Халықаралық сауданың стандарттық моделі

3 тақырып. Халықаралық саудадағы жалпы тепе-теңдік.

 

1. Жалпы тепе-теңдік моделіндегі халықаралық сауда стандартты моделінің дамуы.
2. Жалпы тепе-теңдік моделі.
3. Экономикалық өсудің типтері және оның халықаралық саудаға тигізетін әсері (өзіндік конспект, семинарда дебат түрінде қарастыру)

 

Халықаралық сауданың стандарттық  моделі.

Бүкіл әлемді айналып кеме-көпестері өте үлкен  көлемдегі тауарлардың номенклатурасын  ұсынғаны көрінеді. Бұл тауарлардың  көбісі шетел сатып алушыларға танымалы болмағаны көрінеді. Халықаралық сауда оларды сол уақытта да шет елдерді қол жетерлік етті. Тарих бойынша халықаралық сауда теориясын жасау кезінде экономикалық ой тауарлардың сұранысын зерттеуге және өндіріс факторларына негізделді, соның нәтижесінде сұранысқа көңіл бөлген жоқ. Бірақ, бәрімізге мәлім, әлемдік нарықта тауарларды ұсыну сұраныстың сонңынан қалмайды, сондақтан-да халықаралық сауданың осы замаңғы теориясы тауардың сұранысы мен ұсынысына бірдей көңіл бөледі. Ол қандай мәселелерді шешу керектігіне және қандай факторларға көңіл бөлу керектігіне баланысты аналитикалық мақсаттарда қолданылып келетін,  алдындағы тарауда қарастырылған классикалық және неоклассикалық моделдерді жоққа шығармайды. Сондықтан-да қарастырылған моделдер танымалы мағынада, қазіргі деңгейде халықаралық сауданың тексеруінің (анализ) негізгі теориялық құралы болатын және әлемдік экономикалық ғылым ретінде танылған халықаралық сауданың стандарттық моделінің жеке жағдайы болып саналады.

Өндірушілер мен тұтынушылардың іс әрекеті.

 

Сұраныс пен ұсыныс балансының неоклассикалық моделіне негізделген, жалпы халықтық шекте жиынтық сұранысқа ерекше назар аударған халықаралық сауданың стандарттық моделі көптеген неоклассиктер мен экономистердің күштерінің бірігуінің нәтижесі болды. Стандарттық моделде қолданылатын жалпылама (базалық) түсініктемеге, әр жылдары ирландтық экономист Френсис Эджуорт пен австриялық тамырлары бар американдық экономист Годфрит Хеберлер негіз салды.

Классикалық моделдер нақты  тауарлардың шектелген шеңберінде сұраныс пен ұсынысқа құрылды. Стандарттық модел өз шеңберін қазіргі заманның сұранысы мен ұсынысына дейін кеңейтті. Қарапайымдылық үшін не, қалай және алдымен, тек қана екі мемелекет бар (I және II) және екі тауар (1 және 2). Салыстырмалы артықшылықтар моделі қалыпты (ситуация) айырбастың тұрақты шығындар жағдайында қарастырды, яғни мүмкіндік өндірісінің шегінің графигі тік сызық болды да 2 тауарының қосымша бірлінгін өндіру үшін 1 тауардың тұрақты санымен құрбандық ету керек. Бұл өзінің салыстырмалы артықшылықтардағы тауарына мемлекеттердің толық жағдайлығын және басқа мемлекеттердегі салыстырмалы артықшылығы бар тауарларды өндіруді тоқтатуды білдіреді. Көрініп тұрғандай бұл стандарттық модел үшін жеке жағдай болып табылатын экстемалды жағдай. Стандарттық модель жалпы экономикалық теориядан танымалы және экономикалық шындыққа аса сай келетін заңдылықтарды айырбастау шығындарының өсуі туралы түсініктемеден шығады.

@Айырбастың  өспелі шығындары (increasind opportunity costs) 2 тауарының әрбәр бірлігін өндіру үшін 1 тауарының тұрақты емес, ал өспелі санымен құрбандыққа бару керек деп болжамдайды.

