Ұйымның ішкі бақылауын ұйымдастыру.

Мазмұны

     Кіріспе

I.              Ішкі аудит туралы түсінік......................................................................5

1.1              Ішкі аудит мақсаты, міндеттері және атқаратын қызметтері......5

1.2              Ішкі аудит стандарттары мен құрамы............................................7

II.              Ішкі аудитті ұйымдастыру..................................................................13

2.1              Ішкі аудитке деген сенімділік.......................................................13

2.2              Аудит нәтижелерін бағалау және құқықтық рәсімдеу...............15

2.3              Ішкі аудит жүргізу әдістемесі.......................................................17

                 Қорытынды

                 Пайдаланған әдебиеттер тізімі

Кіріспе

Ішкі басқару аудитіне қызметтері мен ұйымның басқару құрылымына баға беру және оған шолу жасау жатады. Оған басқарманың тәжірибесін қолдану бойынша жалпы саясатты бағалау, сонымен бірге белгіленген критерилерге сәйкес сыртқы басқару қызметін бағалау кіреді.

Ішкі аудит кезінде орындалатын міндеттер әртүрлі және оның мақсаттарына, тексеру жүргізіліп жатқан ұйымның түрі мен оның қызметінің сипатына байланысты болады. Мемлекеттік ұйымдардың, коммерциялық банктердің, сақтандыру компанияларының және зейнетақы қорларының және аудиті өзіндік ерекшелікке ие. Бұдан өзге, көптеген мәселелерді әртүрлі тәсілдермен, әртүрлі тереңдікте, егжей – тегжейлі және әртүрлі критерилерге сүйене отырып шешуге болады. Осыған байланысты аудиторлық қызметті регламенттеу мәселесі туындайды. Мәселе тиісті ережелер мен стандарттарды, сонымен қатар аудит жүргізудің нақты әдістемелерін жасаудың көмегімен шешіледі.

Аудитор өзінің қызметін негізгі үш себептер бойынша жоспарлау керек: бұл оған:

•              клиент туралы жеткілікті мәліметтер жинау мүкіндігін береді;

•              аудитке кеткен шығындарды шектеулі түрде ұстап қалуға көмектеседі;

•              клиентпен белгілі-бір түсініспеушіліктен сақтап қалуға көмектеседі.

Аудитор тексеруді басталмас бұрын, алдын ала жоспарлауды өткізеді. Онда ол клиент туралы жалпы ақпаратты жинайды, аудитті орындау үшін персонал таңдайды және жұмыс жағдайлармен келіседі. Кейін аудиторлық ұйымдар немесе жеке аудиторлар жоспарлаукезінде жалпы аудиторлық тәуекел мен ішкі бақылау жүйесін бағалау керек. Соңында аудитор аудиттің жалпы жоспарын мен бағдарламасын даярлауға кіріседі. Өйткені аудиттің жалпы жоспары мен бағдарламасы қорытынды шығаруға қажетті фактілі материал болып табылады, сонымен қатар экономикалық субъектінің бухгалтерлік есептілігі туралы аудитордың объективті пікір қалыптасуына негіз болып табылады.

Аудиторлық ұйымдар немесе жеке аудиторлар аудиторлық тексеруді жоспарлау процессін дұрыс ұйымдастыру, тәуекелді және ішкі бақылауды бағалау, аудиттің жалпы жоспарын және бағдарламасын құру мен даярлау тәртібін қарастыру және оны жетілдіру мәселелермен кездеседі.

Осы аталған мәселелердің барлығы таңдалған курстық жұмыс тақырыбының өзектігін білдіреді.

Курстық жұмыстың мақсаты – аудиторлық тексеруді жоспарлаудың теориялық негіздерін ашу, аудиттің жалпы жоспары мен бағдарламасын даярлау мен оның жетілдіру жолдарын көрсету.

Курстық жұмыстың міндеті:

- ішкі аудиторлық тексерудің теориялық негіздерін ашып көрсету;

- аудиттің стандарттары мен құрамын ашып көрсету;

- ішкі аудиттің ұйымдастырылу тәртібін қарастыру;

Жұмыстың әдістемесі болып, қолданылған Халықаралық аудит стандарттары, зерттеу мәселесі бойынша арнайы және ғылыми әдебиеттер мен журналдар болып табылады.

I.Ішкі аудит туралы түсінік

1.1    Ішкі аудит мақсаты, міндеттері және атқаратын қызметтері.

Аудиторлық қызмет тәуелсіз немесе аудиторлық ұйымдар жүргізетін сыртқы аудит түрінде, сонымен қатар қызметті аудиторлық бақылауға алынатын ұйымның мамандандырылған бөлімшесі жүргізетін ішкі аудит түрінде жүзеге асырылады.

Аудиттің екі түрінің де жалпы түпкі мақсаттары көбінесе сәйкес келеді – ол бақылау.

Сыртқы аудиттің басты міндеті – тексеру жүргізілетін ұйымның дайындап тапсырған қаржылық қорытынды есебінің шындыққа сәйкестігін айқындау, оның белгілі бір кезеңдегі қызметінің нәтижесін және қаржылық жағдайын бағалау. Сыртқы аудит кезең сайын сырттан шақырылатын аудиторлар мен әртүрлі аудиторлық ұйымдар арқылы жүзеге асырылады. Аудиторлық қорытынды есеп негізінен жоғарғы тұрған ұйымдарға, акционерлерге, кредиторларға және тағы басқаларға арналған. Бұл қорытынды есепті ішкі аудиторлар да өз жұмысында қолданылады.

Ішкі аудитті сыртқы аудитпен салыстырғанда табиғаты, мән – мағынасы, тағайындалуы мен ұйымдастырылуы өзгеше болып келеді. Ең алдымен ескерілетіні, ішкі аудит қызметі (немесе, оны кейде ішкі ревизия қызметі, ішкі бақылау қызметі деп те атайды) ұйым ішінде құрылған бөлімше бола отырып, оның қызметін бағалау және тексеру бойынша жүйелі әрі күнделікті, жұмыс атқарады.

Ішкі аудиттің басты міндеті – басқару мақсаттарына қол жеткізуді қамтамасыз ету. Бұл үшін ішкі аудит кәсіпорын басшылығын дұрыс басқару шешімдерін қабылдау үшін жасалған талдаудың нәтижелерімен, белгілі бір бөлімшенің қызметіне баға берумен, ұсыныстармен және уақытылы дұрыс ақпаратпен қамтамасыз етеді.

Ішкі аудит - кәсіпорынға қызмет көрсету аясында жүргізілетін ішкі бақылау жүйесін талдау үшін менеджмент арқылы анықталатын қызмет. Ішкі аудиттің көмегімен бақылау және талдау іске асырылады, сонымен қатар жүйелерді жақсартуға, жетілдіруге ұсыныстар беріледі.

Оларға қызметтердің мынадай түрлері тән:

1.             Қаржылық және операциялық ақпараттарды тексеру. Бұл сыртқы аудитордың жұмысымен сәйкес келетін үнемі жалғасатын процесс.

2.             Операциялардың үнемділігін, тиімділігін талдау, оның ішінде қаржылық емес бақылау да бар. Кейде оны «ақша құнының» аудиті деп те атайды.

3.             Заңдар мен ережелерге, менеджменттің әтүрлі сыртқы талаптары мен саясатына және басқа да ішкі талаптарға сәйкестікті талдау.

