жаңа тауар  сатып алу үшін қолданылуы, ақшаның  әрдайым козғалыста, яғни айналыста болуына мүмкіндік жасайды.

 Бірақ ақша  айналысы тауар айналысын қайталап  қоймайды. Бұл екі процесс бір-бірінен  жекешеленіп жүреді. Тауарлар, оларды  сатып алғаннан кейін, айналыстан  шығады және тұтынылады. Ал ақша  айналыста әрқашан жүреді.

 Айналыста  жүре отырып ақша әрі айналыс  құралы, әрі төлем құралы функицяларын  атқарады. Сонымен, тауарды сатудан  түскен ақша қарызды өтеуге  жұмсалуы мүмкін. Өз кезегінде,  қарызды төлеуге түскен ақшалар  тауарлар алу үшін қолданылуы  мүмкін.

 Жалпы акша айналысының көлемі тауар бағаларының соммасынан әрдайым артық болады. Ақшаның кызмет көрсетуі тек сату-сатып алумен шектелмейтіні түсіндіріледі. Ақша еңбекакрі, зейнетакрі, стипендия төлеу үшін, банктен қарыз алу үшін және тағы басқа мақсаттар үшін қолданылады.

 Ақша айналысын  реттеудің маңызды элементі —  қолма-қол ақшаның қолдану аясын  азайту болып келеді. Бұл мәселе  біздің елімізде кәсіпорындар  арасындағы есеп айырысуларда  қолма-қол ақшаның қолданылуын  шектеу, есеп айырысу чектерін  өндіру арқылы ғана шешіледі.

 Банк жүйесін  реформалау және ақшаа банкнотасын  өндіруге байланысты өзінің меншікті  қуатын енгізуі, Қазақстандағы  қолма-қол ақшамен байланысты  жағдайды түбірімен өзгертті. Осыған  байланысты 1992-1993 жылдары қолма-қол  ақшаның тапшылығы тұсында енгізілген директивті саясаттың орнына республикамызда қолма-қол ақша айналысын тұрақтандыру және басқарудың экономикалық әдістерінің алғышарттары жасалынды.

 Дамыған елдерге  бұл процесс кеңінен дами түсуде: оларда қолма-қолсыз ақша айналысы  өрістеп жатыр. АҚШ-та халықтың есеп айырысуларының 25-27%-зы ғана қолма-қол ақшамен, ал қалғаны чек несиелік карточкалар, тағы басқа көмегімен жүргізіледі.

 Өмірлік тәжірибе  көрсеткендей, ақша айналысын ақша  айналымын бөлуге болмайды. Ақша  айналымын қома-қол және қолма-қолсыз деп қатаң түрде шектеуді ғалымдар онша қабылдай қоймады.

 Бұл екеуі  өзара тығыз байланысты, сондықтан  оларды бөлу қажет емес. Ақша  өз айналасында қолма-қолдан қолма-қолсыз  ақшаға (және керісінше) өтеді.  Мысалы, кәсіпорынның бөлшек саудасынан түскен түсім банкке түскеннен соң оның есеп айырысу шотында қолма-қолсыз ақша қаражаттарына айналады да, ол бұдан өз жеткізушілеріне ақша аударуына мүмкін.

 Сонымен бүкіл  ақша айналысы: қолма-қол және  қолма-қолсыз ақшалар болып бөлінеді. Сондай-ақ:

1 өнімді өндіру және сату процесін, яғни тауарлы сипаттағы есеп

 айырысулармен  байланысты ақша айналымы;

2 тауарлы емес  сипаттағы есеп айырысулармен  байланысты ақша 

 айналымы;

3 ақша айналысы  бірнеше тарихи кезеңдерден өтті  және металл,

 қағаз несие  ақшалар көмегімен жүзеге асырылды.  

2.Қазақстан  Республикасының ақша жүйесі.  

2.1 Қазақстандағы  ақша реформалары.  

 Қазақстан  Республикасында 1993 жылы ақша  реформасын жүргізудің негізгі  себебі — ақша белгісін тұрақтандыру. Себебі КСРО ыдырағаннан кейінгі екі жыл аралығында кеңестік рубль бұрынғы одақтас республикалардың орнына кұрылған тәуелсіз елдерде біртектес ақша ретінде қолданылды. Ол елдерде 1986 жылы басталған экономиканы қайта құру кезінде өндіріс құлдырап, айналыстағы ақша массасы өсіп, инфляция қарқыны шарықтады. Тауарлар мен азық-түлік негізінен шетелдерден тасылды. 1990 ж. колма-қол ақша эмиссиясы 25 млрд сом болды, ол 1981-85 жж. эмиссияланған қосынды сомадан әлдеқайда көп еді.

