Негізгі құралдардың тозу есебі

   Бұл әдісті (өндірістік әдісті) қолдануда әр жылғы амортизациялық аударым сомасымен орындалған жмыс көлемінің, яғни станок арқылы өндірілген өнім санының расында тікелей байланыс бар. Бұл әдісті қодану барысында жинақталған тозу сомасы жыл сайын орындалған жұмыстың көлеміне , өндірілген өнімнің санына қарай өсіп, көбейіп отырады. Ал объектінің қалдық құны амортизацияланатын құнның соңына жеткенше орындалған жұмыстың көлеміне, өндірілген өнімің санына тікелей үйлесімді түрде азайып отырады. Жалпы бұл әдісті объектінің пайдалану кезіндегі оның істейтін жұмысының көлемін, ол арқылы өндірілетін өнімнің санын айтарлықтай дәлдікпен анықтауға болатын жағдайда ғана қолдануға болады.

   Құнды жылдамдатып есептен шығару әдісі - жеделдетілген амортизациялық аударым әдістері негізгі құраларды өздерінің мөлшерленген пайдалану мөлшерінен бұрын есептеп шығару үшін қолданылады. Бұ әдістерді қолдану барысында негізгі құралдарды алғашқы пайдалану жылдарындағы есептелетін амортизациялық аударым сомасы, оның соңғы пайдаланатын жылдарындағы есептелетін амортизациялық аударым сомасынан анағұрлым (едәуір) асып түседі. Өйткені, негізгі құралдардың алғашқы пайдалану, яғни жұмыс істеу жылдарындағы өнім өндіру қабіеттілігі соңғы жылдарға қарағанда едәуір жоғары болып табылады. Осыларды ескеретін болсақ амортизациялық аударым есептеудің жоғарыда аталған жылдамдатып есептен шығару әдісі өндірілген өнімнің өзіндік құнына сәйкестендіріліп есептеу принципіне негізделген. Жеделдетілген әдістің қолданылуы, сонымен қатар техника мен технологияны мейлінше жетілдіруге, яғни жаңартуға орай жабдықтардың, яғни негізгі құралдардың өздерінің сапалық құнын тез жоғалтып алуына байланысты бұрын сатып алынған, сапалық жағынан тозған негізі құрадарды жаңа өнімділігі жоғары басқа д жақтардың тиімді болып келетін құралдармен ауыстыруды көздейді. Жылдамдатып есептен шығару әдісін қолдануға әсер ететін тағы да бір дәлелнген жағдай негізгі құралдарды жөндеу шығындарына байланысты. Олар яғни жөндеу шығындары негізгі құралдарды пайдалану кезеңдерінің бастапқы уақытына қарағанда пайдаланудың соңғы уақытына қарай өсе бастайды. Егерде негігі құралдарға жылдадатып есептен шығару деп аталатын амортизациялық аударым әдісін қолданған жағдайда амортизациялық аударым мен жөндеу шығындарының қосындысы негізгі құралдардың пайдаланылуы барысында бірнеше жыл, яғни ұзақ уақыт бойы бір қалыпты деңгейде болады. Нәтижесінде негізгі құралдардың өздерінің пайдаланылуы барысында ұйымға келтіретін пайдасы бір қалыпты тең мөлшерде, яғни бірдей шамада болып қалады. 

2.3 Толығымен амортизацияланған,  пайдалануға жарамды  негізгі құралдарды  есепке алу проблемасы 

   Есепке  алу практикасында кейде амортизация  есептеу нәтижесінде негігі құралдардың  баланстық құны нөлге тең болатын, соның өзінде негігі құралдары өздерінің  техникалық және пайдалану сапалары бойынша кәсіпорынның шаруашылық қызметінде одан әрі пайдаланылатын жағдайлар кез болады. Бұл бөлімде сондай жағдайлардың салдарлары қаралған және ондай жағдайлардың пайда болуына жол бермеу әдістері келтіріген.

   Бухгалтерлік  стандарттар тұрғысынан қаржы есептілігінде  жарамды және шаруашылық қызметінде пайдаланылатын негізгі құрадардың баланстық құнының болмауын дұрыс деп санауға болмайды. Егер бухгалтерлік есеп реформаланғанға дейін (1997 ж.) мұндай жағдайларға жол беріліп келген болса, бухгалтерлік есеп стандарттары қабылданғаннан кейін нақты алғанда мұндай оқиғалар оларда тіпті қаралмаған. Еске сала кетсек, 1997 жылға дейін, мысалы, мемлекет иелігінен алу шеңберлерінде жекешелендірілетін кәсіпорындар үшін толық тозған негізгі құралдарды олардың бастапқы құнының 10 пайызы мөлшерінде бағалау ұсынылды. Кейін ондай негізгі құралдар амортизациялауға жатпады.