Бұл үшін:

а) активтердің қабылдануы мен есептен шығарылуының заңды болғанына және осы активтердің тиімді түрде пайдалануы мен сақталуы қамтамасыз етілгеніне көз жеткізу керек. Ішкі аудитор активтердің менеджментін рұқсатына сәйкес алынуы мен сатып – өткізілуіне ғана емес, сонымен бірге кәсіпорынға тиесілі активтердің сақталуы қамтамасыз етіліп жатқандығына сенімді болуы керек. Мысалы, активтер сақтандырылған және арнайы сақтау орнында тұр. Бұдан әрі, ол активтердің тиімді пайдаланылып жатқандығына сенімді болуы керек. Мысалы, өндірістік қалдықтардың көлемі кішірейіп, қажетсіз материалдар мүмкін болғанша қайта өңделіп, өткізіліп жатыр;

ә) міндеттемелердің ұйымның тек құқықтық операцияларына ғана қатысты бар екендігін растау.

Ішкі аудитор ұйымның жүзеге асырып жатқан операцияларының барлық типтері жайлы мәліметті білуі қажет. Бұл оның жүзеге асырылған операциялардың бірде – біреуіне сәйкес келмейтін міндеттемені тез танып білуіне мүмкіндік береді. Ол ақпараттың барлық түріне қол жеткізе алуы тиіс, бұған өзгеше елесім – шарттарды растап алатын хаттамалар да кіреді.

4.           Ішкі аудит қызметі орташа және ірі кәсіпорындарда құрылады. Кейбір жағдайларда қызметтің осындай түрін құру заңмен қарастырылады. Яғни, «акционерлік қоғамдар туралы» заңының 5 – тармағаның 33 – бабында ұлттық акционерлік қоғамдарда ішкі аудит қызметінің міндетті түрде бар болуы керектігі қарастырылған.

Ішкі аудит қызметінің жұмысы кәсіпорынның жоғарғы басшылығы бекіткен «Ереже» деп аталатын фирмаішілік актінің шеңберінде біліктілік, өз бетінше жұмысын іске асыра алушылық және жауапкершілік қағидаларының негізінде құрылады.

610 «Ішкі аудит қызметінің жұмысын қарастыру» деп аталатын ХАС –да былай делінген: Ішкі аудит оның қызметтерінің бірі ретінде субъект ішінде жұмысты бағалау бойынша құрылған қызмет болып табылады. Басқа да мәселелермен қоса оның атқаратын қызметтерінің құрамына ішкі бақылау мен бухгалтерлік есеп жүйесінің бірдейлігіне, тиімділігінежәне дұрыстығына мониторинг, тексеру жүргізу, баға беру кіреді.

Ішкі және сыртқы аудиторлардың арасындағы негізгі айырмашылықтар. Мүдделердің жалпы екендігіне қарамастан, бұл салада түбегейлі айырмашылықтар бар.

Ішкі және сыртқы аудиттің негізгі айырмашылықтары.

1.2    Ішкі аудит стандарттары мен құрамы.

Ішкі қаржылық, операциялық және басқару аудитінің айырмашылықтары. Ішкі аудит бөлімінің міндеттерін анықтаған кезде оларды үш бағытға бөлуге болады: қаржылық, операциялық және басқару.

Ішкі қаржылық аудит алаяқтықты болдырмау және қателерді дәлелдеулермен, шоттарды зерттеумен байланысты тапсырмаларды орындауды көздейді. Оған аудиторға мөлшерден елеулі ауытқулардың маңыздылығын анықтауға мүмкіндік бере алатын ағымдағы қаржылық және басқару қорытынды есептерін қарап шығу, сандардағы тренділерді іздеу жатады.

Ішкі операциялық аудит өзінің құрамына бақылау процедураларын зерттеуді және олардың орындалған – орындалмағанын анықтап – білуді кіргізеді. Мұндай зерттеу кезінде аудитор ішкі бақылау мен ішкі тексерудің кемшіліктерін, сонымен қатар тиімділігін жақсартуға болатын салаларды анықтауға тырысады.

Ішкі басқару аудитіне қызметтері мен ұйымның басқару құрылымына баға беру және оған шолу жасау жатады. Оған басқарманың тәжірибесін қолдану бойынша жалпы саясатты бағалау, сонымен бірге белгіленген критерилерге сәйкес сыртқы басқару қызметін бағалау кіреді.

Ішкі аудит кезінде орындалатын міндеттер әртүрлі және оның мақсаттарына, тексеру жүргізіліп жатқан ұйымның түрі мен оның қызметінің сипатына байланысты болады. Мемлекеттік ұйымдардың, коммерциялық банктердің, сақтандыру компанияларының және зейнетақы қорларының және аудиті өзіндік ерекшелікке ие. Бұдан өзге, көптеген мәселелерді әртүрлі тәсілдермен, әртүрлі тереңдікте, егжей – тегжейлі және әртүрлі критерилерге сүйене отырып шешуге болады. Осыған байланысты аудиторлық қызметті регламенттеу мәселесі туындайды. Мәселе тиісті ережелер мен стандарттарды, сонымен қатар аудит жүргізудің нақты әдістемелерін жасаудың көмегімен шешіледі.

Дамыған елдерде аудит мәселелеріне, әсіресе ішкі аудит мәселелеріне көп көңіл бөлінеді. Құрамына он шақты елдер, оның ішінде АҚШ, Жапония және Англия кіретін бақылаудың жоғарғы институттарының халықаралық ұйымы (The International Organization of Supreme Audit Institution, INTOSAI) бар. Ішкі аудиторлар институты да (The Institution of Internal Auditors, II A) халықаралық болып табылады. Бұл бағытта үкіметтік ұйымдардың арнайы бөлімшелері де жұмыс істейді. Мысалы, АҚШ – та Ішкі аудиторлар институты 1941 жылы құрылған. Ол «ант беруші ішкі аудитор» атағына ие болып, кәсіптік стандарттарды жасайды және тәжірибелі жұмыскердің білімінің жалпы көлемін анықтайды.

Жоғарыда аталған және басқа да ұқсас шетелдік ұйымдардың әрқайсысына аудиттің тиісті стандарттарын шығаруға жауапты бөлімше бар.

Ресей Президент жанындағы Аудиторлық қызмет жөніндегі комиссия мақұлдап – бекіткен ішкі аудиттің стандарты жасалған.

Ішкі аудиттің халықаралық тәжірибесінде тиісті институттар кәсіптік стандарттарды жасап шығаруда.

Стандарттардың мақсаты:

      Ішкі аудит тәжірибесінің негізгі принциптерін белгілеу;

      Ішкі аудит саласында қызмет көрсетулердің кең шеңбердің негізгі болатын концептуалдық базаны анықтау;

      Ішкі аудиттің қызметін бағалау үшін негіз құру;

      Ұйым ішіндегі процесстер мен жүйелердің жетілдіруіне жағдай жасау;

Әдетте ішкі аудиттің стандарттары үш, кейде төрт топқа жинақталуы мүмкін. Осы стандарттарды үш топқа жинақтап қарастырайық.