Баланс, мемлекеттердің бір-бірімен  сауда байланысын жүргізгенге дейін  трансформацияның (ұсыныс) шекті деңгейі  мен айырбастың (сураныс) шекті деңгейі  арысындағы қатынас арқылы тұрақталады. I мемлекетінің өндіру мүмкіндігінің қисығы А нүктесіндегі I шекті айырбас деңгейінде жанасады, онда ол мемлекеттің максималды қанағатына жетеді – мемлекет өзі өндірген 1 жіне 2 тауарларын максималды санын тұтынады. II мелекетінің өндіріс мүмкіншілігі қисығы А' нүктесіндегі I айырбасының шекті деңгейімен жанасады, ол сонымен қатар өз бойында бұл мемлекет үшін 1 және 2 тауарларын максималды мүмкін болатын тұтынуын көрсетеді. I мемлекетіндегі 1 тауарының салыстырмалы теңдік бағасы графикалы сызба бойынша А нүктесі бойынша өтеді, және 2 тауарының ½ құрайды. II мемлекетінде бұл 1 тауарының салыстырмалы бағасы графикалық сызбада А' нүктесінен өтетін тік сызықпен көрсетілген, және 2 тауарының 4 бірлігін құрайды. Р/А< Р/А болғандықтан I мемлекеті 1 тауарына салыстырмалы артықшылықтар иемденеді, ал II мемлекеті – 2 тауары бойынша. Екі тауардың өндірістің (V) максималды көлемі А және А' нүктелерінде жетеді сәйкесінше I және II мемлекеттерінде, мұнда Q және Q – 1 және 2 тауарларының өндіріс көлемі.

4.1 сүретіндегі өндіріс  мүмкіншілігінің қисығы I мемлекеті салыстырмалы ерекшелікке иемденетін 1 тауарының әрбір қосымша бірлігінің өндірісін қамтамасыз уте үшін 2 тауарын көбірек беру керектігін көрсетеді.II мемлекетінің өндіріс мүмкіншіліктер графигі салыстырмалы артықшылықтар алатын 2 тауарының әрбір келесі баірлігін өндіру үшін 1 тауарының барған сайын көп бірлігін құрбан ету тиістігін көрсетеді.

 

@Трансформацияның  шекті деңгейі.(marginal rate of transformation) – 1 тауарының қосымша бірлігін алу үшін өндіріс қысқартуға керекті, 2 тауар бірлігінің саны.

Графикалық сызда маңызы бойынша  экономиканың жалпы теориясы қолданылатын өндіріс мүмкіншіліктер қисығы, бірақ  бір тауардық басқасына айырбастаудың  шығындарының өсуін көрсетеді. Мемлекетке 1 тауарының қосымша  бірлігін өндіру үшін 1 тауарының бірлігінің көбірек санынымен құрбандықетуге баруы тиіс. Сондықтан да график айырбас шығындары тұрақта деп көрсетілген салыстырмалы артықшылықтар теориясында түзу емес қисық сызықты болады.

 

@ Айырбастың шекті деңгейі (marginal rate of substitution) – 1 тараудың қосымша бірлігін алу үшін 2 тауар бірлігінің сонымен құрбандық етілуі және сонымен қатар алдында болған тұтыну деңгейін сақтауды қамтамасыз ету.

Сызба бойынша бұл екі тауардың барлық бар болған сәйкестігін көрсететін мемлекет деңгейіне дейін созылған талғамсыздық қисығының баламасы. Оларды тұтыну тұтынушыға бірдей деңгейдегі икемділікті әкеледі. Ол оның игілікті жағдайы құламай және сол деңгейде қалу үшін тұтынушыдан тартып алынатын тауардың тауардың қандай санына айырбасталу керектігін көрсетеді. Айырбастаудың шекті деңгейі нарықта болатын сұранысты мінездемелейді.