         Қаржы есептілігінің  халықаралық стандарттарыда (ҚЕХС) мұндай ауытқулар тікелей қаралмаған, алайда салдарлар, егер олар іргелі сипатта  болса, ҚЕХС бойынша қаржы есептілігіне түзету енгізілуін қажет етеді.

   Қолданыстағы  негізгі құралдарға амортизацияның толық сомасы есептелген болса, бұл  жағдайды қаржы есетілігінің дұрыстығына  оның салдарларының әсерін ескере қарау  қажет. Амортизаия калькуляторларға, принтерлерге, телефон аппараттарына және т.т. толық есептелген жағдай бір басқа да, тозу негізгі құралдар объектілеріне (ғимараттар, станоктар, жадық және т.т.) толық есептелген жағдай бір басқа. Бірінші жағдайда бұл қаржы есептілігі үшін елеусіз екені түсінікті, екінші жағдайда, аталған негізгі құралдар өндіріске тікелей қатысатынын ескерсек, ондай ауытқулар өнімінің өзіндік құнының қалыптастырылуына елеулі түрде ықпал етуі мүмкін. Нәтиже- өнімнің өзіндік құнының бұрмалануы және , тиісінше, кіріс пен шығыс туралы есеп деректерінің дәлме-дәл болмауы.

   Қазақстандық бухгалтерлік есеп стандарттарында  аталған жағдайлар ашып көрсетілмеген, бірақ олардың пайда болуының мүмкін екені жоққа шығарылмаған, ашып көрсету қажет екені атап көрсетілген. Жеке-дара айтылған жерді 6 - «Негізгі құралдарды есепке алу» БЕС-ның 31 тармағында кездестіруге болады, онда есепті кезеңнің аяқ кезінде «пайдаланудағы, амортизация толық есептелген негізгі құралдардың бастапқы және ағымдағы құны» туралы ақпаратты ашып көрсету керек екені ескертілген. Бұл ереже бухгалтерлік есептің жалпы идеологиясымен немесе тұжырымдамалық негіздерімен байланыстырылмаған, оның үстіне 6-БЕС-на әдістемелік ұсыныстарда амортизация нормаларын анықтау тәртіі мен негізгі құралдардың пайдалы қызметі мен оны қайта қарау мерзімі туралы жеткілікті түрде айқын ұғым берілген.

   Қаралып отырған жағдайлар бухгалтерлік стандарттар талаптарының сақталмауы салдарынан пайда болатынын айта кетелік. Қазіргі бухгалтерлік есеп бухгалтердің оқиғалары жәй ғана тіркеп қоюға тиіс емес екенін көздейді. Барлық  жағдайлар үшін жарамды  жауапты күту үстінде байқау, кәсіптік ой-пікір, дербестілік басым болуғ тиіс. ҚЕХС-на көшуге байланысты бухгалтерге ондай міндеттерді дербес, стандарттар ұсыныстарын ескере отырып шешу құқығы берілген.

   6-БЕС-на  сәйкес амортизацияның таңдап  алынған әдісі есеп саясатымен анықтауға және бір есепті кезеңінен екінші кезеңге тізбекті қолданылуға тиіс. Негізгі құралдардың пайдалы қызметінің мерзімін және жою құнын қажет болған жағдайда қайта қарауға болады.

   Сонымен, бухгалтер пайдалану мерзімі  бастапқыда белгіленеген пайдалы қызмет мерзімін асатын негізгі құралдар объекілерінің жағдайына талдау жасай отырып, бұл мерзімді ұлғайту жағына қарай қайта қарауға тиіс.

   Пайдалы қызмет мерзімінің қайта қаралуын маманның көмегімен анықтауға болады. Негізгі  құралдар объектілерін техникалық шолуды, әдетте жылдық түгендеу жүргізілетін кезеңде жүзеге асыруға болады.

         Негізгі құралдардың  пайдалы қызметінің мерзімі және жою құны дербес анықталады. Амортизацияны  негізгі құралдардың жою құнын  ескере отырып есептеу ағымдағы құн  көрсеткіштерін және кәсіпорынның амортизациялық аударымдар түріндегі шығыстарын нақты анықтау үшін жүзеге асырылады. Жою құнын анықтау тәртібі, амортизациялық аударымдарды есептеу әдістері есеп саясатымен анықталуға тиіс.