Жалпы стандарттар. Қызметкерлердің біліктілігі. Бұл стандарт ішкі аудит қызметінің басшысы мен оның қызметкерлерінен өзінің міндеттерін тиімді түрде орындау үшін жеткілікті деңгейде жоғары жеке қасиеттерінің, қажетті кәсіби дайындықтарының болуфын және ішкі басқылау жүйесін білуін талап етеді. Өз кезегінде кәсіпорынның басқармасы ішкі аудиттің кәсіпорын үшін өте мағызды екендігін түсінуі керек.

Алдын ала жазылған міндеттерді орындауға мүмкіндік беретін біліктілік деігейін ұстап тұру үшін аудит қызметкерлерінің тәжірибесі мен білімін тексеру, олардың мамандану дәрежесін ұдайы жоғарылату алдын – ала қарастырылады. Бұдан басқа, ішкі аудиттің тиімділігіне қолдау көрсету мақсатындажасалған қорытындыларды талқылау қажет.

Алаяқтықтың белгілерін анықтау үшін ішкі аудитордың білімі жеткілікті болуы керек. Солай бола тұрса да, ішкі аудитордың негізгі атқаратын қызметі алаяқтықтың фактілерін зерттеу және анықтау болып табылатын білікті адам ретінде қарастыру көзделмейді.

Ішкі аудиторлар тапсырылған жұмысты орындау үшін ақпараттық технологиялар саласындағы бақылаудың негізгі тәуекелдіктері мен әдістерін, сонымен қатар ақпараттық технологияларды пайдалануға негізделген аудиторлық тәсілдерді білуі қажет.

Солай болғанмен, барлық ішкі аудиторлардың негізгі атқаратын қызметі ақпараттық технологиялар аудиті болып табылатын ішкі аудитордың біліктілігін меңгеру алдын ала көзделмейді.

Ішкі аудитор келесі көрсеткіштерді бағалай отырып, жұмысқа өзінің кәсіби белсенділігін танытуы керек:

      Аудиторлық тапсырманың мақсаттарына қол жеткізу үшін қажетті жұмыс көлемін;

      Кепілдік берілетін мәселелерге қатысты мәнділігін немесе маңыздылығын, қатысты күрделіллігін;

      Өздеріне қатысты кепілдік берілетін мәселелердің мәнділігін немесе маңыздылығын, салыстырмалы күрделілігін;

      Корпоративті басқару мен бақылауды, тәуекелдіктерді басқару процесстерінің тиімділігін және бірдейлігін;

      Маңызды қателіктердің, кемшіліктердің немесе заңдар мен нормативтік актілердің, ішкі процедуралардың орындалмауының ықтималдылығын;

      Болашақ пайдамен салыстыра отырып, аудиторлық кепілдіктерді беруге кеткен шығындарды;

Жұмысқа деген кәсіби белсенділікті таныту шеңберінде ішкі аудитор аудиттің компьютерленген әдістерін және мәліметтерді талдаудың басқа да әдістерін пайдалану мүмкіндігін қарастыруға міндетті.

Ішкі аудитор ұйымның ресурстары немесе қызметіне,мақсаттарына әсер ете алатын маңызды тәуекелдіктердің бар болуына дайынболуы керек. Сонда да, аудиторлық кепілдіктерді беру кезінде жүзеге асырылатын процедуралар, тіпті олардың кәсіби деңгейде жүргізілетіндігіне қарамастан, барлық маңызды тәуекелдіктердің анықталуына кепілдік бермейді.

Тексерудің объектілері мен мақсаттары. Ішкі бақылаудың объектілері кәсіпорын қызметінің әрбір түрі үшін анықталуы керек. Олар логикалық жағынан негізделген және белгілі бір мөлшерде толық болуы қажет.

Бұл стандарт тексеру объектілері осы компанияның операцияларымен байланыстыруды талап етеді. Барлық қаржы – шаруашылық операциялары  блоктарға (циклдарға) топтастыруы керек. Блоктар ұйымның қызметінің барлық түрлерін қамтып, кәсіпорынның кәсіпорынның құрылымы мен оның бөлімшелерінің атқаратын қызметтерімен сәйкес болуы керек. Блоктар әртүрлі тәсілдер бойынша жіктеледі. Мысалы, келесі блоктарды бөліп көрсетуге болады:

Компания басшылығы. Бұл блок компанияның саясатын жасауды, сонымен бірге жоспарлауды, оның қызметін ұйымдастыруды, ақпаратты жинау мен өңдеуді қамтиды, сондай – ақ оларға ішкі аудиттің атқаратын қызметтері де жатады.

Операциялық блоктар – олар өзінің негізгі міндетінің орындалуын қамтамасыз ететін кәсіпорын қызметінің түрлері.

Қарастырылып отырған стандартты орындау үшін әрбір блоктың шеңберінде көбінесе ұйымның жоспарымен анықталатын бақылаудың мақсаттарын анықтау қажет.Бұл мақсаттарға төмендегілер кіреді:

      Ұйымның негізгі миссияларына сәйкес келетін өте дәл, үнемді және тиімді операцияларды жүргізуге ықпал ету;

      Активтердің қауіпсіздігін қамтамасыз ету(ұрлықты, шектен тыс шығындарды, алаяқтықты және басқа да теріс пиғылды істерді боллдырмау);

      Басшылықтың директивалары мен ережелерін, заңдарды сақтау;

      Ұйым қызметінің жағдайы туралы сенімді ақпарат алу және осы мәліметтерді кезең сайын жасалатын қорытынды есептерде көрсету;

Ішкі аудит өз міндеттерін орындау үшін ол қызметінің жетекшісі жоғарғы басшылардың алдында есеп беруі керек. Ішкі аудиттің көлемін анықтау, жұмысты жүргізу және нәтижелер туралы қорытынды есеп ұсыну процессіне үшінші тұлғалардың араласуына жол береу керек.

Ішкі аудиторлар өз жұмысын адал атқарып, мүдделер қайшылығынан аулақ болуы керек.

Егер тәуелсіздік немесе әділеттілік кері әсерге ұшыраса немесе ұшырайын деп жатса, бұл жайында ақпаратты тиісті тұлғаларға жеткізу керек.

Тексерудің әдістері. Ішкі бақылау әдістері алға қойылған мақсаттарға қол жеткізу үшін тиімді және өнімді болуы қажет.

Бақылаудың әдістері ретінде алға қойылған мақсаттарға қол жеткізуге мүмкіндік беретін әртүрлі процедуралар арқылы танылады. Стандарт осы әдістердің тексерудің өоғарғы дәрежедегі сенімділігін қамтамасыз етілуін талап етеді. Олардың құрамына аудитті ұйымдастырудың жоспары (оның ішінде міндеттерді бөлу) және бақылаудың қауіпсіздік шаралары кіреді.

Арнайы стандарттар. Ішкі бақылаудың жүйелері және барлық келісім шарттар, операциялар және басқа да маңызды оқиғалар құжаттарда көрсетілуі тиіс. Бақылау кезінде құжаттар жеңіл түсінетіндей болуы керек.

Стандарт төмендегілердің жазбаша жазылуын талап етеді:

а) кәсіпорынның ішкі бақылауының мақсаттарының, оның әдістері мен қолданылатын есеп жүйелерінің;

б) кәсіпорынның қаржы – шаруашылық опреацияларының барлық маңызды аспектілерінің және басқа да маңызды оқиғалардың;

Ішкі бақылау жүйелерінің құжаттары блоктары мен кәсіпорынның тиісті объектілерінің сипатын басқарманың директиваларын, әкімшілік және есеп саясатын қамту керек. Келісім – шарттар және маңызды оқиғалар бойынша рәсімделген құжаттар нақты және толық болуы керек, сонымен қатар ақпараттың көздерін бейнелеуі керек. Бұл стандартты орындау үшін ішкі бақылау әдістерін, операцияларды, құбылыстарды құжаттау компаниясы басқармасы мен аудиторлар үшін операцияларды бақылау кезінде толыққанды және маңызды болуы талап етіледі.