Стандартты модель келесі ерекшеліктермен мінезделеді:

• әртүрлі тауарлардың шығарылуының нақты бар болатын қатынасын көрсетеді. Әртүрлі мемлекетте әртүрлі болады,да оларды бір-бірімен сауда-саттық жүргізуге итермелейді;
• егер қисықтар бірдей болса, яғни тауар шығарылуының елде ұқсаса, онда сауда өте жақын орналасқан мемлекеттерде де ешқашан толығымен ұқсас болмайтын тұтынушылардың талғам мен қалауындағы айырмашылықтарға негізделген;
• ұсыныс трансформацияның шекті деңгейінің қисығымен анықталады;
• халықаралық сауда жүзеге асырылатын теңдік бағасы тауарға халықаралық сұраныс қатысының халықаралық ұсыныс қатысына қатынасын анықтайды.

 

 

 

 

 

Саудасыздық кезіндегі  баланс.

 

Баланс, мемлекеттердің бір-бірімен сауда байланысын жүргізгенге дейін трансформацияның (ұсыныс) шекті деңгейі мен айырбастың (сураныс) шекті деңгейі арысындағы қатынас арқылы тұрақталады(4.1 сүр). I мемлекетінің өндіру мүмкіндігінің қисығы А нүктесіндегі I шекті айырбас деңгейінде жанасады, онда ол мемлекеттің максималды қанағатына жетеді – мемлекет өзі өндірген 1 жіне 2 тауарларын максималды санын тұтынады. II мелекетінің өндіріс мүмкіншілігі қисығы А' нүктесіндегі I айырбасының шекті деңгейімен жанасады, ол сонымен қатар өз бойында бұл мемлекет үшін 1 және 2 тауарларын максималды мүмкін болатын тұтынуын көрсетеді. Сонымен қатар талғамсыздық қисықтары қиылыса алмайтындықтан, ал мемлекет ресурстардың шектеулігінен бұдан жоғары талғамсыздық қисығына жете алмайтындықтан әр мемлекет үшін максималды қанағаттанудың бір нүктесінде ғана өмір сүре алмайды.

Көрініп тұрғандай әр мемлекетте А  және А' нүктелерінде 1 және 2 тауарлары  өндірістік мүмкіншіліктер қисығының  көнфигурацияның өзгеру күшіне және айырбастың шекті деңгейіне қатысты  әртүрлі болады. I мемлекетіндегі 1 тауарының қатынастық теңдігі түзу болып көрінеді, А нүктесінен өтеді, және 2 тауарының ¼ құрайды, яғни

 

PA=P1/P2=1/4                     (4.1)

 

II мемлекеттіндегі 1 тауарының салыстырмалы бағасы А' нүктесінен өтетін түзу болып көрінеді, және 2 тауарының 4 бірлігін құрайды, яғни

 

РА =Р1 /P2=4                             (4.2)

 

Мүмкін, РА < РА' болғандықтан I мемлекетті 1 тауарына салыстырмалы артықшылықтарға  иемденеді, ал II мемлекеті 2 тауарына қатысты. Екі тауардың өндірістің (V) максималды көлемі А және А' нүктелерінде жетеді сәйкесінше I және II мемлекеттерінде, мұнда Q және Q – 1 және 2 тауарларының өндіріс көлемі.

 

Р1 *Q1 + Р2 * Q2 = V                (4.3)

 

Сауда кезіндегі баланс.

 

Сауданың бастамасымен 1 тарауын  өндіруде маманданған және салыстырмалы артықшылығымен иемденген I мемлекетті 2 тауарының өндірісін қысқарта отырып 1 тауарының өндірісін жоғарылатады, және өндіріс мүмкіншіліктеріқисығындағы өндіріс нүктесі А нүктесінен төмен бағытта қозғалады. 2 тауарының өндірісінде салыстырмалы артықшылығы бар II мемлекеті оның өндірісін 1 тауарының өндірісін жоғарылатады, және өндіріс мүмкіншіліктер қмсығындағы өндіріс нүктесі А'-дан жоғары бағытқа қарай жылжиды (сүр 4.2). Бұл іс әр мемлекеттегі салыстырмалы бағалар тең болмағанға дейін созылып жатады Жаңа салыстырмалы баға РА = ¼ пен РА=4

