Кірістерді құру көздері және банктің қаржылық нәтижесіне оның әсері. Банк кірістері мен шығындарының есебі

комиссия – банктік операция үшін сый-ақы, латын тілінен аударғанда «comissio» сөзі тапсырма дегенді білдіреді. Оның мөлшеріне көрсетілетін қызметтердің өзіндік құны мен қажетті пайда жатады.

Табыс көздері екіге  бөлінеді:

• тұрақты, оған банктік қызметтен алынатын пайыздық және пайызсыз табыстар жатады;
• тұрақсыз, оған қайталама нарықтағы бағалы қағаздар мен жасалатын операциялардан және көзге көрінбейтін операциялардан алатын табыстарды жатқызуға болады.

Банктің кірісі ұлттық валютада есептелінеді және мыналардан тұрады:

• банктің сый-ақы алуына байланысты:
• ұлттық банктегі және басқа банктердегі корреспонденттік шоттар бойынша;
• ұлттық банкте орналастырылған депозиттер бойынша;
• ұлттық банкте қайта қаржыландыруға жарамды жоғары өтімді бағалы қағаздар мен қазыналық міндеттемелер бойынша;
• сатуға арналған бағалы қағаздар бойынша;
• басқа да бағалы бағалы қағаздар бойынша;
• басқа банктерде орналастырылған депозиттер бойынша;
• басқа банктерге берілген несиелер бойынша;
• клиенттерге берілген несиелер бойынша;
• инвеститцияға салымдар және субординарлық қарыздар бойынша;
• филиалдармен есеп айыру бойынша;
• лизингтік, факторингтік опреациялар бойынша.
• банктік қызмет үшін комиссиондық кірістеріне байланысты:
• аудару операциясы бойынша;
• бағалы қағаздарды сату, сатып алу бойынша;
• шетел валюталарын сату, сатып алу бойынша;
• сақтандыру операциясы бойынша;
• трасстық операциялар бойынша;
• кепіл беру бойынша,
• клиенттердің салымдары мен шоттарын жүргізу бойынша;
• басқа да комисиондық кірістер.
• бағалы қағаздар мен акциялар бойынша дивиденттер;
• есеп кассалық қызметі үшін клиенттерден төленген төлем, клиенттерден телеграфтық, телефондық шығындар төленуі;
• шетел валютасын сату, сатып алу немесе қайта бағалау бойынша кіріс;
• қайта бағаланған сатуға жарамды бағалы қағаздарджы сату, сатып алу кіріс;
• инкассация үшін төлем;
• кәсіпорындарға, мекемелер мен банктерге көрсеткен басқа  да қызметі үшін төлем;
• банктің негізгі құралдарын және басқа да активтерін сату бойынша кіріс;
• банк шығыны есебінен өшіріліп, орнына салынған сома;
• осы жылда анықталған өткен кезең кірісі (өткен жылдағы қателіктерді табу): бұл кіріс түрі банктің клиентке артық төлеп жіберуінен талап етілген сый-ақылар мен комиссиялардан, қарыздардың ерте бастан үмітсіз деп жазылуынан және қарыздардың түсуінен құралады;
• банк қызметкерінен кінәсінен болған шығындар үшін төленген айып сомасы;
• алынған айып пұлдар, өсім-ақылар, тұрақсыздықтар және басқа да санкцияларды қолданудан түскен сомалар. Сонымен қатар есеп операцияларын жүргізудегі ережелерді бұзғаны үшін клиенттен алынған айып пұлдары да жатады;
• банк меншігіндегі мүлікті жалға беруіне байланысты түскен сома. Сонымен қатар, жасалынған келісім-шарттарға сәкес факторингтік және форфейтингтік операциялардың жүзеге асырылуынан болатын түсімдер.
• күтпеген кірістер (банктің күтпеген жағдайдан келетін кіріс түрі);
• банктің басқа да кірістері (бұған банктің басқа да әртүрлі кірістері жатқызылады).