Шаруашылық операцияларын тіркеу. Шаруашылық операциялары мен басқа да маңызды оқиғалар белгіленген тәртіп бойынша тіркелуі және тиісінше жіктелуі керек.

Бұл стандарт операцияның өмірлік циклына, бүтін бір процесске қолданылады және оның құрамына шаруашылық операциясының орындалуымен қатар есеп мәліметтерінің тіркелуі, сонымен бірге оған рұқсат етілу кіреді.

Арнайы стандарт келісіп алған мақсаттар мен шарттар негізінде ресурстарды пайдалану мен есеп беру, айырбастау бойынша компания басқармасының шешімдерімен байланысты. Бұл – нақты шаруашылық операцияларының орындалғандығының кепілдемесі.

Міндеттерді бөлу. Шаруашылық операцияларын орындау, тіркеу, авторизациялау және оларды ағымдағы бақылау процессіндегі жауапкершілік пен басты міндеттер қызметкерлер арасында бөлінуі қажет.

Қателіктер немесе жоғалтулар тәуекелділігін, немесе оларды іздеп – таппау тәуекелділігін төмендету үшін бір адамның ғана шаруашылық операцияларының барлық басты аспектілерін бақылауына жол бермеу керек. Бұдан басқа, бақылаудың тиімділігіне кепілдік беру үшін міндетті қызметтермен жауапкершілікті қызметкердің тобына жүктеу қажет. Негізгі міндетті қызметтерге шаруашылық операцияларын мақұлдау авторизациялау және оларды тіркеу жатады.

Қадағалау. Ішкі бақылаудың мақсататрына қол жеткізу үшін тұрақты және жоғарғы дәрежеде мамандандырылған қадағалау жұмысы қамтамасыз етілуі қажет.

Бұл стандарт төмендегілерді талап етеді:

      Қызметкерлердің міндеттері мен атқаратын міндетті қызметтерінің нақтиы өзара қатынасты, әрбір қызметкердің есеп беруін;

      Әрбір қызметкердің жұмысының қажетті деңгейде жүйелі түрде тексерілуін;

      Жұмыстың талапқа сай орындалып жатқанына кепілдік беру үшін оның қиын сәттерінде жұмыс істеуге рұқсат беруді;

Активтерге және олардың есебіне қол жеткізуді өкілетті қызметкерлерге ғана жүктеумен шектелу қажет. Активтерді пайдаланғаны үшін жауапкершілік анықталу керек. Кезең сайын қолда бар активтерді тексеріп отыруы керек. Тексерулердің жиілігі активтердің «осал тұстарына» байланысты.

Ресурстарға қол жеткізе алуды шектеу концепциясының негізі – олардың авторизацияламай пайдаланғандағы тәуекелдікті төмендетуге жағдай жасау. Активтерге қол жеткізуді шектеу ресурстарының осал тұстарына және жоғалту тәуекелдігін түсінуге байланысты, бұл екі факторда кезең сайын бағаланып отырулары қажет.

Аудиторлық қорытынды есеп беру стандарттары. Ішкі аудит нәтижелері бойынша есеп беру. Бұл стандарт тексеруден кейінгі кезеңге жатады. Ол басшылықтан төмендегілерді талап етеді:

      Аудиторлық тексерудің нәтижелерін уақытылы бағалау;

      Аудиторлардың ұсыныстары бойынша кемшіліктерді түзеп, жетілдіруге бағытталған шараларды анықтау және қабылдау;

Ішкі аудит қызметінің жетекшісі жоғарғы басшылардың алдында ішкі аудит қызметінің мақсаттары, міндеттері және өкілеттіктері, сонымен қатар жұмыс жоспарының орындалуы туралы кезең сайын есеп беріп отыруы керек. Қорытынды есептің құрамына сонымен қатар маңызды тәуекелдіктер, бақылау мәселелері және корпоративтік басқару жөніндегі ақпарат, жоғарғы басшыларға қажетті басқа да мәліметтер кіреді.

Аудиторлар өздерінің аудиторлық қортындылары мен ұсыныстары үшін жауап береді. Басшылыққа аудиторлық қорытынды есеп бойынша қабылданған шешімдердің әрбіреуі бойынша кезең сайын баяндама тапсырылады.

Ішкі аудит қызметінің жетекшісі ішкі аудиттің барлық аспектілері қамтылатын және оның тиімділігі тұрақты түрде қадағаланып отыратын шеңберінде сапаны арттыру мен кепілдік беру бағдарламаын жасап, оны жүзеге асырып отыру керек.

II.    Ішкі аудитті ұйымдастыру

2.1    Ішкі аудитке деген сенімділік.

Қазіргі кезде ішкі аудиторлардың өзінің айналысатын қызметін бухгалтерлік есеп саласы ретінде емес, «өзіндік бет – бейнесі бар» күрделі қызмет ретінде тану тенденциясы байқалуда. Өзінің жұмыс көлемі оларға үлкен болып көрінетіндіктен, олар өз кезегінде аудиторлық жұмыспен байланысты қызметпен қатар басқа әртүрлі қызметпен айналысады.

Ішкі және сыртқы аудиторлардың бірлесіп атқаратын қызметін тану. Ішкі және сыртқы аудиттің мақсаттарының әртүрлілігіне қарамастан, оларға жету жолдары көп жағдайда ұқсас келеді. Ішкі аудитордың жұмысы сыртқы аудиторлық процедуралардың мерзімі мен дәрежесіне, сипатына өзгерістер енгізу үшін қолданылуы мүмкін. Әрине, сыртқы аудитор өзінің аудиторлық пікірі үшін толық жауапкершілікті ішкі аудиторда сондай дәрежедегі тәуелсіздік бола алмайтындықтан ғана мойындамайды.

«Ішкі аудиторлардың тәуелсіздігі сыртқы аудиторлардың тәуелсіздігінен өзгеше болып келеді. Ішкі аудиторлардың тәуелсіздігі олардың ұйым ішіндегі беделімен, яғни атқаратын қызметімен және бағынуымен, сонымен қатар әділеттілігімен анықталады. Сыртқы аудиторлар үшін тәуелсіздік клиент – фирманың, оның басшылығы мен иелерінің алдындағы қандай да бір міндеттемелердің немесе оларға бағытталған қаржылық қызығушылықтың жоқтығымен анықталады»

Ішкі аудитті бағалау. Аудиттің халықаралық стандарттары сыртқы аудиторлардан аудиторлық қызметті жүзеге асырудың тиімді тәсілін жоспарлауға және жасауға көмектесуді жүзеге асыру үшін, сонымен қатар ішкі аудитордың жұмысына сүйенудің керектігін және мүмкіндігін анықтау үшін аудиттің атқаратын қызметтерін жеткілікті дәрежеде біліп – түсінуді талап етеді. Мұндай бағалау кез – келген жағдайда аудиторлық тәуекелдікке және бақылаудың жалпы саясатына аудитордың беретін бағасына ықпал етеді. Ол төмендегі ол төмендегі факторларды ескеруі қажет:

1.      Ішкі аудиттің ұйымдастырушылық статусы. Аудитордың жоғарғы басшылыққа кіре алу, кез келген операциялық жауапкершілікпен еркін болу, сонымен қатар сыртқы аудиторлармен емін – еркін  түрде қатынас орната алу мүмкіндігі болуы керек.