Аралығында жатады, берілген жағдайда I мемлекетінде В нүктелерінен өтеді  және II мемлекетте В' нүктесінен, ал РВ =РВ' = 1 тең болады. Осымен салыстырмалы артықшылықтар теориясы бітеді. Стандарттық  модель оның интерпретациясының айырбастау шығындарының өсуінің есебінде сәл өзгергенін ұсынады.

Бұдан кейін сұраныс анализінің элементі еңгізіледі. Бәріміз білетіндей баланстанған экономикада тауарларды тұтынукөлемі оның өндірісіне тең боллуы керек, яғни графикалық сызба бойынша олар қиылысу керек. Егер D1 және D2 – 1 және 2 тауарларын тұтыну болса, онда

 

Р1*D1+P2*D2 =P1*Q1+P2*Q2=V        (4.4)

 

I мемлекеті 1 тауарын  60 бірлікке көп өндіреді, оны II мемлекетіне экспорттайды (ВС векторы)  және II мемлекетінде 2 тауарының 60 бірлігін сатып алады. (СЕ векторы) II мемлекеті 2 тауарының 60 бірлігін көп өндіруді және оны I мемлекетіне экспорттайды (В'С' векторы) және 1 тауарының 60 бірлгін сатып алады (С'Е' векторы). Нәтижесінде I мемлекетінде сұранысты міндеттемелейтін  айырбастың шекті деңгейінің қисығы II деңгейіне орын ауыстырады және I мемлекетті 1 және 2 тауарларының 20 бірлікке көп тұтына алатын Е нүктесінде салыстырмалы теңдік бағасының қисығымен жанасады. II нүктесі I нүктесінен жоғары орналасқандықтан I мемлекетімен екі тауарды тұтыну мүмкіншілігі өсті. Аналогикалық жағынан II мемлекетіндегі айырбас деңгейінің шекті қисығы II' деңгейіне өтті, және Е' нүктесінде салыстырмалы теңдік қисығымен жанасады, онда II мемлекеті 1 тауарын да, 2 тауарын да 20 бірлікке көп тұтына алады. II' қисығы I' қисығынан жоғары орналасқандықтан, II мемлекетімен екі тауарды да тұтыну мүмкіндігі өсті.

Салыстырмалы артықшылықтар  моделінен гөрі сауданың нәтижесінде  өндірісте I және II мемлекеттерінің  мамандануы болып жатқан жоқ, сәйкесінше 1 және 2 тауарлары да. Бұл айырбастың өспелі шығындарының нәтижесі. I мемлекеті 2 тауарының белгілі бір санын өндіруді жалғастыра береді, ал II мемлекеті – 1 тауарының белгілі бір санын. Өзара қайтарылмалы (взаимный) саудадағы теңдік бағасы салыстырмалы артықшылықтарға ие болатын тауар өндірісініде әр мемлекеттің толық мамандануы болғанға дейін орнайды. Өзара қайтарылмалы саудадағы теңдік бағасына қол жеткеннен кейін әр мемлееттінң ары қарай мамандануы мәнін жоғалтады: айырбастың өспелі шығындардың арқасында тауарды шет елден сатып алғаннан қарағанда қамбат болады. 4.2 сүретінде теңдік бағасы әр мемлекеттің толық мамандануы жүзеге асырылғанға дейін, өндіріс нүктесі, толық мамандану бағытына жылжыса да РВ=РВ=1 мағынасында анықталды, бірақ I мемлекетінде көлденеңінен орналасқан осіне және II мемлекетінің тік орналасқан осіне қатысты жетпеді.

