Нарықтық бәсекелестік

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ

ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ

ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК  УНИВЕРСИТЕТІ

 

 

 

Реферат

Тақырыбы: Нарықтық бәсекелестік

 

Тексерген: Абылайханова Т.А

Орындаған: Ермекова С.Е

 

 

 

 

 

 

 

 

Өскемен, 2013

 

 

ЖОСПАР  
Кіріспе  
Негізгі бөлім  
1. Нарықтық бәсекелестік түсінігі  
2. Бәсекелестіктің қалыптасуы табиғаты

3. Бағақалыптастыру үдерісіне бәсекенің ықпалы

Қорытынды

Пайдаланған әдебиеттер тізімі

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Демократиялық қоғам тарихи жағынан нарықтық қатынастардьң  енуімен жалпылама сипатқа ие бола бастады. Мәдениеттің, демократияның, нарықтың арақатынастарын қарастырайық. Мәдениет пен нарықтың арақатынасы  туралы әртүрлі, кейде бір-біріне қарама-қарсы  көзқарастар бар. Алайда бір нәрсені  анық айта аламыз: адамзат әлі күнге  дейін адамдық әрекетті ынталандыру  мен қоғамдық байлықты бөлудің нарықтан жетілген тәсілін ойлап тапқан жоқ. Нарықтық шаруашылыққа негізделген  үлгілердің бір артықшылдығын қоғамдағы  экономикалық әрекеттерді, бір жағынан, тұтынушылардың сұраныстарына сәйкес бағыттап, екінші жағынан, тауар дефицитін  барған сайын өрістететін бәсекелестік пен еңбек өнімділігін арттыру  арқылы жүзеге тиімді және рационалды шаруашылық процестері нәтижесінде  қысқарту деп пайымдауға болады. «Әлеуметтік  нарық экономикасы» атты кітабында X. Ламперт нарықтың төмендегідей приоритеггерін атап өтеді:

— еркін баға жүйесі ең төмен  шығындарға негізделген және осы  арқылы өндіріс құралдарын тиімді түрде  қолданатын осыған дейін белгілі  өндірістік қатынастардың арасындағы нағыз ұтымдысы болып табылады;

— өз шешімін қабылдауда автономды және ерікті болып табылатын  кәсіпкерлер шығынды аз жұмсайтын  өндіріс тәсілдерін қолданып, өзгермелі  сұраныс жағдайында жылдам әрекет ете  алады және өз әрекеттерінің тиімділігін  қашан да естен шығармайды, керісінше, мемлекеттік экономикалық басқаруды  жүзеге асыратын құрылымдар көптеген жағдайда динамикасыз, бюрократиялық  машиналардың тетігіне айналып, дұрыс  әрі тиімді шешімдер қабылдай алмайды  және олар өндірістің жағдайымен кәсіпкерлерге  қарағанда формалды түрде ғана таныс  болып келеді;

— әкімшілік экономикасының үлгісіне қарағанда нарықтық шаруашылық моделі жеке белсенділік пен іскерліктің  толыққанды, шығармашыл және еркін  жүзеге асуына көбірек мүмкіндік  береді;

— сосын, нарықтық шаруашылықта өндірушілер шектелген, қатал, міндетті жалпышаруашылық жоспарларымен  тоқталынбайды, шаруашылық субъектілері өндіріс құралдарын өз мақсаттарында  еркін қолданады және осы себептен нарықтық жүйеге және ондағы өзгерістерге жылдам бейімделе алады.