 

3. банктің кіріс операциясының есебі

банктің кірістер есебін жүргізу үшін IV класында мынадай шоттар ашылған:

4100 - «Ұлттық Банкте  орналастырылған депозиттер бойынша  сый-ақы (мүдделік) алумен байланысты  кірістер».

4200 – «Сатуға арналған  бағалы қағаздар бойынша сый-ақы алумен байланысты кірістер».

4300 – «Басқа банктерге  ұсынылған несиелер мен аванстар  бойынша сый-ақы алумен байланысты  кірістер».

4400 – «клиенттерге ұсынылған несиелер бойынша сый-ақы алумен байланысты кірістер».

4500 – «Дилинг операциялары бойынша кірістер».

4600 – «Банктің комиссиондық  кірістері».

4700 – «Банктің қайта  бағалаудан кірістері».

4800  -  «Басқа да  операциялық кірістері».

4900 – «Айыптар, өсім  ақылар, тұрақсыздықтар».

4999 – «салыққа дейінгі кірістер».

Банк кірісін есептегенде оның сәйкестігі мен бақылануы қадағаланады. Қызмет көрсетілген кезде клиенттер мен енгізілген сомалар банк балансында бейнеленеді. Заңды және жеке тұлғаларға көрсетілген қызмет үшін алынған нақты ақша түріндегі комиссиондық кіріс:

Дт – 1001

                   Кт – 4801, 4802, 4920

4801 – «жалға беру бойынша кірістер».

4802 – «Басқа да операциялық  кірістер».

4920 – «Басқа да кірістер».

Заңды тұлғаларға көрсетілген  қызмет үшін нақты ақшасыз түрдегі  комиссиондық кіріс:

Дт – 1051, 2203, 1351

Кт – 4250, 4300, 4400

 Жеке тұлғаларға  көрсетілген қызмет үшін нақты  ақшасыз түрдегі алынған  комиссиондық  кіріс:

  Дт – 2215 – 2223, 2211

 Кт – 4250, 4300, 4400

Келесі кезеңге төленетін  кірістердің есебі, есеп беру кезеңінің  соңында жүргізіледі:

                                                Дт – 1740, 1860

  Кт – 4250, 4300, 4400

Төлем мерзімі жеткен кезде құжаттардың алдын-ала төлемі түскен кезде:

                                                Дт – 2751

                                                Кт – 4411, 4417

Ағымды айдағы несие  немесе депозит үшін түскен құжаттардың  сомасы:

Дт –2203, 1051, 1351

 Кт – 4250, 4300, 4400

Факторинг операциясы бойынша  комиссиондық төлемдерді іздестіру  үшін клиенттің ағымды шотынан ақша қаражаттарын өшіреді:

                                                       Дт – 2203

                                               Кт – 4407

4407 – «факторинг бойнша  сый-ақы алумен байланысты кірістер».

Қарызды нақты ақшамен  берген кезде қарызшыдан нақты ақшаны инкоссациялағаны үшін комиссиондық төлем іздестіріледі:

                                              Дт – 2221

                                              Кт – 4608 – комиссия

                                              Кт - 1001 

Жалдық төлемді алған  кезде:

                    Дт – 2203 – жалгердің ағымды шоты

                       Кт – 4801 – жалға беру бойынша  кіріс

 

Қаржылық лизинг бойынша  сый-ақы есептегенде:

                                            Дт – 1730, 1740

                                            Кт – 4305, 4420

4305 – «Басқа банктерге  ұсынылған қаржылық лизингтер  бойынша сый-ақы алумен байланысты  кірістер».

4420 – «Клиенттерге  қаржылық бойынша сый-ақы алумен  байланысты кірістер».

Негізгі құралды сатудан  кіріс алғанда:

  Дт – 1001, 2203

                                              Кт – 4920, 4852

4852 – «Негізгі құралдарды  сатып өткізуден түсімдер».

