Дебиторлық және кредиторлық қарыздар есебі

Соңғы үш жылдағы «ҚКК»  фирмасының күмәнді  қарыздар бойынша  шығындары:

 

    «ҚКК» фирмасының бухгалтері бұл жылдардағы күмәнді қарыздар бойынша пайыз  мөлшері орта есеппен 3,5% деп есептейді. Соған сәйкес 2004-жылғы «ҚКК» фирмасының күмәнді қарыздар сомасы былайша есептеледі:

    (1000000-50000-10000)*3,5%=32900 тг

    Осы табылған күмәнді қарыздар соамыс бойынша «ҚКК» фирамсының бухгалтерлік есепті жыл соңында (2002 жыл) мынадай жазу жазады:

    Дт: 7210 Жалпы және әкімшілік шығындары                                         32900 тг

    Кт: 1290 Күмәнді қарыздар бойынша резерв                                         32900 тг

    Жоғарыдағы  сандарды есекере отырып, 2004 жылдың қаржылық есебінде күдікті қарыздар бойынша резерв сомасының 40900 (қырық мың тоғыз жүз) теңгеге тең болатындығын білуімізге болады. Бұндағы 8000 (сегіз мың) теңге өткен жылдардағы алынбаған дебиторлық борыш және 32900 (отыз екі мың тоғыз жүз) теңге есепті жылдағы сатлыған тауарлар бойынша күмәнді қарыдарға жасалынған (болжам бойынша) резерв  сомасы.

    Негізінен  несиеге стаудан алынатын таза табыстан есептелген пайыз әдісі бойынша ардайым дебиторлық қарыздың таза өзіндік құнын есептеп отыру мүмкін емес. Бұл әдістің тұжырымдамалық негізі болып сәйкестілік принципі қызмет етеді. Өйткені күдікті қарыз сатылым негізінде туындаған. Әдіс қолданылуы барысында өте қарапайымдылығымен және тиімділігімен ерекшеленеді. Ескеретін жағдай, несиеге сталған тауарларға қолданылатын пайыз пайыз мөлшері әрдайым жаңартылып (жаңадан есептеліп) отыруы тиіс.

    Күмәнді қарыздарда бағалу үшін қолданылатын  дебиторлық қарыздарды өтелу мерзімі  бойынша есептеу әдісі бухгалтерлік баланста таза дебиторлық қалдықтың қалуына  негізделген. Бұл әдіс бойынша күдікті борыш пайызын анықтаған уақытта өткен кезеңдердегі мәліметтер пайдаланылады. Әдістің негізгі мақсаты болып күтіп отырған күдікті дебиторлық борыштың нақты ақшалай өзіндік құнын анықтау есептеледі. Несиге стаудан алынатын таза табыстан есептелген пайыз әдісіне қарағанда дебиторлық қарыздарды өтелу мерзімі  бойынша есептеу әдісі дебиторлық қарыздардың нақты өзіндік құнын өтеуге қажетті күмәнді қарыздарға жасалған резерв сомасының дұрыс жасалуына мүмкіндік береді. Кейіннен күдікті қарыздарға жасалған резерв сомасының ағымдағы қалдығы талап етілген қалдыққа сәйкес түзетіледі. Бұл жағдайда күмәнді қарыз берілген түзетілім сомасына дебиттелінеді. Жалпы күмәнді қарыздар бойынша жасалынған қажетті резерв сомасының мөлшерін анықтау үшін мыналар қолданылады:

• Негізгі дебиторлық борышқа жасалынған бірыңғай құрамдастырылған мөлшерлеме;
• Алынуға тиісті шоттың мерзіміне сәйкес әрбір сомасына бөлек негізделген мөлшерлеме;

    Осы атап өткен екінші әдісіміз бойынша  мысал келтірейік:

«ҚКК» фирмасының 2004 жылғы  31 желтоқсанға алынуға  тиісті шоттарының сомасы (өлшем  бірлігі теңге)

    Жоғарыдағы  берілген мысалымызда «ҚКК» фирмасының алынуға тиісті шоттарының сомасы қарастырылған. Яғни кестеде «ҚКК» фирмасының дебиторлы  және олардың қарыз сомалары әрбір кезеңге бөлініп көрсетліген. Сондай-ақ бұл жерде фирманың алынуға тиіс шоттарының кешіктірілген мерзімдеріне сәйкес күдікті борыш есептеуге арналған пайыз коэффициенті белгіленген. Яғни «ҚКК» фирмасы өздерінің сатқан тауарлары мен көрсеткен қызметтері үшін уақтылы есеп айырыспаған заңды немес жеке тұлғалардың қарыздарының, дер кезінде төленбеген сомасының 5%, бірінші тоқсанда кешіктірілгендерінің 10%, екінші тоқсанда кешіктірілгендерінің 20%, үшінші тоқсанда кешіктірлгендерінің 30%, төртінші тоқсанда кешіктірілгендердінің 50% мөлшердегі сомаларын күдікті борыштар деп есептейді. Кестеден «ҚКК» фирмасының 2003 жылдың 31 желтоқсанына болжанған күдікті қарыздарының  мөлшері 235000 (екі жүз отыз бес мың) теңгеге тең екендігін көруімізге болады (15000+25000+40000+30000+125000). Егер «ҚКК» фирмасының күдікті борыштар бойынша резерв шотындағы сомасы жоғарыда табылған 235000 теңгеден артық немесе кем болса, бұрынғы жасалынған резервтер сомасына тиісті өзгерістер енгізіледі.