Нарық — бұл демократиялық құрал , онда әрбір тұтынушының дауыс қүқығы бар. Мемлекеттік артықшылықтар, жеңілдіктер, коррупция және тыйымдармен шектелмеген нарық жүйесінде байлыққа жетудің бірден бір жолы бар. Ол — тұтынушылардың талап-мұқтаждарын дер кезінде аңғарып, оларды өтеу мақсатында тынбай еңбек ету. Мәдениет нарықтық қоғамда оның әрекеттік принциптерінен тыс тұра алмайды, тіпті мәдениеттің өзі тауарға айналып кетуі мүмкін. Құндылықтың нарықтық ұғымы, айырбас құндылығының тұтынушы құндылықтан жоғары болуы, құндылықтың осыған ұқсас адамға қатысты, айталық адамның өзін өзі бағалауына байланысты ұғымының пайда болуына әкеліп соқты. Өзін өзі тауар, ал өзіндік құндылық айырбасқа қатысты есептейтін мінез-құлық бағдарын нарықтық адам бағдары деп сараптайды. Соңғы жылдары «тұлғалық базар» деп аталатын әлеуметтік құбылыс қалыптасқан. Ондағы бағалау жүйесі мен принциптері тауар базарымен бірдей: біріншісінде сатылуға тұлғалар ұсынылады, екіншісінде — тауарлар, табыс негізінен, адам өзін-өзі базарда сата білгеніне байланысты; қаншама оның сыртқы түрі жарасымды, қаншама ол тартымды? Белсенді? Керек адамдармен байланысқа түсе ала ма? Отбасылық жағдайы қалай? Қолынан не келеді, қаражаты қалай? Адам өзінің беделі мен құндылығынан гөрі, өтімді тауар болғанды көбірек қалайды. Элиталық тауар сияқты, адам модалы болуы керек, ал осылай болу үшін, тұлғалар бәсекесі қажет. Осы тұстан жарнама, бұқаралық ақпарат құралдары, неше түрлі «имидж» қалыптастырушылар іске кірісіп кетеді. Нарықтың бағасын ойлайтын адам өзін әрі сатушы, әрі тұтынушы ретінде қарастырады және оның көңіл-күйі тұлғаның өзінен гөрі, оған бағынбайтын сыртқы жағдайларға көбірек тәуелді болып шығады. Егер ол табыстан табысқа жетсе, онда құнды, ал сәтсіздіктерге жиі ұшыраса — құндылығынан айырылған. Ол өзінің ішкі мәнді күштерімен тұтас әрі үйлесімді емес, себебі ол үшін өзін өзі жүзеге асырудан гөрі, нарық базарында табысты сатылғаны мәнді. Осында ділдік тип қазіргі мәдени ет жүйесіне де үлкен ықпалын тигізеді. Мәдениет бұл жағдайда шығармашылық пен жасампаздықтан, нарық мүдделеріне сай мол ақпарат жинақтауға көбірек бағытталады. Мәдени қайраткерлер өз туындыларының құндылығына қарағанда, олардың нарықтағы бағасына көп көңіл бөледі, басқаны ойлауға оның мұршасы да жоқ. Нарықтық бағдарды мәдени жасампаздықтан бөліп қарастыру салыстырмалы түрде жүргізіледі. Нарықтық бағдарға сынның абсолюттік мораль тұрғысынан берілетіндігін есте тұту керек. Нарықтық бағдар шынайы адамдық құндылықтарға әкелуі үшін, нарықтық қатынастар субъектілері белгілі бір қылық ережелерін сақтауға міндетті. Тек гуманистік, этикалық ережелерді бұлжытпай орындау нарықты қазіргі әлем мәдениетімен үйлесімді қоса біледі. Адамдық ынтымақтастықтың спонтандық тәртібі қалыптасқан жерде өз әрекеттерін жалпы мәдениеттілікке бағыттаған әлеуметтік топтардың нарықтық табыстары адамзаттық жоғары әдеп жүйесін нығайтады. Бұл процесс тура бағытты болып келмейді және адамдық топтар өз әрекеттерінде тек ылғи рационалды есепшілдікті басшылыққа ала бермей, көп жағдайларда жіберілген қателіктерінен сабақ алу арқылы коррекцияларға (түзетулерге) барып отырады және бұл түзетулер бәсекелік қалпында өтеді. Түбінде ынтымақтастық деңгейі жоғары топтар тарихта үтып отырады. Ф. Хайектің жазғанындай, «іс-әрекеттер ережелерінің эволюциясы ылғи даңғыл жолмен жүріп отырмады, өйткені қалыптасып қалған дәстүрлі көзқарастар эгоизмді қорғаштап, өзінікін дұрыс және әділетті деп есептеп келеді» (Хайек Ф. Пагубная самонадеянность. — М., 1992. — С. 39). Егер өркениет мәдениеттің арнаулы емес өзгерістерінің нәтижесінде біртіндеп қалыптасты десек, онда өркениетте моральды критерийлердің болмауы нарықты оның коррупциялық және криминалдық түріне айналдырады деген пайымдаудың көп негізі бар. Әрине, бүкіл тұлғалар нарығы мен өмірді қастерлеуге негізделген жоғары ізгілік этикасының арасында белгілі бір алшақтық бар. Алайда мынадай сұрақ туады: қандай моральға нарықтық бағдар сәйкес келмейді? Әрине, жоғары адамгершілік құндылықтары бүкіл моральдың мазмұнын тауыспайды. Мұрат — нормадан басқа күнделікті мақсаттарға сай нормаларда жеткілікті. Сонымен, нарықтық бағдар қандай моральды күнделікті өмірде негізге алады? Оны жеке мүдделерді үйлесімді ететін әлеуметтік әріптестік әдебі деп атауға болады және оның басты құндылықтарына әділеттілік (жеке басының жетістіктері бойынша), теңдік (құқық), тұлға дербестілігі және адам абыройлығы жатады. Тұлға орталықтық көзқарас маңызды болғанымен қоғам байлықтың бір қолда жинақталып, басқалардың кедейленуін және пауперлендіруін қолдамауы керек. Әлеуметтік топтардың арасындағы алшақтықтың терендеуіне әртүрлі әлеуметтік әрекеттер қарсы бағытталуы тиіс. Қазіргі кезде мемлекеттің әлеуметтік - экономикалық және мәдени реттеу функциялары артып келеді. Осыдан келіп қоғамдағы әділетсіздік пен теңсіздіктің жалғыз кінәлісі деп нарықты айта беруге жөн жоқ. С. Темірбековтың атап өткеніндей, дәстүрлі тарихи дамудың жемісі ретіндегі ұлттық мәдениеттің басты құндылықтарын таза нарықтық бағамен өлшеуге келмейді. Сол себепті шектеусіз нарықтық қатынастар жағдайында ұлттық құндылықтардың кейбіреулері нарыққа икемделе алмай, қолданыстан шығып, мұражайлық, этнографиялық құндылықтарға айналып кетеді (Темирбеков С. Т. В объятиях рынка. — Алматы: Мысль, 1998. — № 7. — С. 66—68). Нарықтық либералдану дәстүрлі құндылықтарды, нормаларды, институттарды, әлеуметтік-қызметтік стереотиптерді, өткен ұрпақтардың тәжірибесін өмірлік табыстарға жетудің стратегиясы ретінде жарамсыз және адекватты емес қылып, бұрын-соңғы болмаған қысымға алды. Осының нәтижесінде бұқаралық, азаматтық, әдептік және ұлттық өзіндік сананың деформацияға ұшыраған құрылымдары пайда бодцы. Оларда дәстүрлі құндылық-мағыналық иерархиялар мен басымдылықтар қиратылып не маргиналданып, қазіргі өмір ырғақтарына сай рухани-адамгершілік ұстанымдар әлі қалыптаса алмады. Осы жағдайларда дәстүрлі ұлттық құндылықтар арзандатылып және ескі раритеттер түрінде қалды, ал оларға иек артатын тұлғалар экономикалық прагматизмнің либералдық демократиялық принциптерін қабылдай алмады және өздерінің күнделікті әрекеттерінде бойкүйездік, селқостыққа немесе агрессияшыл тынымсыз девияцияға бұрыла бастады, кейбір тұлғалар ескі әлемнің құндылықтарының ауысуын бүкіл адамдық ынтымақтастық, руханилық жоғалуы деп жариялады. Нарықтық қатынастарға тежеусіз ерік бере отырып, мемлекет те өз әрекетінде осы стихияның ықпалында кетеді. Ол болашаққа бағытталған бағдарларды күнделікті өмір талаптарына құрбан ете салады. Болашақты бағдарламау адамның өзіне теріс әсерін тигізеді. Мысалы, «адамдық капиталды» инвестицияландыру мәселесін алайық. Қазақстан сияқты ТМД елдерінде стихиялық нарық табысты кейінірек түсіретін ғылым, білім, мөдениет салаларын қаржыландыру қиындықтарын туғызды. Тікелей пайда әкелмейтін бұл салалар құлдырай бастады. Мысалы, орта білімді қаржыландырудың пайдасын он жылдан артық күту қажет. Бірақ білімсіз халықтың болашағы солғын. Сол себепті таза прагматикалық ұстанымды шектеп, болашақты да ойлаған жөн. Мемлекеттің азаматтық қоғам салаларынан мүлдем кетуі, стихиялық нарық жағдайыңда мәдени еттің, ғылымның, білімнің толық коммерциализациясына әкеледі. ТМД елдеріндегі нарықтық экономика мен жеке меншіктік қатынастарға өтуінің кейбір тәсілдерін В. Эрн ұсынған «катастрофалық прогресс» терминімен де атауға болады. Нарықтық экономика тетіктерінің еркін қалыптасу принциптерін ұлттық игілікті бүрын болып көрмеген тойымсыз және тоқтаусыз талан-таражға салумен жиі алмастыру да ТМД елдерінің кейбір көріністеріне жатады. Осындай «тәжірибеге» талдау бере келе, белгілі бір сарапшылар мен ғалымдар классикалық либерализмнің нарықтық экономика, демократия, азаматтық қоғам және құқықтық мемлекет идеяларының ішкі қиындылығына күмән келтіре бастады: «Адам құқықтарын, демократия мен еркін нарықты бір-бірімен байланыстыру концептуалдық немесе эмпирикалық пайымдаудан гөрі құндылық пікіріне жақын... Нарыққа өту мен демократиялық биліктің арасында ішкі байланыс жоқ. Осындай байланыстың мүлдем болмауы да мүмкін» (Межуев В.М. Куда движется Россия?//Вопросы философии, 1993. — № 2). Нарықтың мәдени негіздерін сынау тек белгілі бір шекке дейін ақылға сыйымды. Одан тыс болса, ол адамзаттың артқа қалдырған кезеңдерін қайтадан қалпына келтіруді көздеуі мүмкін. Оның ішінде кертартпа үлгілерді мұратқа айналдыру қоғамға зиянын тигізбей қоймайды. Тағы бір ескеретін жай: адамзат заман талабына сай осы мәселе бойынша жауап таба білді. Қазіргі постиндустриялық өркениет үшін мәдени шынайы гумандық бастауларын жаңғырта алды. Дамыған елдерде мәдениет өзінің тартымдылығымен, көпфункционалдығымен, адамгершілігімен, ыңғайлығымен және оптималдығымен көзге түседі. Бизнестің әр түрлі құрылымдары мен филантропиялық ұжымдар мен тұлғалар жоғары мәдениетті қалыптастыруға бағытталған әрекеттерге барады, фирмалар мен корпорациялар қызметкерлерінің мәдени деңгейі артып келеді, мұның өзі нарықтық субъектілердің табысын көбейтеді, мәдениетті қолдау қоғамның рухани байлығын молайтады және әлеуметтік қақтығыстардың алдын алады, іскерлік және әлеуметтік белсенділікті жоғары деңгейге көтереді, осының бәрі қуатты мәдениет индустриясын қалыптастыруға мүмкіндік береді, Қазақстан жағдайында да осындай өркениеттілік бағдарларына бетбұрыс жасау қажеттігі бар.