2.      Ішкі аудиттің атқаратын қызметтерінің масштабы және менеджмент ішкі аудиторлардың ұсыныстарын орындай ма.

3.      Кәсіби мамандану дәрежесі мен тәжірибе аспектісіндегі ішкі аудиторлардың техникалық біліктілігі – дайындау мен жалдау саясатының бірдейлілігі.

4.      Кәсіби мұқияттылық: құжаттар және жұмыс бағдарламасы, аудит бойынша тиісті басқарма растай алатындай ішкі аудитордың жұмысы жоспарланған, талданған және құжаттарда көрсетілген деп қорытынды жасауға болады ма.

Сыртқы аудитор құжаттарда өзінің ішкі аудитке берген бағасын көрсетіп, жыл сайын оларды қайта қарастырып отыруы керек.

Бұдан басқа, ол ішкі аудиттің атқаратын қызметтерінің мағыздыкемшіліктерін анықтағаны туралы менеджментке жазбаша түрде ақпарат беріп отыруға тиісті.

Ішкі аудитордың жұмысына сүйенуге болатын салаларда масштаб, тексеру деңгейі, тағдай әдісі, құжаттау, есептілік процедуралары мен оны қарап шығу бойынша алдын ала келесіп алу қажет. Ішкі және сыртқы аудитор қызмет процессінде бір – бірінің жұмысына әсерін тигізетін фактілер туралы бір – біріне ақпарат беріп отыру үшін үнемі қатынасып  отыруы керек.

Ішкі аудитордың жұмысын сыртқы аудитордың бағалауы. Егер сыртқы аудитор ішкі аудитордың жұмысына сенімді болса, онда оған келесі процедураларды орындау керек.

      Қарастыру қажет:

-         Тексерілуге тиісті баптардың, сонымен қатар ішкі аудиттен алуға болатын ақпараттардың маңыздылығын; аудиторлық дәлелдеулердің толық жеткіліктілігін;

-         Тексерілуге жататын салалардағы болмай қалуы мүмкін емес аудиторлық тәуекелдіктің немесе алынуы қажет ақпараттың деңгейін;

-         Талап етілетін пікір білдіру деігейін;

-         Аудиторлық дәлелдеулердің толық жеткіліктілігін;

-         Аудиторлық қызметкерлерге тән кәсіби тәжірибені;

      Келесідей мақсатпен ішкі аудиторлардың жұмысын ексеру және бағалау:

-         Олар жұмысты профессионалды түрде және дайындықтың тиісті деңгейі бойынша орындады ма, және көмекшілердің жұмысы міндетті түрдебақыланды ма;

-         Жасалған қорытындыларды растау үшін жеткілікті деігейде тиісті дәлелдеулер жиналды ма;

-         Бірдей қорытындылар жасалды ма, қорытынды есеп оларға сәйкес келе ме;

-         Ерекше жағдайлар мен өзгешеліктер қарастырылды ма;

Ішкі бақылау процедураларына, сонымен қатар ішкі аудиттің процедураларын қайта жүргізуге бақылау орнату қажеттігі туындауы мүмкін. Сыртқы аудитордың сенімділік дәрежесі құжаттарда көрсетілуі керек.

2.2    Аудит нәтижелерін бағалау және құқықтық рәсімдеу.

Ішкі аудиторлар аудиттің нәтижесі бойынша қорытынды есеп тапсырулары қажет. Қорытынды есептің қорытындысында аудиторлық тапсырмалардың мақсаттары, аудиттің көлемі, сонымен қатар тиісті қорытындылар, ұсыныстар және іс – әрекеттердің жоспары жөнінде ақпарат болуы керек. Қорытынды есепке тиісті тіркемелерімен қоса ішкі аудиторлық тексерулердің актісі тіркеледі.

Тексеру нәтижелері негізінде аудитор анықтаған қажеттіліктердің, кемшіліктердің, бұрмалаушылықтардың және тағы да басқалардың маңызы жөнінде сипаттама қалыптастырады. Осындай тұжырымды шығарардың алдында аудитор төмендегі жалпы принциптерге сүйенеді:

      Ішкі аудиторлар әдетте маңыздылықтың талдауын нақты аудит объектісінің қаржылық қорытынды есебі негізінде жүргізеді, өйткені басты пайдаланушылар (басшылық) өзінің шешімдерін осы мәліметтердің негізінде қалыптастырады;

      Маңыздылықты анықтау кезінде аудитор ықтимал қателіктермен қоса қателіктердің болуы мүмкін болатын жаңа типтерін де ескереді. Ықтималдар катергориясының құрамына аудиторға белгілі, шоттардағы қалдықтар мен операцияларды тәуелсіз тексерудің жолы арқылы анықталған қателіктер типтері, сонымен қатар ішінара бақылау әдісімен анықталған алдын ала болжанған қателіктер және талдамалық жолмен анықталған қателіктер кіреді. Қателіктердің болуы мүмкін болатын жаңа типтері шоттардағы қалдықтардың немесе операциялардың толық қамтылмауымен, зерттеу жұмыстарының белігісіздігімен байланысты болады.

Қорытынды есептің соңғы нұсқасы, егер бұл қажет болса, ішкі аудитордың қорытындысын немесе нәтижелі пікірін білдіруі керек.

Қорытынды есеп объективті, түсінікті, толық және уақытылы болуы керек.

Ішкі аудиттің жетекшісі мақсаты мен менеджменттің ұсыныстарды орындауға бағытталған нәтижелі қадамдарды қолданғанына көз жеткізу болып табылатын бақылау мен бағалаудың келесі кезектегі процессін белгілеуге тиісті.

Кәсіпорынның өндірістік және қаржы – шаруашылық қызметінің ішкі аудитінің актісі – лауазымды тұлғалардың ішкі аудитті жүргізу фактісін дәлелдейтін, сонымен қатар жалпы кәсіпорынның және оған сәйкес құрылымдық бөлімшелердің өндірістік және қаржы – шаруашылық қызметін бақылаудың нәтижелерін бейнелейтін, анықталған кемшіліктер мен нормативті – құқықты актілердің, ішкі стандарттар мен ережелердің орындалуының сақталуын көрсететін қызмет құжаты.