Бағалы қағазды немесе шетел валютасын өткізуден кіріс:

                                              Дт – 1859

                                              Кт – 4530

1859 – «Шетел валютасының   тенгедегі бақылау құны (ұзын  валюталық позицияның)».

4530 – «Шетел валютасын  сатып алу, сатумен байланысты  кірістер».

Тауарлы материалдық  артықтарды сатудан кіріс:

                                                Дт – 1001, 2203

                                                Кт – 4853

4853 – «Материалдарды  сатып өткізуден түскен түсімдер».

Инкассация үшін төлем:

                                                        Дт – 2203

                                                        Кт –   4608

4608 – «Банктің басқа  да комиссиондық кірістері».

Тексеру кезінде кассадан ақшаның артықшылығы табылса:

                                                       Дт – 1001

                                                       Кт – 4920

Ақша қаржыларын аудару қызметі үшін алынған комиссиондық төлем:

                                               Дт –2203

                                               Кт – 4601

4601 – «банк қызметінің аудару операциялары бойынша комиссиондық кірістері».

Банктің басқа да операцияларынан  болатын айыптар, өсім-ақылар, тұрақсыздықтар үшін алынған төлем:

                                               Дт – 1001, 2203, 1051

                                               Кт – 4900

Қарызшының несиені пайдаланғаны үшін сый-ақы қосылған, бірақ іздестірілмеген кезде:

                                               Дт – 1740

                                               Кт – 4411, 4417

 

     6.  Қаржылық нәтижеге әсер ететін  факторлар

Банк өз қызметінің нәтижесінде таза кіріс немесе зиян шегеді. Қызметінің жақсы жүруі таза кіріс әкеледі. Таза кіріс көлемі – салыққа дейінгі пайыздық,  пайызсыз кіріс пен пайыздық , пайызсыз шығынға тең.

Бағалы қағаз бойынша  операциялар таза кіріске әсер етеді. Бағалы қағаз бойынша кіріс немесе шығынға ұшырауы мүмкін. Егер де бағалы қағаз мемлекеттік болса, онда оның өтімділігі де, кірістілігі де жоғары болады. бұл бағалы қағаздан түскен кірісті банк жалпы пайыздық кіріс құрамына қосады. Ал несиеге келсек, бұл банктің ең көп кіріс табу көзі болып табылады. Бірақ тәуекелділігі де жоғары болып саналады. Банктер бұл операция түрінен кіріс табады, егер де ол операция қайтымды болса. Қазіргі таңда банктердің таза кірісіне осы проблемалық несиелер кері әсер етеді. Себебі, несиелік зияндарды жабуға құрылған резервтер банктің таза кірісін төмендетеді. Егер несие тәуекелділігі жоғары болса, онда банк бағалы қағаз бойынша кірістерді көздейді.

Қаржылық нәтижеге тағы бір әсер етуші фактор активтердің  орналасуы. Сондықтан активтерді дұрыс  орналастыра білу қажет.

Актив – акцияның қозғалмайтын мүлкі.  Ол ө құзырындағы қозғалмайтын мүлікті сатып капиталын көбейе алады. Бұл ағымды кіріске әсер етеді. Таза кіріс екіге жіктеледі: акционерлерге  және бөлінбеген таза кіріске –  банк ресурсының базасын көбейтеді.

Дегенмен, қазіргі таңда  Қазақстан банктерінің қызметі  соңғы жылдары жоғарылап келе жатыр. Бұл банктердің кірістілігі  жоғары екендігін статистикалық  мәліметтерден көріп, байқаға болады. бұқаралық ақпараттардан банктердің жоғарғы нәтижеге жетіп кірістілігін ұлғайтқанын көруге болады. соның ішінен мына мәліметтерді, яғни Қазақстан банк секторының кірістілігін ұсынамын.