Бағақалыптастыру үдерісіне  бәсекенің ықпалы

Нақты тауарға баға қалыптастыруда тауар сатылатын нақты нарықтың құрылымын білу қажет. Нарықтың келесі типтерін бөліп қарастыруға болады: еркін, монополиялық, олигополиялық  бєсекелестік және таза монополия.

Еркін (таза) бәсекелестік нарық  фирмалардың көптігімен ерекшеленеді. Оның әрқайсысына нарықтың кішкентай  үлесі тиесілі, сондықтан фирмалардың  ешқайсысы ағымдық бағаның дєрежесіне елеулі ықпал ете алмайды.

Монополистік бәсеке нарығы µнімдері толық алмастырылмайтын сапасы, безендірілуі, тұтыну талғамымен ерекшеленетін  көптеген фирмалардан тұрады, сондықтан  онда баға диапазоны кең болады.

Олигополиялық бәсекелестік бірнеше ірі фирмалардың арасында пайда болады. Олардың тауарлары  біртекті жєне бірін–бірі толықтыратын немесе әр түрлі болуы мүмкін. Мұндай нарыққа жаңа фирманың кіруі қиын болады. Бұл жағдайда нарықтың әрбір  мүшесі бәсекелестердің маркетингтік әрекетіне және өз өнімінің бағасының  өзгеруіне аса сақтықпен қарайды.

Таза монополия нарығында  бір ғана сатушы үстемдік етеді. Бұл  жеке меншік фирма немесе мемлекеттік  кәсіпорын болуы мүмкін.

- Тұтынушының бағаға сезімталдығы. Ол өнімнің дифференциациясына жєне бағаның маңыздылығына байланысты.

- Нарықтың биліктің күші. Кәсіпорынның нарықтағы үлесі неғұрлым үлкен болса, соғұрлым ол бәсекелестердің бағасынан тәуелсіз болады.

- Баға саясатына альтернативті іс-шаралар. Мысалы, кєсіпорын ұзақ мерзімді тауарларды сатып алуға қаржылай көмек көрсетеді немесе өнімге өзгерістер енгізеді (қорабын өзгертеді, салмағын азайтады және т.б.)

Бағалық бәсекелесетік –  бұл тауарлардың бағасын өзгерту  арқылы болатын бәсекелестік күрес.

 

 

 

Қорытынды:

Еліміздің президенті Н.Назарбаев  Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде  қалыптасуы мен дамуының стратегиясы  деген кітапшасында экономика саласындағы  стратегиялық мақсаттар деп мыналарды  айтады:     

-меншіктің негізігі түрлерін  үйлестіре және іс-қимыл жасай  отырып,бәсекелестік бастамаға негізделген әлеуметтік нарықтық және басқа жағдайлар жасалады.

-Қазақстанның  табиғи ресурстарының дүниежүзілік  таур нарығында  өзінің нақты  айқындамасын жеңіп алу немесе  басқа елдермен бөлісу...

-Тұтыну  нарығын толықтыру 

-Қазақстанды дамыту үшін  шетл инвстиццияларын тарту және  оны тиімді пайдалану.   

 Нарықтық экономикаға өту,меншік  қатынастарын түбірімен өзгертуді  талап етті.Өйткені,шетел тәжірибесі  көрсеткендей мемлекеттік меншік 30-40 % болған,нарық өзінің экономика  тиімділігін сипаттайтын сапасын жоя бастады.Сондықтан Қазақстанда нарықтың экономикалық қалыптасуы көп укладты экономикалық дамуын қарастырады.Мемлекеттік меншікті меншіктің басқа түріне өзгерту мен реттеу жүзеге асты.Меншік құқығы экономиканы мемлекеттен мүліктер азаматтарға берілді.Мемлекет иелігінен алу дегеніміз – мүлікті мемлекеттің басыбайлы меншігінен алып,оның иелері қатарына меншіктің басқа да түрлерін енгізу,мәселен,мемлекеттік зауыт енді акционерлік компания болуы мүмкін.Жекешелендіру дегеніміз - әр адамға меншік беру деген сөз.Жекешелендіру дегеніміз – меншіктің барлық түріне – мемлекеттік,ұжымдық,жеке меншіктің теңдігі мен құқығына қалапты жағдай жасайды.      

 Меншікті мемлекет иелігінен  алу мен жекешелендіру – нарыққа  көшу барысында аса маңызды  мәселе.Осыған байланысты елімізде «Мемлекет иелігінен алу мен жекешелендіру туралы» заң қабылданды.Жекешелендіру барысында Қазақстан мынадай ерекшеліктер мен қиыншылықтарды ескеруіне тура келді:

• экономикалық реформалар басталғанда мемлекет меншігінде негізгі қорлардың 80 %-ы болды,жекешелендіру барысында мемлекеттік сектор үлесін 30-40 %-ке түсіру көзделінді;
• экономикалық дағдарыс тереңдеп,үдеп жатқанда жүргізілді;
• инфляциялық процестердің күшеюі жұмыс дәрежесінің төмендеуіне әкелді,өйткені өндіріс құрал-жабдықтарын сатып алуға,халықтың жеткілікті қаражаты болмады;
• республикалық халық шаруашылық кешенді ірі кәсіпорындардың үлесінің жоғары болуы;
• экономика шикізат өндіру бағыты басым болды;
• кәсіпорындардың аймақ бойынша,қалалар мен ауылдар арасында біркелкі бөлінбеуі.