Күмәнді қарыздар бойынша  резервтер шоты арқылы жүргізілетін операциялар

 
 

1.3  Еншілес (тәуелді) серіктестіктердің дебиторлық борыштарының есебі

    Жалпы кез келген ұйымның бухгалтерлік есебіндегі мына шотта:

• 1220 «Еншілес серіктестіктердің борышы»
• 1220 «Тәуелді серіктестіктердің борышы»
• 1230 «Бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың борышы» 1240 сол ұйымның барлық еншілес және тәуелді серіктестіктердің, бірлесіп бақыланатын заңды тұлғаларының дебиторлық борыштары жайлы ақпарттар көрініс табады.

    «Шаруашылық веріктестіктері» дегеніміз пайда табу мақсатына негізделген және жарғылық қоры құрылтайшылардың салған салымдарының үлесімен анықталатын коммерциялық ұйымдар немесе заңды тұлғалар болып табылады. Қазақстан Республикасындағы шарушылық серіктестіктер: толық серіктестік, сенім серіктестігі, жауапкершілігі шектеулі серіктестік, қосымша жауапкершілікті серіктестік және акционерлік қоғамдар нысандарында болуы мүмкін. Осы жоғарыда айтылған еншілес серіктестік дегеніміз, басқа (негізігі) шаруашылық серіктестік  оның жарғылық қорына үлесін қоса алатын серіктестік болып табылады. Еншілес шарушылық серіктестігі өзінің негізгі шаруашылық серіктестігінің қарыздарына жауап бермейді. Тәуелді серіктестіктердің еншілес серіктестіктерден айырмашылығы, олар филиал боп табылады және ондай серіктестіктердің өз алдында жарғылық қоры болмайды, ал олардың балансы ішкі қолдануға ғана арналады. Сонымен қатар, тәуелді серіктестіктер өздерінң қаржы-шаруашылық қызметінң бухгалтерлік есебін өздерін жүргізіп, есеп тіркелімдерін, бас кітапты толтырады және баланстарын жасайды.

    «Бірлесіп бақыланатын заңды тұлғаның»  қатысушысы өзінің жеке қаржылық есеп беруінде және бріктірілген (консолидация) қаржылық есеп беруінде өзінің үлестік  қатысуын көрсетуі қажет. Ол үлесімді (пропорционалды) бірктіру үшін есеп беретін  пішімдерінің (форматтардың) біреуін қолдану негізінде жүзеге асады.

    Меншіктің осы түрлерін айқындайтын анықтамалар азаматтық кодексте толық түрде көрініс тапқан (228-234 баптары). «Еншілес, тәуелді серіктестіктер және бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың борышы» шоттары мына шоттармен корреспонденцияланады:

• Еншілес, тәуелді серіктестіктерге, бірлесіп бақыланатын заңды тұлғаларға ұйым ақша берген уақытта:

    Дт: 1220 «Еншілес, тәуелді серіктестіктердің және бірлесіп бақыланатын заңды  тұлғалардың борышы» шоты,

    Кт: 1030  «Ағымдағы банктік шоттардағы ақша қаражаты» шоты түріндегі бухгалтерлік жазуы жазылса,

• Сатылған өнім, тауар, негізгі құралдар мен материалдық емес активтер және материалдардың құнына еншілес, тәуелді және бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың дебиторлық  борыштарының пайда болуына:

    Дт: 1220 «Еншілес, тәуелді серіктестіктердің және бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың борышы» шоты,

    Кт: 6010 «Негізгі қызметтен алынатын кіріс» немесе «Негізгі емес қызметтен алынатын кіріс» деп аталатын шоттардың тиістілері  түріндегі бухгалтерлік жазу жазылады.

    Сатылған  өнім, тауар, негізгі құралдар мен  материалдық емес активтер және материалдардың құнына есептелінген қосылған құн салығы сомасына:

    Дт: 1220, 1230  «Еншілес, тәуелді серіктестіктердің және бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың борышы шоты» шоты;

    Кт: 3130 « Қосылған құн салығы шоты» түріндегі корреспонденция жазылса.

• Шетелдік валютадағы борыштар бойынша тиімді бағамдық айырмашылыққа;

    Дт: 1220 «Еншілес, тәуелді серіктестіктердің және бірлесіп бақыланатын заңды тұлғаларлың борышы» шоты;

    Кт: 6250 «Бағамдық айырмашылықтан алынатын кіріс» шоты түрінде корреспонденция жазылуы тиіс.

    Еншілес, тәуелді және бірлесіп бақыланатын  заңды тұлғалардың дебиторлық борыштарының жабылуына:

    Дт: 1210 «Алынған вексельдер» немесе 1030  «Ағымдағы банктік шоттардағы ақша қаражаты»» шоттарының тиістілері;

    Кт: 1220 «Еншілес, тәуелді серіктестіктердің және бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың борышы» деп аталатын шот түрінде екі жақты жазу жазылады.

    Еншілес , тәуелді серіктестіктер мен бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың  дебиторлық борыштарының салыстыру  актілері арқылы кредиторлық борыштардың  есебінен жабылуына:

    Дт: 1210 «Алынған вексельдер» шоттарының тиістілері;

    Кт: 1220 «Еншілес, тәуелді серіктестіктердің және бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың борышы» деп аталатын шот түрінде екі жақты жазу жазылады.

    Еншілес, тәуелді серіктестіктер мен бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың  дебиторлық борыштары олардан тауарлық-материалдық құндылықтарды жеткізу үшін  алынған аванстар есебінен жабылғанда мына төменде көрсетілгендей түрінде бухгалтерлік жазу жазылады: