Басқару есебі

Шығындардың пайда болатын жері – кәсіпорынның құрылымдық бөлімшесі, жұмыс орындары, участкелері, бригадалар, цехтар кәсіпорын бөлімдері мен т.б. Мұндай әрбір учаскеге кәсіпорынның шығын пайда болған орын номенклатурасында белгіленетін өз тіркеу номері беріледі.

Өндіріс шыгындарының есебі үшін, әр түрлі бағыттағы 8110 «Негізгі өндіріс» шоты қолданылады.

«Негізгі өндіріс»  активті шоты өндірістегі барлық шығындарды жинақтап, қорытуға арналған. 8111 «Материалдар», 8112 «Өндіріс жұмысшыларының еңбекақысы». 8113 «Еңбекақыдан бөлінетін аударымдар», 8114 «Үстеме шығындар» шоттарында жннақтадады да. сонан сон әрбір есепті кезеңнің соңында 8110 «Негізгі өндіріс» шотына жинақтап, қорытылады.

Шығындарды және өнімнің шығарылуын есепке алу мен бақылау жасауды қамтамасыз ету үшін мынадай есеп регистрлері пайдаланылады:

«Цехтар бойынша шығындар» ведомосы, онда 8110, 8210 және 8310 бөлімшелер шоттары бойынша шығындар есепке алынады. 8110, 8210 және 8310 шоттарының есебі компьютерлендірілген кезде олар бойынша тиісті машинограмма қолданылады.

Ай соңында бухгалтерия өндіріс шығындарын жинақтауды жүзеге асырады.

«Цехтар бойынша шығындар» ведомосына жазу үшін мыналар негіз болып табылады:

        «Материалдар (жалақы) шығындарын бөліп-тарату» кестесін әзірлеу, онда шикізат, материалдар, сатып алынған шалафабрикаттар және өндірістің басқа да материалдық босалқылары көрсетіледі; өндіріс персоналдарына төленген еңбекақы шығыстары; еңбекақыдан аударылатын аударымдар;

        «Негізгі құрал-жабдықтар амортизациясының (тозуының) есебі» кестесін әзірлеу, онда өндіріс шығындарына енгізілуге тиісті негізгі құрал-жабдықтар амортизациясының сомасы көрсетіледі;

        «Материалдық емес активтер амортизациясының есебі» кестесін әзірлеу, онда өндіріс шығындарына енгізілуге тиісті амортизацияның сомасы көрсетіледі;

        «Көмекші (қызмет көрсетуші) өндірістер мен шаруашылықтардың көрсеткен қызметтерін бөлу» кестесін әзірлеу, онда өндірістер мен шаруашылықтардың өнім өндіруге, жұмыстарға және көрсетілген қызметтерге жұмсалған шығындары көрсетіледі.

Өндіріс шығындарының талдамалық (аналитикалық) есебі калькуляция объектілерінің және цехтар мен өндірістер негізінде шығын баптарының белгіленген номенклатурасы бойынша калькуляциялық карточкаларда немесе ведомостарда жүргізіледі.

Өндіріске жұмсалған шығындарды олардың құжаттары бойынша қандай калькуляциялау объектісіне жататындығын белгілеу үшін есеп объектілерін, шығын баптарын кодтайды және үстеме шығындарын ажыратады. Ал, бұл үстеме шығыстарды баптары бойынша және шығындарды калькуляциялау объектілері бойынша дұрыс топтастыруға мүмкіндік береді.

Орташа және ірі кәсіпорындарда өндіріс шығындарын есепке алу және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау үшін кәсіпорынның бухгалтериясы құрамында біртұтас болып келетін екі бухгалтерия, яғни қаржылық және басқару бухгалтериясы болуы мүмкін.

Қаржылық бухгалтерия жұмысшы шоттар жоспарының 1010-8410 шоттарының есебін жүргізіп, есептің Бас кітабін, кәсіпорынның балансын және қаржылық есеп беруін жасайды.

Басқару бухгалтериясы жұмысшы шоттар жоспарының 8110-8410 шоттарын пайдаланады. Ол өндіріс шығындары туралы ақпаратты қорытып, өзіндік құнды калькуляциялайды, өндіріс шығындарының нормалары мен нормативтерін талдап және олардың орындалуын бақылайды, өндірістегі шалафабрикаттардың қозғалысын есепке алады, есептің бүкіл көлемінің нормативтік, жоспарлық және талдамалық жұмыстарын атқарады. Басқару бухгалтериясы жабық (құпия) болып келеді. Бұл өз бәсекелестері өздерінен бұрын пайдаланып кетпеуін қамтамасыз етеді. Сондықтан басқару бухгалтериясы ақпаратының сыртқы тұтынушылар үшін ғана емес, сонымен бірге осы кәсіпорынның қызметкерлері үшін де жабық болуы мүмкін.

Жұмысшы шоттар жоспарында көрсетілген шығын шоттарында көрсетілген ақпараттар нақты жасаған шығындар туралы белгілі бір ақпараттардың бөлігін көрсетеді, оны шолып, шығарылған өнімнің нақты өндірістік өзіндік құн туралы мәліметтерді алуға болады, сондай-ақ өнім бірлігі деп есептелінеді. Әрбір бөлімше өз кезегі бойынша үш категорияға жіктеледі:

1.        шығындарға кеткен тікелей материалдар;

2.        шығындарға кеткен тікелей жұмыс күші;

3.        үстеме шығыстар.

Тікелей шығыстарға кеткен материалдар соңғы өнімнің құрамына (яғни, оның құнына) басқа да шығындармен қатар қосылады. Мысалы, автомобиль өндірісі үшін болат немесе жиһаз өндірісі  үшін ағаш негізгі материал болып табылады.

Жүмыс күшіне жұмсалған тікелей шығындар – бұл өнімді дайындауға тікелей қатысқан өндіріс жұмысшыларына есептелген еңбекақысы (еңбекақыдан аударылатын аударымдарды қоса есептегенде) болып табылады. мысалы, толассыз өндірісте жұмыс істейтін оператордың немесе металл өңдеуші станокта істейтін жұмысшының еңбекақысы тағы басқа осы сияқты тікелей еңбекақылар жатады.

Қызмет көрсетуші цех жұмысшыларының еңбекақысы тікелей еңбекақы болып табылмайды, олар үстеме шығыстарға жатқызылады. Үстеме шығыстар өндіріске кеткен барлық шығындардан тікелей шығындарды шегеріп тастағаннан шығады. Одан басқа, үстеме шығыстардың қатарына: амортизация шығыстары, жалақысы, сақтандыру жарнасы, тұрғын үй қызметі, жарықтандыру және басқа да себептердің салдарынан өндірістің уақытша тоқтап қалуының шығыстары т.б. жатады.

2.2 Калькуляция баптары бойынша өндірістік шығындардың есебі

Шикізаттар мен материалдар – өнімді әзәрлеу негізінде пайда болатын немесе осы әзірлеу кезінде қажетті компоненттер болып табылатын шикізат пен негізгі материалдарға жұмсалған шығындар. Осы желде табиғи шикізаттардың құны, арнайы мамандырылған ұйымдардың жүргізетін жер құнарлығын арттырудың шаралары көрсетіледі. Лимиттік-алу карталары және талап-наклоднойы жұмсалған шикізат пен негізгі материалдарды, сондай-ақ сатып алынған материалдарды өндірісте есептен шығару үшін негіз болып табылады.

Көмекші материалдар - тұрақты технологиялық процестерді қамтамасыз ету: үшін негізгі материалдарды шығару кезінде пайдаланған көмекші материалдардың шығыны (технологиялық мақсаттарға пайдаланғган көмекші материалдар). Бұндай көмекші материалдардың құны белгіленген шыгыс нормасы бойынша өмімнің өзіндік құнына енеді, ол үшін өнім бірлігіне есептелген сметалық мөлшерлемесі пайдаланылады. Шығыс нормасы мен бағасы өзгеретін болса, аталған мөлшерлеме қайта қаралуы мүмкін

Көмекші материалдардың нақты шығысы әрбір өнімнің өзіндік құнына, тауарлы өнімге және аяқталмаған өндіріске сметалық мөлшерлеме бойынша пропорциональды түрде тартылады.