 

      Ұлттық бағдарламаға сай Қазақстан  Республикасында мемлекеттен алу  мен жекешелендіру үш кезеңде  жүргізілді:

• 1991 – 1992 жж;
• 1993 – 1995 жж;
• 1996 – 1998 жж.

Қазақстан Республикасында алу мен жекешелендірудің негізгі мақсаты:

• шаруашылық субъектілерінің тиімді түрі ретінде жеке меншік топтарын қалыптастыру;
• бәсекелестік ортасы құрып өндірісті монополиясыздандыруды қамтамасыз ету;
• шағын және орта бизнесті дамыту;
• шет мемлекетті өзіне тарта білетін,жеке бизнес басымырақ ұүрылым жүйесін дамыту және нығайту.

 

    Жекшелендіру негізгі бағыттарында  жекешеленген әдістері мен нысаналар  кешені арқылы түсіну және  жекешелендірумен объектілердің  әр топтарының айрықшаландырумен  байланысты іске асырылады.   

 Крийтеришілер барысында кәсіпорындарды  жекшелендірудің негізгі бағыттарына төмендегілерді жатқызуға болады:

• объектінің халық шаруашылық мағынасы;
• салаға қатыстылығы;
• қызметкерлер саны;
• негізгі қорлардың құны.

Кәсіпорындардың және ұйымдардың жұмыс істеушілер санына байланысты шарты төмендегідей бөлінеді:

• жұмыс істеушілердің саны 20 адамнан кем емес кіші кәсіпорындар;
• жұмыс істеушілер саны 200-5000 адамға дейінгі орта кәсіпорындар;
• жұмыс істеушілер саны 5000 адамнан астам ірі кәсіпорындар.

Осы топтарға жатқызуға байланысты мемлекеттік  меншікті жекешелендіру ұлттық бағдарламаға сай мынадай бағыттарда жүргізіледі:

• ірі және бірегей мүлік кешендерін жеке жобалар бойынша жекешелендіру;
• орташа кәсіпорындарын жаппай бірақ жекешелендіру;
• шағын кәсіпорындарының аукцион,конкурстық сауда,коммуналдық шаруашылық,тұрмыстық қызмет көрсету арқылы қалыптасқан кіші жекешелендіру.

1993 жылдың  соңында 9 мыңдай кәсіпорын жекешелендіру  олардың 21 %-і жеке меншікке  берілді,57 %-і акционерлік қоғамдарға  айналдырылды. 

 Объектілердің  негізгі көтерме және бөлшек  сауда,қоғамдық тамақтану,тұрмыстық қызмет өрісі болып табылады.

Кіші  жекешелендіру процесі 3 кезеңнен тұрады:

1. объектілерді таңдау және лоардың жекешелендіру мерзімін анықтау қажет;
2. объектінің аукциондарда немесе конкурста сатылуын дайындау;
3. объектінің сатылуы.

Бұл процесс  ашық сипатта болуы керек,ал меншік ең жоғары бағаны ұсынған сатып алушыға ауысуы тиіс.Орташа кәсіпорындарын жаппай жекешелендіру мынандай жолдармен жүргізілді.

• халыққа жекешелендіру және жекешелендіру инвестициялық купондар (ЖИК) беру;
• инвестициялық жеешелендіру қорлардың жүйесін (ИПФ) жасау.

Әр және бірегей мүлік кешенді өнім шығарылатын немесе ерекше маңызды жұмыстар атқарса,сол сияқты мемлекеттік табиғи монополиясы болса Қазақстан Республикасының мемлекеттік инвестиция мен қаржы министрлігінің басшылығымен жасалған жеке жобасымен жекешелендіріледі.Олар белгілі инвестицияға келісілген шарт бойынша сату,аукциондарға немесе бәсекелерде басқаруға контракт жасау жолымен,сол сияқты акцияларды ашық саудаларда жекешелендіріледі.