Кәсіпорынның өндірістік және қаржы – шаруашылық қызметі ішкі аудитінің актісін жоғарғы басшылар тағайындаған комиссия жасайды. Бұл актіде жүйелі түрде кәсіпорынның өндірістік және қаржы – шаруашылық қызметінің объектілерін тексерудің нәтижелерін көрсетеді. Кешенді аудиттің актісі заңнамалық актілерді бұзуды, кемшіліктердің заңды түрдегі дәлелдемесі болып табылады. Осының кесірінен меншік иесіне аудит жүргізу процессінде анықталған зиян келтірілген. Сондықтан оның азаматтық заңдардың талаптарын, бухгалтерлік есептің стандарттарын, есеп саясатын, кәсіпорынның ішкі бақылау бойынша саясатын, сонымен қатар ведомстволық нұсқаулықтарды, ережелерді және министрліктер мен ведомстволар бекіткен басқа да нормативтік құжаттарды есепке ала отырып жасау керек. Азаматтық заңдар бойынша кәсіпорынның қаржы – шаруашылық қызметіне жауап беретін тұлғалардың аудитке міндетті түрде қатысулары қарастырылады, сондықтан жеке актілірде – «аудит белгілі бір тұлғалардың қатысуымен жүргізілген немесе белгілі бір тұлғалардың келісімімен жүргізілген», және тағы да басқаларында кездесетін дәл еместіктерге жол бермеу керек. Шаруашылық операцияларын рәсімдеумен қатар жаппай және ішінара тәсілмен тексерілген құжаттарды міндетті түрде көрсету керек. Бұл қажет жағдайда нақты шаруашылық операциясының аудитор бақылауының объектісі болғандығын және ішкі аудитор қандай қорытындылар жасағандығын анықтауға мүмкіндік береді.

Өндірістік және қаржы – шаруашылық қызметті ішкі тексеру актісі кіріспе және негізгі бөліктерден, сондай – ақ тіркемеден тұрады.

Актінің кіріспе бөлігіне бақыланатын кәсіпорынның орналасқан жері мен құрылу мерзімі, аудиторлық құрамы, бақыланатын кезең, аудитті жүргізудің уақыты және жекелеген операцияларды құралдарды тексерудің толықтығы, тексеру кезеңдері туралы басқа да мәліметтер және т.б.кіреді.

Актінің негізгі бөлігі аудитті тағайындаған кәсіпорынның жоғарғы басшылығы бекіткен бағдарламаға сәйкес бөлімдер бойынша құрылады. Актінің бөлімдері шаруашылық операциялары бойынша кемшіліктердің жүйелі түрде көрсетілуін қамтиды.

Актінің бөлімдерін үш бөлікке қамтиды:

1)     Материалдық, қаржылық ресурстарды пайдалану және еңбекке ақы төлеу аудиттің нәтижелері көрсетілетін бөлімдер (еңбекақы қорын пайдалану, тауарлы – материалдық босалқылар, кассадағы және банктердегі корреспонденттік шоттардағы ақша қаражаттары операцияларының және тағы да басқаларының аудиті);

2)     Өндіріс және өнімді өткізу, өзіндік құн және рентабельділік аудитінің бөлімдері (өнімді өндіру мен сатып өткізу, шығындар, өнімнің өзіндік құнын есептеу бойынша операцияларды тексеру, өнімнің, рентабельділігін бақылау және тағы да басқалары);

3)     Кәсіпорынның қаржы – шаруашылық қызметі нәтижелерінің, есеп айырысулар, инвестициялар, дебиторлық және кредиторлық борыштар аудитінің бөлімдері (өзара есеп айырысулардың, инвестициялардың аудиті, өндірістік – шаруашылық қызметінің нәтижелерін бақылау және т.б.).

Актінің бөлімдерін аралық тексеру актілерінің, сонымен қатар есептеулердің, талдамалық кестелердің, ведомостардың негізінде құрады.

Аралық тексеру актілерін материалдық жауапкершілікті тұлғалық қызметтерін бақылау процессінде құрады, мысалы, дайын өнімді, материалды және кассадағы ақшаларды кенеттен түгелдеу. Бұл актілерге тек тексеретін аудиторлар ғана емес, сонымен бірге материалдық жауапкершілікті тұлғалар, және де осы тексерулерге қатысқан басқа лауазымды тұлғалар қол қояды. Аралық актілердің мазмұнын ішкі аудиттің негізгі актісінде қайталамайды, тек оның нәтижелері мен тексеру фактісі көрсетіледі. Яғни, қоймадағы материалдардың сақталу жағдайын тексерудің аралық актісінен ішкі аудиттің негізгі актісіне тек материалдарды тексерудің уақыты, олардың кемшіліктері мен артықшылықтары және олардың сақталу жағдайы ғана кіргізіледі. Материалдық жауапкершілікті тұлғалардың түсіндірме хаттары мен аралық актілер тексерудің басқа да материалдарымен қоса ішкі аудиттің  негізгі актісіне тіркеледі.

Жиналған фактілердің негізінде аудитор өзі жасаған құжаттарға сүйене отырып, актіде анықталған кемшіліктерді қорытындылайды. Актіде тіркелетін тіркемелерді хронологиялық тәртіппен номерлейді және оларға аудиторлар мен кәсіпорынның қаржы – шаруашылық қызмтіне жауап беретін тұлғалар қол қояды.

Актіні жасаған кезде кәсіпорында қандай нормативтік – құқықтық актілердің, нұсқаулықтардың, ережелердің орындалмай,бұзылып жатқандығын, бұл қалай көзге түскендігін, кім және қандай дәрежеде тигізілген зияны үшін жауапты екендігін нақты көрсету қажет, және де нақты тұлғаны, жауапкершілік түрін (жеке, ұжымды), зиян шеккен соманы көрсету керек. Бұдан басқа, кәсіпорынның лауазымды тұлғаларының қайсысы ұырсыздық немесе материалдық шығынға алып келген әрекеттер үшін жауапты екенін анықтау керек.

Кемшіліктерді тек анықтаумен ғана шектелмей, ауытқулар мен теріс пиғылды әрекеттердің себептерін көрсету керек. Мысалы, ассортименттегі өнімді өндірудің жоспарының орындалмағандығын ғана белгілемей, шикізатты жеткізу жөнінде келісім – шарттар құрылды ма, жабдықтаушылардың қайсысы оларды орындамады, қандай шаралар қолданды және олар осы кемшіліктердің болашақта алдын алу үшін қаншалықты пайдалы екендігін анықтау талап етіледі.

Егер тексерілетін құрылымдық бөлімшенің жетекшісі немесе бас бухгалтері аудиторлық тексеру актісіне қатысты ескертулер мен қарсылықтар білдірсе, олар бұны жазбаша түрде көрсетеді. Бұл құжаттар да актіге тіркеледі.

2.3    Ішкі аудит жүргізу әдістемесі.

Аудиттің әдістемесі жоғарыда қарастырылған стандарттардың ішінде ең бастысы болып саналады. Аудит процессі бірнеше негізгі кезеңдерге бөлінуі мүмкін. Төменде аталған кезеңдер кез – келген аудиторлық тексеруге, оның ішінде ішкі аудитке де (оның ерекшеліктерін есепке ала отырып) тән:

      Алдын ала жоспарлау;

      Тәуекелдікті бағалау;

      Аудиттің жалпы жоспары мен бағдарламасын жасау;

      Аудитті жүргізу;

      Аудиттің нәтижелерін құжаттық рәсімдеу және бағалау;

Алдын ала жоспарлау. Алдын ала жоспарлаудың құрамына тексеру жүргізіп жатқан объект жөнінде толық мәлімет алу, аудиттің объектісіне қолданылатын нормативтерді және есеп стандарттарын, құқықтық міндеттемелерді талдау, аудиттің негізгі тәуекелдіктері мен міндеттерін алдын ала анықтау; басқа да аудиторлық құрылымдар тарапынан қажетті көмекті бағалау кіреді. Аудиттің объектісі жөнінде толық мәлімет алу үшін аудиторлар алдымен осы объект жайлы тұрақты ақпараттарды зерттейді.