Қайтарылған қалдықтар - бұл негізгі, көмекші және қосалқы өндірістсрдің қалдығы бақылау жасау бойынша жеке операцияларды басқа ұйымдардың орындауы:

                       технологиялық немесе өндірістік процестерді қамтамасыз ету үшін, өнімдерді дайындау процесіндегі пайдаланылатын көмекші материалдар;

                       сырттан алынған, сондай-ақ балқыту агрегаттарына арналып өзінде өндірілген, үйлерге, мартен пештеріне, металдарды жылыту үшін, престеу немесе белгіленген технологиялық процестермем бұйымдарға байқау жүргізу мақсатындағы цехтарға және технологиялық мақсаттарға қажетті өніндер;

                       технологиялық мақсатгарға (электрмен балқыту, электрмен пісіру, электролиз) жұмсалатын сатып алынған энергияның барлық түрлері;

                       технологиялық  мақсаттар  үшін   пайдаланылатын   кәсіпорынның өзінде   өндірілген  электрлік немесе басқа энергияның түрлері.

Сатып алынған энергия шығындары, оларды белгіленген тарифпен сатып алу төлемі мен оларды тиісті орындарға жеткізу шығындарын тұрады.

Шикізаттар мен материалдар шығындары німнің өзіндік құнында елеулі үлестік салмаққа ие болады. Сондықтан оларды тиімді пайдалануға бақылау жасаудың үлкен маңызы бар.

Материалдардың өндірісте жұмсалуын бақылау. Бақылауды жүзеге асыру үшін прогрессивтік, техникалық жинақталған шикізаттар мен материалдар шығындарының өңделген нормалары қажет.

Материалдық босалқыларды өндіріске босату белгіленген мөлшерлі лимитті-заборлық карта бойынша, ал нормадан тыс немесе бір материалдың орнына екінші материалды ауыстырғанда бір жолғы талаптар немесе басқа құжаттармен - кәсіпорын басшысының рұксатымен жүзеге асырылуы қажет.

Бірақ қоймадан цехтарға босатылған материалдар нақты шығындар болып табылмайды, есепті кезеңнін соңында цехтарда пайдаланылмаған шикізаттар мен материалдар қалуы мүмкін. Есепті кезеңнің соңында цехтарда өнделмей қалған материалдар мен шикізаттар қоймаға наклодной бойынша қайтарылуы тиіс. Пайдаланылмаған цехтардан қоймаға қашарылған материалдық босалқылардың құны лимитғі-зоборлық карта және талап құжаттарынын негізінде өндіріске жіберілген материалдардың құнынан шегеріледі.

Нақты шығын келесі жолмен анықталады: ай басындағы цехтардағы пайдаланылмаған қалдық материалдар қосылған қоймадан өндіріске жіберілген материалдар азайтылған (-) ай соңындағы цехтан материалдар қалдығы және есепті кезең ішінде қоймаға қайтарылған материалдар. Кәсіпорында материалдардың өндіріске босатылуына ғана бақылау жасап қоймай, сонымен бірге олардың тиімді пайдаланылуын қадағалау қажет. Оның мәні нақты материалдық шығындарды, нақты шығарылған өнімдердің көлемі мен салыстыру және белгіленген нормадан ауытқуды анықтап, олардың себебі мен оған кінәлілерді табу.

Бақылау тәсілдері пайдаланылған материалдардың, технологияның және өндірістің ұйымдастырылу ерекшелігіне байланысты болады. Олардың кеңірек тарағандары: иормадан ауытқуды құжат жүзінде көрсету (белгі берегін құжаттау тәсілі), түгелдеу әдісі, топтамалық пішу.

Нормадан ауытқуды құжат жүзінде көрсету тәсілі – материалдың бір түрін екіншісімен ауыстырғанда, пайда болған ауытқу кезінде, белгіленген нормадан тыс материалдарды босатқанда, оларға қайта шығын шығару кезінде, өнімдерде ақау пайда болғанда және т.б. жағдайларда қолданылады. Осы тәсілдің мәні нормадан тыс материалдарды босатқанда немесе ауыстыру кезінде, жеке құжаттар (талап, ауыстыру актісі) толтырылады, яғни ол белгіленген нормадан ауытқу жөнінде хабар береді,

Кәсіпорынның кейбір салаларында (тамақ, тоқыма) шикізаттар мен материалдарды өндіріске босатқанда құрылымдық жылжудардың нәтижесінде ауытқу пайда болады. Олар алдын-ала жасалан есептеу тәсілімен анықталады, яғни ол нормадан ауытқудың кұжат жүзінде дайындау тәсілінің әр түрлілігін көрсетеді.