Саудадан түсетін ұтыс

Бірінші мемлекет пен  екінші мемлекеттің арасындағы 1 және 2 тауарларлармен саудадағы салыстырмалы баға теңдігі қателер мен пайдаланып көру әдістерімен анықталған. Бірінші мемлекетте екінші мемлекет экспорттайтын 2 тауарына сұраныс қаншалықты жоғары болса, және екінші мемлекетте бірінші мемлекетпен экспорталатын 1 тауарына деген сұраныс қаншалықты төмен болса, соншалықты нақты жүретін саудадағы баға бірінші мемлекеттінң салыстырмалы бағасына тұра келеді. Және қаншалықты саудаға дейін болған бағаға сауданың бағасы жақын болса, соншалықты бұл мемлекеттің саудадан түсетін ұтысы кем болады. Қарастырылған модельде саудадан түскен ұтыс екі мемлекетте де бірдей болады. Бірақәр мемлекеттегі тауарға деген сұраныстың әртүрлі болатындығын ескерсек, онда ұтыс сонда-ақ тең емес пропорцияларда орнайды. Ал әр мемлекеттегі саудаға дейіңгі салыстырмалы бағалар бірдей болатын болса, онда ешқандай сауда мен, ешқандай ұтыс мүлдем болмауы мүмкін. Әр мемлекет үшін сауда,тек қана, сол мемлекет саудадан белгілі бір ұтыс алатын болса ғана мағыналы болады. Өз құрылымы бойынша айырбастан түскен ұтыстан және маманданудан түскен ұтыстан тұрады.

 

@Айырбастан  түсетін ұтыс (gains from exchange) – мемлекеттің басқа мемлекеттермен сауда қатынасына тұрғаны үшін ғана алынатын артықшылықтар.

Қарастырылатын мысалды жалғастыра отырып, бірінші мемлекет екнші мемлекетпен  сауда саттық қатынастарға тұрғаннан  кейін де 1 тауар бойынша мамандана  алмайды немесе маманданғысы келмейді деп қарастырсақ,және өндіріс мүмкіншіліктер қисығында А нүктесінде анықталатын көлемдерде сауданың басына дейінгідей оны сонда да оны өндіре беретінін қарастырайық (сүр. 4.3). Бірақ  халықаралық салыстырмалы баға бірінші  мемлекеттің ішкі салыстырмалы бағасындай ¼  емес, 1-ге тең болады. Сәйкесінше, онда маманданусыз да белгілі бір бағалық қор болады.Сондықтан да бірінші мемлекет 1 тауарының мамандануы сыз және 2 тауарының 20 бірлігіне айырбас ретінде 1 тауарының 20 бірлігін халықаралық бағамен сата алады. Т тұтыну нүктесі А нүктесінен жоғары болғандай,  айырбастың шекті деңгей қисығы II жоғарыға қарай жылжығандықтан тұтыну өседі. Ешқандай мамандану болмағандақтан, тұтынудың А нүктесінен Т нүктесіне дейін жылжуы бірінші мемлекеттің екінші мемлекетпен саудаға тұрғаннан ғана-ақ ұтыс алатынын көрсетеді, яғни айырбастан.

@Маманданудан  түсетін ұтыс (gains from specialization) – мемлекеттің өзінің күшін сауда шарттарында салыстырмалы артықшылықтар алатын тауарларға негізделгені үшін алынатын артықшылықтары.

Бірінші мемлекеттің жоғарыда қарастырылған  моделде болжанғандай 1 тауардың өндірісіне маманданған деп қарастырайық. Нәтижесінде  өндіріс нүктесі А-дан өндіріс  мүмкіншіліктері қисығы бойынша  төмен бағытта В-ға дейін жылжыды. Бұл нүктеде, жоғарыда көрсетілгендей, Мемлекет екінші мемлекеттен 1 тауарының 60 бірлігін 2 тауардың 60 бірлігіне айырбастай алатынын көрсете алады. Нәтижесінде тұтыну Е нүктесіндегі III айырбастың шекті деңгей қисығында орын алады. Тұтынудың В-дан Е-ге жылжуы мемлекеттің маманданудан ұтыс алғанын көрсетеді.