         Жою құнын 0 ретінде  анықтауға болатынын атап көрсету керек, өйткені көптеген жағдайларда ағаш немесе ескі-құсқы сондай-ақ ескірген және тозған қосалқы бөлшектер, тораптар, жинақтаушы бөлшектер және т.т.түріндегі қалдықтарды сатып алушылардың табылуы немесе субъектінің шаруашылық қызметінде олардың пайдалануы екіталай. Кез келген жағдайда субъектілер жою құнын нақты жағдайларды ескере отырып өз бетінше анықтауға құқылы. Әдетте, жою құны ғимараттарға , құрылыстарға , көлік құралдарына оларды бөлшектеу және т.т. болжанған пайдалану кезеңінен кейін анықталады.

         6-Бухгалтерлік есеп  стандартында негізгі құралдардың  құнын қолданыстағы бағаларға  сәйкес қайта бағалау құқығы  көзделген. Сонымен бірге қайта  бағалау кезінде тозу сомасына  түзету енгізілуге тиіс. Егер  тозу 100 пайыз болса, оған  түзету  енгізілмеуге тиіс. Толық тозған негізгі құралдарға түзетулер енгізу үшін орындылық және сақтық  принциптерін ескере отырып, объектінің өзіндік құнын қайта бағалауды ұсынуға болады, бірақ мұндай түзету өз құндары қаржы есептілігі үшін елеусіз объектілер үшін жарамды деп санаймыз.

         Толық амортизацияланған, бірақ пайдаланудағы объектілер үшін қайта бағалауды былай көрсетуге  болады: негізгі құралдар шоттарының Д-ті- 131-134 (1251-1254) К-т 727 (4127). Бұдан әрі  мұндай негізгі құралдар амортизацияны  есептеместен есепте олады. 727(4127) «Басқа да табыстар» шоты бұрын амортизацияға артық есептелген, шығысқа жатқызылатын соманы теңестіру үшін қолданылады. Салық салу мақсаттарында бұл табыс ескерілмейді. Қалпына келтіру құны салық есебіндегі тіркелген активтердің шағын топтарының құнына, біздің ойымызша тиіс емес.

         Пайдалы қызмет мерзімінің дұрыс анықталмағаны, соның салдарынан одан әрі пайдалануға жарамды  негізгі құралдарға толық тозу есептелгені  байқалған кезде 27- «Есепті кезең  күннен кейін болатын тосын жағдайлар  мен оқиғалар» БЕС- ын басшылыққа алу керек. Осы стандартқа сәйкес, егер олардың қалдырып кету немесе қате көрсету қаржы есептілігін пайдаланушылардың экономикалық шешімдерінде әсер ететін болса, мұндай ақпарат елеулі болып табылады.

         Негізгі құралдардың  пайдалы қызмет мерзімін қате анықтау қате болған кезден бастап қаржы есептерінің қайта қаралуына әкеліп соғады. Іс жүзінде бухгалтер қолданыстағы негізгі құралдарға толық тозуды есептеу түріндегі оқиғаны ол басталардан көп бұрын болжай алады. Сондықтан олардың пайдалы қызмет мерзімін есепті кезеңге дейін қайта қарау қажет . 

         Кейбір жағдайларда  пайдаланылатын , нормативке сәйкес толық  тозған негізгі құралдар жөнделеді, бұл жағдайда мұндай шығыстарды есепке алуда жаңа проблема пайда болады. Мұндай жағдай мәні бойынша қисынсыз және есеп жұмысын жүргізу кезінде бухгалтерлерге берілген мүмкіндіктердің жеткіліксіз қолданылатынын көрсетеді. Әйтсе де мұндай жағдайлар кездеседі, мұның өзі оларды қарауды қажет етеді.

         Объектіні жөндеуге жұмсалатын шығыстарды құн есебіне  сол объекті бар болған жағдайда ескеруге болатыны түсінікті. Яғни жұмсалған шығыс пен өзін жұмсауға шығыстар жұмсалған актив арасындағы байланыс қажет. Бұл жағдайда есепте объект құнын көрсету қажеттілігі пайда болады. 6-Бухгалтерлік  есеп стандартында негізгі құралдарды қайта бағалау көзделген. ҚР қаржы министрлігінің бухгалтерлік есеппен аудит әдістемесі департаментінің  04.06.1998 ж. номері 23-2-1/1584 хатына сәйкес кәсіпқой бағалаушы құнды тек сату, кепілдік кредит алу және т.б. мақсатпен бағалайды. Бұл хаттың талаптары практикалық мәнін жойды деп санаймыз. Өйткені ол қабылданғаннан кейін мүліктің баланстың құнын бағалауды көздейтін «Бағалау қызметі туралы» ҚР заңы қабылданды. ҚЕХС- на көшу жүзеге асырылып жатқанын ескере отырып, 16-«Негізгі құралдар» ҚЕХС-на сәйкес негізгі құралдарды өз бетінше сондай-ақ кәсіби бағалаушыны тарта отырып қайта бағалауға болатынын еске саламыз. Бірақ, ҚЕХС-на сәйкес,  егер негізгі құралдардың жеке объекті қайта бағаланатын болса, негізгі құралдардың сол актив өзіне қатысты бүкіл тобы қайта бағалануға тиіс.