Тәуекелдіктерді бағалау. Аудиторлық тексерулерді жоспарлау мен оларды жүргәзу үшін қажетті ресурстарды анықтаудың негізі болып табылатын кәсіпорынның қандай да бір бөлімшесіне тәуекелдіктерді жүйелі түрде бағалау процессі. Мұндай бағалаулар ішкі аудиторлық қызметтің басшыларына қандай да бір объектісінің «тәуелділігін» есепке ала отырып тексерулерді жоспарлауға мүмкіндік береді. Аудиттің объектісін алдын ала зерттеу мәліметтері, оған қолданатын нормативтер мен бухгалтерлік есеп процедуралары арқылы аудиторлар ең басты тәуекелдіктерді анықтайды және осы тәуекелдіктерге сай келетін аудиттің міндеттерін қалыптастырады. Тәуекелдікті бағалаудың қажетті алғы шарты болып аудиттің объектісінің сипаттамасын алу саналады. Объекті жөнінде құжатталған ақпараттардың массиві операциялардың әр типтерін, ақпаратттық алмасуларды ішкі бақылау сауалдарын, жұмысқа тартылған қызметкерлерді, қолданылып жүрген бухгалтерлік есеп шоттарын қамтиды.

Қателіктерді және дұрыс емес әрекеттерді анықтау мен олардың алдын алу тұрғысынан ішкі бақылау жұйесінің тиімділігін анықтау ретінде нашар бақылаудың тәуекелдігін бағалау осы кезеңнің басты элементі болып табылады. Ол келесі іс – әрекеттерді алдын ала қарастырады:

      Осы объектіге тән тәуекелдіктер мен болашақ қателіктерді анықтау;

      Қателіктің ықтималдығын немесе қандай да бір тәуекелдікті төмендететін бақылаудың істеп тұрған жүйелерін тағдау;

      Бақылаудың таңдалған жүйелерінің сенімділігін бағалау;

      Бақылаудың нақты жүйелерінің жұмыс істеуін жан жақты тексерудің қажеттігін анықтау;

Ішкі аудит қызметі төмендегі бөлімдер бойынша қйымның қаржы – шаруащылық қызметімен және оның ақпараттық жүйелерімен, корпоративтік басқарумен байланысты тәуекелдіктерді бағалауға тиісті:

      Қаржы шаруашылық қызметі жайлы ақпараттың толықтылығы смен растығы;

      Шаруашылық қызметінің тиімділігі мен нәтижелілігі;

      Активтердің сақталуы;

      Келісілген міндеттемелер мен нормативтік актілердің, заңдардың сақталуы;

Аудиттің жалпы жоспары мен бағдарламасын жасап шығу. Ішкі аудит қызметі жұмысының жоспары кем дегенде жылына бір рет жүргізілетін тәуекелдіктерді бағалаудың негізінде жасалуы керек. Жоспарды жасаған кезде жоғарғы басшылардың ұсыныстарын ескеру керек.

«Акционерлік қоғамдар туралы» заңның 53 – бабының («5 – бөлім») 2 – тармағында ішкі аудит қызметінің тәртібін, ішкі аудит қзметкерлеріне сый ақы беруді және олардың жасаған еңбегіне ақы төлеудің шарттары мен көлемін Директорлар кеңесі анықтайтыны қарастырылған. Сондықтан оның басшысы Директорлар кеңесіне олардың орындалуына қажетті ресурстарды көрсетумен ішкі аудит қызметі жұмысының жоспарларын тапсыруға, сонымен қатар есепті кезеңде орындалып жатқан жоспарлардағы маңызды өзгерістерді айтуға міндетті.

Жоспарлауды жасау кезіндегі бірінші қадам болуы мүмкін қателіктерді анықтау болып табылады. Осы мақсатпен:

      Қателіктердің негізгі түрлерінің тізімі жасалады: болмаған операция, нақтыланбаған немесе уақытылы тіркелмеген операция, рұқсат етілмеген операция және т.б.;

      Операциялық циклдің қиын кезеңдері қарастырылады: операцияны дайындау, бекіту, тіркеу және оның орындалуына рұқсат беру, сәйкес құжатты рәсімдеу мен бақылау, түзету, өңдеу.

      Осы объектіде жүргізілген алдыңғы аудиторлық тексерулердің тәжірибесі бағаланады.

Әрі қарай аудит объектісінің сипаттамасы талданады және қателіктерді іздеп табу мен түзетуге немесе олардың алдын алуға мүмкіндік беретін қолданыстағы бақылау жүйелерінің сенімділігі анықталады. Бақылаудың келесі басты механизмдері қарастырылады:

      Қолда бар активтерді бастапқы құжаттармен сәйкестендіру және салыстыру; Бұл үшін онымен өңделіп жатқан мәліметтерсәйкестендірілетін арнайы бақылау файылына тәуелсіз тексерулер жүргізу немесе кірістірілген мәліметтерді тиісті активтермен салыстыру қарастырылады;

      Рұқсат беру (санкциялау) заңдық күші жоқ операциялардың орындалуына жол бермейтін электрондық жүйедегі мәліметтердің қауіпсіздігін бақылаудың жалпы процедуралары арқылы анықталады;

      Сыртқа шығарылатын мәліметтерді талдау, ең жоқ дегенде қолмен жасалады. Мұндай талдаудың мақсаты ретінде оларды күтіліп отырған нәтижелермен салыстыру жолы арқылы сыртқа шығарылатын мәліметтердің нақтылығын және негізделгендігін тексеру саналады;

      Активтерге қол жеткізе алуды бақылау (рұқсат етілген және етілмеген қол жеткізе алушылықты бақылау). Рұқсат етілген қол жеткізе алушылықты иемденген тұлғалардың міндеттердің дұрыс бөлінуі кезінде тиісті есеп құжаттарына қол жеткізе алу мүмкіншілігі болмауы керек, өйткені олар бұны жетіспеушіліктерді табу үшін қолданып қалулары мүмкін.

Аудит процедураларын аудиттің қандай да бір объектісіне ішкі бақылау механзмдерінің бар – жоқтығын анықтау үшін де қолданады. Бұл процедураларға төмендегілер кіреді:

      Шоттарға қалдықтарға тәуелсіз тексеру жүргізу және операциялардың орындалуының жүйелілігіне талдау жасау;

      Жазбалардағы сомалар мен тәуелсіз түрде есептелген сомаларды салыстыру арқылы талдамалық процедураларды операцияның типіне немесе шотқа байланысты ықтимал қатенің болған – болмағанын анықтау үшін қолдану. Зерттеуге шығарылған шығындарды едәуір қысқартуғак мүмкіндік беретін ішінара әдіс ерекше роль атқарады;

      Белгілі бір соманы қалыптастыратын жиынтыққа кіретін ке              йбір немесе барлық баптардың болғандығын дәлелдейтін мәліметтерді мұқият зерттеу, сонымен қатар аудит объектісінің жұмыс істеуін және қызметін қадағалау, нақты принциптер мен процедуралардың орындалу тәртіптерінің сақталуын тексеру;

Аудиттің бағдарламалары кейде алдыңғы зерттеулердің нәтижелері, жүзеге асыратын қызметтің сипаттамасы, ағымдағы мақсаттар, кадрлық өзгерістер, заңдардың өзгеруі, басшылықтың саясатының өзгеруі, ерекше мүдденің аясы немесе жіңішке жолдар, тәуекелді бағалаудың нәтижелері сияқты факторларды есепке ала отырып модификацияланады. Аудиторлық тексеру кезіндегі аудиттің бағдарламаларын түзету мен өзгертудің қажеттелігі, әдетте, төмендегілерге байланысты болады:

      Белгіленген нормативтердің сақталуын тексерудің нәтижелеріне егер олар күтіліп отырғандардан өзгеше болса;

      Аудиторлық тексеру кезінде болған қызметтің сипаттамасындағы өзгерістерге;

      Аудиторлық тексеру барысында туындаған, жоспарлау кезеңінде белгілі болмаған мәселелерге.