Мұндай жағдайда ауытқуды нақты пайдаланылған материалдарды, олардың технологиялық норма бойынша жұмсалғанымен салыстыру арқылы анықтайды.

Сондықтан технологиялық нормалар бойынша жиынтықтағы барлық нақты тиелген қоспаларды материалдың әрбір түрі, сорты, маркасын жалпы тиелгендерге пайыздық қатынасына көбейту жолымен анықтайды. Есепті кезеңнін соңында белгі беретін құжаттардағы көрсеткіштердегі шығындар бойынша жиынтықтар, олардың пайда болу себептері бойынша қайта шығын жұмсау көлемін (санын) анықтауға мүмкіндік береді.

Топтамалық пішу әдісі дайындау және басқа да өте тапшы, ұзақ тұратын материалдарды жұмые орнында кесу, пішу жүзеге асырылатын өндірістерде қолданылады: металл, тері, мата, ағаш. Бұл тәсіл кесілетін (пішілетін) материалдардың әрбір партиясына ашылған, есеп картасында өндіріс шеберлерімен жүзеге асырылады. Ессп картасында кесілетін материалдардың саны, бір дайындау партиясының мөлшері және осы партиядан алынуға тиісті дайындамалар мен қалдықтардын саны. Кесу (пішу) жүзеге асырмаған соң, есеп картасына осы партияда дайындалған нақты дайындаманың саны және алынғаи қалдықтар жазылады. Кесу (пішу) нәтижесін білу үшін нақты алынғаи дайындама санын және қалдықтарды материалдардың норматнвтік шығындарымен салыстырады, нақты жасалған дайындама санын шығын нормасына көбсйту жолымеи анықтайды.

Нормадан ауытқуды нақты материалдар шығындарын нормативпен салыстыру арқылы анықтайды. Ұқсас бақылау қалдықтарғада қатысты жүзеге асырылады.

Әрбір материалдың түрі бойынша нормадан ауытқуды жоғарыда айтылған тәсілдермен анықтау мүмкін болмағанда түгелдеу тәсілі қолданылады. Оңың мәні мынада: нақты кезеңдік (сметаның, күннің, айдың соңында – өндіріс жағдайының, материалдың ерекшелігіне байланысты) материалдық шығындарды анықтау үшін жұмыс орындарындағы пайдаланылмаған материалдар қалдықтарына түгелдеу жүргізеді. Нақты материалдық шығындарды есепті кезең басындағы қалдыққа есепті кезең ішінде келіп түскендерді қосып, одан осы кезеңдегі қоймаға қайтарылғандарды және есепті кезең соңындағы қалдықты шегеріп анықтайды.

Норма бойынша шығындарды – дайындалғаи бұйымдардың немесе шалафабрикаттардың санын шығын нормасына көбейту арқылы анықтайды. Ауытқу әрбір материалдар түрлері бойынша нақты шығындарды нормативпен салыстыру жолымен анықталады.

Өндіріске жұмсалған материалдарды шығындарға шығару, кәсіпорын басшысы бекіткен, есеп беруге тиісті тұлғамың есебінің негізінде жүргізіледі. Осы есептің және оған тіркелген бастапқы құжаттардың негізінде бухгалтер шығын бағыттары бойынша материалдарды бөлу ведомосын жасайды.

Өндіріс қалдықтарының есебі. Шикізаттар мен материалдар шығындарынан пайдаланылған (қайтарылған) қалдықтардың құны шығарылады.

Қалдықтар дегеніміз – өнімдерді (жұмыс, қызмет) өндіру процесіне пайда болатын, өзінің талап етілетін қасиетті толық немесе бөлшектеп жоғалтатын, соған байланысты шығынды көбейте отырып, пайдаланылатын немесе тікелей бағыт бойынша пайдаланылмайтын шикізаттардың, материалдардың, шалафабриқаттардың, жылу өткізгіштердің және басқа материалдардың ресурстар түрлерінің қалдықтары.

Жинақтау және пайдалану мүмкіндігі бойынша қалдықтарды қайтарылатын, кәсіпорынның өзінде қолданылатын немесе басқа жаққа сататын және қайтарылмайтын (кеуіп кету, шаңға айналу және т.б.) деп бөлінеді.