1991 ж. қаңтарындағы  КСРО Мемлекетптік банкінің 1961 ж.  үлгідегі 50 және 100 сомдық ақша белгілерін төлемге қабылдамау және оларды айырбастау тәртібі мен азаматтардың салымдарын қолма-қол ақша беруді шектеу туралы КСРО Президенттің Жарлығы және КСРО Министрлер Кабинетінің қаулысына сай 1991 ж. үлгіде 50 және 100 сомдық купюралар шығарылды. Ескі ақшаларды жаңасына айырбастау процесі жеке адамдар үшін үш күнде өтті. Кейін 1992 ж айналысқа 200, 500, 1000 сомдық кеңестік үлгідегі ірі купюралар шығарылды.

1992 ж қаңтарында  Ресей КСРО Мемлекеттік банкін  Ресейді Орталық банкі деп қайта құрып, кеңестік рублъдің (сол кезде жоқ мемлекеттің) басты эмитенті кызметін атқаруды соған міндеттейді. Ресей мемлекеті бағаны босату бағдарламасын іске асыру шараларын жүргізе бастады, бағаның кенет көтерілуі айналымдағы қолма-қол ақша массасын көбейту қажеттілігін тудырды. Республикалар өздерінің, егемендігін жариялаған бойда оларда 15 ұлттық банктер құрылып, олар бір-біріне тәуелсіз орталық банк ретінде қызмет атқара бастады. Бірақ олардың барлығын қолма-қол ақшамен қамтамыз ететін жалғыз эмиссиялық орталық — ақша шығаратын станок - біреу, ол Москвада еді. Ресей бағаны босатқаннан кейін әрбір тәуелсіз елдерде олардың қатал ақша-несиелік саясатына байланысты рубльдің сатып алу мүмкіндігі әр түрлі қалыптасты және соған сәйкес рубльдің бағалануы да әр түрлі деңгейде болды. Қолма-қол ақшаның осындай жетіспеуі жағдайында кейбір елдер өз ұлттық банктерінің несиесін беруді ұлғайтты (Украина, Латвия, Литва). 1992 ж маусымында Ресей Банкі 5000 купюраларды сом, ал кейін 10000 және 50000 сом шығарды.

1992 ж. шілдесінде  Ресей Орталық банкі егемен  мемлекеттерге Ресей Банкімен  күнбе-күн екі жақты төлем есебін  жүргізу туралы талап қойды.  Қолма-қол ақшасыз өзара есеп  айырысу тек Ресей Банкісіндегі  осы мемлекеттердің орталық банкісінің  корреспонденттік шотындағы қаржы көлемінде және техникалық несие ретінде жүргізілді. Бұл төлем Қазақстаннан Ресейге және керісінше 2-3 ай бойы жүретіндіктен және бұл кезде инфляцияның қарқыны жылына 2500% болғандықтан аударылған ақша кұнсызданып, оның төлем мүмкіндігі тез құлдырайды.

 Жас тәуелсіз  мемлекеттердің директивалық экономика  үлгісінен нарықтық үлгіге өту  жағдайында заңдарды тез арада  үйлестірудің мүмкін еместігі  және өздерінің ақша, несие, баға, бюджет саясатын жүргізуге қабілетсіздігі  Ресей банкінің қойған талаптарын орындауға мәжбүр етті. Бұл біртектес ақша зонасын сақтап қалу процесінің сәтсіздікке ұшырауының дәлелі еді. Келесі іс-әрекет - өзінің ұлттық валютасын енгізу — болмай қалатын процесс. Ол 1992ж маусымында Эстонияның, шілдесінде Латвияның, қазанында Литваның, қарашасында Украина мен Беларусияның өз ұлттық валюталарын енгізумен жалғасты.

1993 ж. мамырында  Қырғызстан, тамызында Грузия өз  ұлттық валюталарын енгізді. Сөйтіп  бұл мемлекеттер рубль зонасынан  шықты. 

1993ж. 15 мамырында  Минскіде рубль зонасында қалған мемлекеттер рубльді ресми төлем құралы ретінде қолдану жөнінде жаңа келісімге қол қойды. Онда койылған міндет:

 ТМД елдерінің  іс-әрекетіндегі ашықтық, айқындылық  болуы. Бұл ең маңыздысы —  рубль зонасынан шығатын мемлекеттер  айналымнан шығарылған КСРО-ның банкнотасын толық көлемінде оларды жою үшін Ресейдің Орталық банкіне қайтару жөнінде өздеріне міндеттеме алды.  

 Бұл міндеттемелерді  орындау-айналыстан шығарылған банкноталарды  кеңестік ақшаны пайдаланылатын  елдерде қайтадан айналысқа түсіру  мүмкіндігін жою болатын, яғни бір ел екінші елдің жерінде валюталық алыпсатарлықпен айналысуын алдын ала сақтандыру еді. Бірақ екі келісімді де ешкім, оның ішінде Ресей де, орындаған жоқ. Рубль зонасын 1993 ж. Түркменстан, Әзірбайджан, Армения, Молдова тастап шықты.

 Сол кезде  аймағында қалған мемлекеттер  жаңа типті рубльдік зона құру  туралы осы елдердің заңдарын  үйлестіру үшін 9 біріккен топ  Ресеймен белсенді түрде келіссөздер  жүргізді. Бірақ Ресей келіссөздер  жүргізумен қатар бір уақытта, 1993 ж көктемінде жаңа Ресейлік 1993 ж үлгіде рубль шығарып, оны өз жерінде Қиыр Шығыстан енгізе бастады.

 Сол кезде  рубль зонасында үш мемлекет - Ресей, Қазақстан және Өзбекстан  қалған еді. 

1993ж. 23 шілдесінде  Ресей Банкісі 1961-1991 жж. шығарылған  кеңестік үлгідегі ақша белгілерін және 1992ж шығарылған ресейлік 5000, 10000, 50000 рублъді айналыстан шығаратыны туралы және айырбас бір апта жүретінін хабарлады. Айырбас сомасы 35 мың рубль көлемінде белгілеген болатын. Екі күннен соң Ресей Президенттің Жарлығымен айырбас мерзімі 1993 ж. 1 қыркүйегіне дейін ұзартылып, айырбас сомасы бір адамға 100 мың рубльге дейін көбейтіледі.

 Сөйтіп, 1992-1993 жж. Егемен елдердің бірсыпырасы  өз ұлттық валютасын енгізуге  орай КСРО Мемлекеттік банкі  мен Ресей Орталық банкісінің 1961-1992 жылдардағы банкноталарының айналыстан ығыстырылуына байланысты оларды Қазақстанға заңсыз әкелу мөлшері қауырт өсіп, соның салдарынан тауарлар бағасы жоғарылап, халықтың тұрмысы төмендеді.

1992 жылдың бірінші  жартысында Қазақстан Республикасының  Президенті, үкіметі, Жоғары кеңесі Қазақстанға өз валютасын енгізу қажеттін түсініп, шегіне жеткен құпия жағдайда Қазақстанның ұлттық валютасының пішінін дайындайтын топ құрып, оны басып шығаратын шетелдік фирмамен келісімге қол қойған. 1993 ж. наурызында Англияда Харрисон және ұлдары атты жеке фирмада қажетті ұлттық валюта — 1, 3, 5, 10, 20, 50, 100 теңге дайындалып, Алматыға жеткізілген.

1993 ж. 12 қарашасында  Қазақстан Республикасының Президенті  Н.Ә. Назарбаев Қазақстан Республикасында  Ұлттық валюта енгізу туралы  Жарлық шығарды. Осы жарлыққа сәйкес:

1 1993 ж. 15 қарашада  сағат 8-де Қазақстан мемлекетінде  ұлттық валюта — теңге енгізді. 

2 1993 ж. 18 қарашадан  бастап теңге Қазақстан Республикасында  бірден-бір занды төлем кұралы  болып тағайындалды. Бір теңге  100 тиыннан құралады, ол қолма-қол ақша айналысында банкнота және майда тиындар түрінде жүреді. Қолма-қол ақша, рубльдік шоттардағы жинақтар мен салымдар 500 рубль 1 теңгеге арақатынасымен айырбасталып, ол 18 қарашада сағат 18-де аяқталды. Қарашаның 15 мен 18 аралығында екі валюта — сом және теңге айналымда қатар жүрді.

 Қазақстан  Республикасының жасы 16-ден асқан  барлық азаматтары 100 мың сом ақша  айырбастауға құқылы болды. Айырбас  тек бір рет жүргізіп, ол туралы  төлқұжатта белгі соғылды. Азаматтардың 100 мың сомнан артық ақшасы банктегі арнаулы дербес шотқа салынып, оны 6 ай бойы пайдалану құқығы болмады.

 Қазақстан  Республикасының Ұ лттық банкі  теңгенің валюталық курсын бекітті: 1 АҚШ доллары 4,7 теңгеге тең  болды.