Аудиторлық тексерудің процедуралары мен жоспары бойынша жұмысты бітірген соң аудитор аудиттің объектісін сипаттаушы негізгі сәттерді көрсететін және аудиттің жоспарын құжат түрінде дәлелдейтін аудиттің жоспарлануы туралы жазба дайындайды.

Аудитті жүргізу тобымен жүзеге асырылатын оның бағдарламасын орындауға келіп тіреледі. Бағдарламаның ұстанымдары аудиторлар арасында олардың тәжірибесі мен мамандану дәрежесіне қарай бөлінеді.

Бағдарламалар құжат ретінде рәсімделуі керек. Оларды аудиторлық тапсырманы орындау процессіндегі ақпаратты құжаттау мен бағалау, талдау және жинау процедураларын белгілеу қажет. Аудиттің бағдарламасы ол орындалғанға дейін мақұлдануы қажет. Бағдарламаның кеғз келген өзгерістері уақытылы белгіленіп отырулары керек.

Ішкі аудиторлар аудиттің мақсаттарына қол жеткізу үшін сенімді, маңызды ақпараттардың жеткілікті мөлшерін жинау керек. Олар тиісті талдау жасау мен ақпаратты бағалаудың негізінде аудиттің нәтижелерін шығарып, қорытындыларын берулері керек.

Қорытынды

Ішкі аудиттің жетекшісі мақсаты мен менеджменттің ұсыныстарды орындауға

бағытталған нәтижелі қадамдарды қолданғанына көз жеткізу болып табылатын бақылау мен бағалаудың келесі кезектегі процессін белгілеуге тиісті.

Кәсіпорынның өндірістік және қаржы – шаруашылық қызметінің ішкі аудитінің актісі – лауазымды тұлғалардың ішкі аудитті жүргізу фактісін дәлелдейтін, сонымен қатар жалпы кәсіпорынның және оған сәйкес құрылымдық бөлімшелердің өндірістік және қаржы – шаруашылық қызметін бақылаудың нәтижелерін бейнелейтін, анықталған кемшіліктер мен нормативті – құқықты актілердің, ішкі стандарттар мен ережелердің орындалуының сақталуын көрсететін қызмет құжаты.

Кәсіпорынның өндірістік және қаржы – шаруашылық қызметі ішкі аудитінің актісін жоғарғы басшылар тағайындаған комиссия жасайды. Бұл актіде жүйелі түрде кәсіпорынның өндірістік және қаржы – шаруашылық қызметінің объектілерін тексерудің нәтижелерін көрсетеді. Кешенді аудиттің актісі заңнамалық актілерді бұзуды, кемшіліктердің заңды түрдегі дәлелдемесі болып табылады. Осының кесірінен меншік иесіне аудит жүргізу процессінде анықталған зиян келтірілген. Сондықтан оның азаматтық заңдардың талаптарын, бухгалтерлік есептің стандарттарын, есеп саясатын, кәсіпорынның ішкі бақылау бойынша саясатын, сонымен қатар ведомстволық нұсқаулықтарды, ережелерді және министрліктер мен ведомстволар бекіткен басқа да нормативтік құжаттарды есепке ала отырып жасау керек. Азаматтық заңдар бойынша кәсіпорынның қаржы – шаруашылық қызметіне жауап беретін тұлғалардың аудитке міндетті түрде қатысулары қарастырылады, сондықтан жеке актілірде – «аудит белгілі бір тұлғалардың қатысуымен жүргізілген немесе белгілі бір тұлғалардың келісімімен жүргізілген», және тағы да басқаларында кездесетін дәл еместіктерге жол бермеу керек. Шаруашылық операцияларын рәсімдеумен қатар жаппай және ішінара тәсілмен тексерілген құжаттарды міндетті түрде көрсету керек. Бұл қажет жағдайда нақты шаруашылық операциясының аудитор бақылауының объектісі болғандығын және ішкі аудитор қандай қорытындылар жасағандығын анықтауға мүмкіндік береді.

Өндірістік және қаржы – шаруашылық қызметті ішкі тексеру актісі кіріспе және негізгі бөліктерден, сондай – ақ тіркемеден тұрады.

Актінің кіріспе бөлігіне бақыланатын кәсіпорынның орналасқан жері мен құрылу мерзімі, аудиторлық құрамы, бақыланатын кезең, аудитті жүргізудің уақыты және жекелеген операцияларды құралдарды тексерудің толықтығы, тексеру кезеңдері туралы басқа да мәліметтер және т.б.кіреді.

Аудиторлық тексерулерді жоспарлау мен оларды жүргізу үшін қажетті ресурстарды анықтаудың негізі болып табылатын кәсіпорынның қандай да бір бөлімшесіне тәуекелдіктерді жүйелі түрде бағалау процессі. Мұндай бағалаулар ішкі аудиторлық қызметтің басшыларына қандай да бір объектісінің «тәуелділігін» есепке ала отырып тексерулерді жоспарлауға мүмкіндік береді. Аудиттің объектісін алдын ала зерттеу мәліметтері, оған қолданатын нормативтер мен бухгалтерлік есеп процедуралары арқылы аудиторлар ең басты тәуекелдіктерді анықтайды және осы тәуекелдіктерге сай келетін аудиттің міндеттерін қалыптастырады. Тәуекелдікті бағалаудың қажетті алғы шарты болып аудиттің объектісінің сипаттамасын алу саналады. Объекті жөнінде құжатталған ақпараттардың массиві операциялардың әр типтерін, ақпаратттық алмасуларды ішкі бақылау сауалдарын, жұмысқа тартылған қызметкерлерді, қолданылып жүрген бухгалтерлік есеп шоттарын қамтиды.

Ішкі аудиторлар аудиттің мақсаттарына қол жеткізу үшін сенімді, маңызды ақпараттардың жеткілікті мөлшерін жинау керек. Олар тиісті талдау жасау мен ақпаратты бағалаудың негізінде аудиттің нәтижелерін шығарып, қорытындыларын берулері керек.

Пайдаланған әдебиеттер тізімі:

1.              ҚР «аудиторлық қызмет туралы» Заңы, 20 қараша 1998ж. №304 (өзгертулерімен және  толықтырулармен);

2.              ҚР азаматтық кодексі (һалпы бөлім) 27 желтоқсан 1994ж. №268-13 (өзгертулерімен және толықтыруларымен);

3.              «Аудит» З.Н.Әжібаева, Н.Ә.Байболтаева, Ж.Ғ.Жұмағалиева. Алматы, 2006ж.

4.              Абдыкалыков Г.А., Сатмурзаев А.А. Основы  бухгалтерского учета и аудита. Учебное пособие, Уральск, дастан ,2001 г.

5.              Айлық басылымдар

6.              Ғаламтор.