3-кесте

Банк секторының кірістілігі, млрд тг	01.11.05	01.11.06	өзгеріс, %-пен
Сый-ақы алуға байланысты  кірістер	110,7	170,1	53,7
Сый-ақы төлемін жасауға  байланысты шығындар	48,1	73,4	52,6
Сый-ақы алуға байланысты таза кіріс	62,6	96,7	54,5
Сый-ақы алуға байланысты емес кірістер	66,1	82,5	24,6
Сый-ақы төлемін жасауға  байланысы жоқ шығындар	103,2	137,5	33,2
Сый-ақы алумен байланысы жоқ таза кіріс	-37,1	-55,0	48,6
Көзделмеген баптар	2,5	1,0	-60,0
Табыс салығы төленгенге дейінгі таза кіріс	28,0	42,7	52,5
Табыс салығын төлеуге  байланысты шығындар	2,6	5,1	96,2
Табыс салығы төлеггеннен  кейінгі	25,4	37,6	48,0

    * «Қаржы хабаршысы» №12 / 2004

Кірістілік 2004 жылғы 1 қарашада  екінші деңгейдегі банктер 37,6 млрд. теңге мөлшерінде (2003 жылғы 1 қарашадағы жағдай бойынша – 25,4 млрд. теңге ) жиынтық таза кіріс алды. Кірістердің жиынтық мөлшері 253,9 млрд.теңге болды (2003 жылғы 1 қарашадағы жағдай бойынша – 180,1 млрд. теңге), шығындар – 216,3 млрд. теңге (2003 жылғы 1 қарашадағы жағдай бойынша – 154,7 млрд. теғге ) болды.

Мынаны атап өткен  жөн 2004 жылғы 1 қарашадағы жағдай бойынша  банктер өткен жылдың осыған ұқсас  кезеңімен салыстырғанда 48,0 пайызға артық таза кіріс алды.

Пайыздық кірістер құрылымында  клиенттерге берілген несиелер бойынша (84,5 пайызға немесе 143,7 млрд. теңге) сый-ақының төленуіне байланысты кірістер біршама  көп орын алады, ал пайыздық шығындар құрылымында – клиенттердің талаптары бойынша (66,6 пайызға немесе 48,9 млрд. теңге) төленген сый-ақыларға байланысты шығындар орын алады.

Дилингтік операциялар  бойынша таза кіріс 8,6 млрд. теңге  болды (01.11.03 ж жағдай бойынша – 7,9 млрд. теңге).

Табыс салығы төленгенге дейінгі таза кірістің жиынтық активтерге (ROA) қатынасы 1,79 пайыз (01.11.03 ж. жағдай бойынша – 1,77 пайыз) болса, табыс салығы төленгенге дейінгі таза кірістің меншікті капиталына (RОА) қатынасы 13,36 пайыз болды (01.11.03 ж. жағдай бойынша – 12,71 пайыз).

4-Кесте

Банк секторының кірістілігін сипаттайтын жиынтық  көрсеткіштер	01.11.05	01.11.06
Табыс салығы төленгенге дейінгі таза кірістің жиынтық активтерге қатынасы (ROA)	1,77	1,79
Табыс салығы төленгенге дейінгі таза кірістің меншікті капиталына қатынасы (ROЕ)	12,71	13,36
Сый-ақы алуға байланысты кірістердің жиынтық активтерге қатынасы	6,99	7,13
Сый-ақы алуға байланысты кірістердің жиынтық несие портфелінің  несиелеріне қатынасы	9,51	8,93
Дилингтік операциялар  бойынша таза кірістің табыс салығы төленгенге дейінгі таза кіріске қатынасы	28,21	20,14
Сый-ақы төлеуге байланысты шығындардың жиынтық міндеттемелерге  қатынасы	3,41	3,44
Жиынтық активтерге резерв жасауға шығындардың қатынасы	2,16	2,02