Сонымен, толық амортизация  өздеріне қате есептелген негізгі құралдардың  баланстық құнын сәйкестендіру  үшін қаржы есептерін сондай сәйкессідік  байқалған күнге дейін қайта  қарау мен түзету қажет. Түзету объектінің пайдалы қызметі мерзімінің қайта қаралуын ескеріп енгізіледі, егер өзгерістер елеулі болса, қаржы есептері тиісінше қайта қаралады.

         Негізгі құралдардың  қалпына келтіру құны анықталғаннан  кейін оларды жөндеуге және техникалық күтімге жұмсалған шығыстар жалпы  тәртіппен ескеріледі. Жасалған күрделі жөндеу объектінің ағымдағы құнын арттыратыны оның негізгі құралдың пайдалы қызмет мерзімінің қайта қаралуын қажет ететіні белгілі.

         Бағалаушы айқындамасынан негізгі құралдар объектін түрлі  әдістермен бағалауға болады, бұл  жағдайда бағалаушы объектінің ескеруі мен тозуында бағалайды. Егер кәсіби бағалаушы берген бағалау нәтижесін негіз етіп алатын болсақ ол алған тозу сомасын ескеру қажет, ал айырмашылыққа қаржы есептеріне түзету енгізу керек. Бұлайша түзету белгілі бір есептермен байланысты, бірақ оларды негізгі құралдың баланстық құны бар болғандықтан кезде ғана беруге болады.

         Қорытындысында қаралған жағдайда жарамды жол, біріншіден, негізгі  құралды пайдалану мерзімін қайта  қарап, қаржы есептеріне түзетулер  енгізу болып табылады; екіншіден егер алынған баланстық құн сондай объектілерге қолданылатын бағаларға сәйкес келмесе, оларды кәсіби бағалаушыны тарта отырып қайта бағалау керек деген тұжырымға келдік.

   Қаржы есептілігі кәсіпорынның қаржылық жағдайы, оның активтері мен міндеттемелері туралы белгілі бір ұғымы бар пайдаланушылар үшін жасалатынын еске сала кетейік. Есептіліктің дұрыс берілмеуі немесе ондағы қатерлі инвесторлардың, кредиторлардың, акционерлердің және ондай есептілікті басқа да пайдаланушылардың шешіміне әсер етуі мүмкін. Сондықтан есептілік көрсеткіштерін түзеу мақсаттарында қаржы есептілігінің өзіне түзету енгізіледі, қаралып отырған жағдайда ағымдағы есептегі бухгалтерлік жазбалар негізгі құралдар тозуын есепке алу жөніндегі шоттардың дебеті бойынша 561,562(3061) -шот К-ті бойынша артық есептелген амортизация сомасына түзетіледі. 561(3061)-шоты – есепті кезеңге келетін, 562(3061) -шоты одан бұрынғы кезеңдердегі тозу сомасына түзету енгізу кезінде пайдаланылады.

   Мысалы:  Негізгі құралдардың бастапқы құны 1000,0 мың теңге болды, пайдалы қызметтің есепті кезеңдегі нақты мерзімі ескерілмеген тозу 1000,0 мың теңге сомаға есептелген, бастапқы да пайдалы қызмет мерзімі 4 жыл деп белгіленеді. Тиісінше тозу нормасы жылына 250,0 мың теңге болды. Объектінің пайдалы қызмет мерзімі қайта қаралып, 6 жыл деп белгіленеді, тиісінше, жылдық тозу 166,67 мың теңге (1000,0 / 6) сомасында белгіленеді.

   Сонымен  4 жыл ішінде тозу 666,68 мың теңге , айырмашылық -333,32 мың теңге қаруаға  тиіс болды. Демек, объектінің баланстық  құны негізгі құралды пайдаланудың төртінші жылының аяқ кезінде 333,32 мың теңге қарауға тиіс болды. Ағымдағы есепте мынадай жазулар жазылады: негізгі құралдар тозуын есепке алу жөніндегі шоттар Д-ті мен К-ты 561,562-333,32 мың теңге (561 және 562(3061)-шоттарда түзетулер тиісінше есепті кезеңге және бұрынғы кезеңдерде келетін сомаларда көрсетіледі). Қорытындысында негізгі құралдардың бастапқы құны сол 1000,0 мың теңге, тозу 666,68 мың теңге болды.