Несиелік портфелді басқару ерекшеліктері

Үмітсіз  немесе шығынды  несиелер – мерзімін өткізіп алу кезеңі 90 күннен асып кеткен несиелер. Қарызд мерзімі өтіп кеткен ссудалар шотына шығарған күннен есептегенде 90 күн өткеннен кейін несие бойынша өсімақы есептер тоқтатлады. Несие бойынша өсімақы есептеуді тоқтату дегеніміз банк балансында есептелген өсімақы мөлшерін өсіруді тоқтату, яғни есептелмеген өсімақы есебі енді баланстан тыс шоттарда жүргізіледі.

Банкпен  берілген несиелер бойынша міндетті  түрде провизиясы (резервтер) құрылуы  керек. Төмендегі кестеге қарайық: 

Шетелдік  тәжірибеде де активті операциялардың  маңызды бағыты болып, несиелеу  саналады ол несиелік портфель  банктің барлық активтерінің жаратысында дейінгі мөлшерін алып отыр. Несиелеу процесі барысында қарыз алушылардың өз міндеттемелерін орындамауы салдарнан пайда болатын банктердің қаржылық шығындар шегу қаупі туады. Сондықтан қандай да болмасын несиелік саясатты жүргіз кезінде де несиелер бойынша шығындар бола береді. Банкте несиелік портфельіндегі проблемді несиелер үлесінің өсіп кетуі оның беделін түсіруі мүмкін, ал бұл өз кезегнде банктің несиелік ресурстар нарығында алатын орнына әсер етуі мүмкін.

Банк  қызметінің көптеген тәуеклдерге душар болуына қарамастан банктер сенімділік пен қауіпсіздіктің көзі болуы керек. Менің ойымша АҚШ, Германия және Англиядағы несиелік порфельді басқару тәжірибес өте қызықры болып отыр. Бұл елдердің банктері өз активтерінің сапасын несиелік портфельді ''секюритизациялау'' негізінде көтереді.Бұл аспектіде ''өтімділік'' түсінігі үлкен рол атқарады. Өтімділікке түрлі факторлар әсер етеді: несиелеу саласында дұрыс емес қабылданған шешімдер, проценттік ставкалардың күрт өзгеріп кетуі немесе жалп экономикадағы өзгерістер. Кез-келген банктік операция өтімділікке әсер етеді, бірақ банктің өтімділігін анықтайтын факторлар оның бақылау шегінің ар жағында жатыр.

Өтімділік  саясаты өтімділік – табыстылық дилемасын шешумен байланысты. Сондықтан банк алдында берілген шектеулерді ескере отырып өз табысын максимизациялау. Бірақ берілген шектеулерді ескеріп жұмыс істеу барысында да банк басшылығы өтімділік мәселесін қашан және қандай масштабта пайда болатыны туралы нақты анық жауап бере алмайды. Ал өтімділік мәселесі пайда болған жағдайда алдын ала дайындалған шараларды – резервтерді, активтер мен пассивтердің ерекше құрылымын немесе белгіленген операцияларды қолдануға ғана болады.

Шетел  тәжірибесінде өтімділікті басқардың  бірнеше әдіс қалыптасқан. Бұл  әдістердің біреуіне секьюритизациялау әдісі, яғни банк активтерін бағалы қағаздарға айналдыру жатады. Активтерді секьюритизациялау кезінде несиелік ресурстарды несиелік шартқа отыру негізінде ғана орналастыру емес сонымен қатар қысқа мерзімді несиелеу кезінде векселдері, ұзақ мерзімді несиелеу кезінде облегацияларды қолдану арқылы да орналастыруға болады. Секьюризациялауға ұқсастағы бір альтернативті жол - қайта сату құқығын пайдалану. Сонымен, секьюритизация несиелерді бағалы қағаздарға айналдырып, оны үшінші бір тұлғаларға өткізу дегенді білдіреді.

Белгілі  бір жағдайлар туғанда, мысалы  банкпен несиелік ресурстар лимитін  пайдаланып қою, немесе несиелік  портфель құрылымының өзгеріп  кетуі жағдайында, мәселені шешудің  бір жолы секьюритизация әдісі  болып табылады. Бұл әдіс сонымен қатар қарыз алушылар несиені беру шарттары қанағаттандырмаса немесе ол несие бойынша несие қарыз сомасын өтеуге жағдайы болмаған кезде қолдануы мүмкін.

Қарыз  алушы кейін несиені өтеу үшін  қолданылатын мемлекеттік емес  облегацияларды шығарады. Бұл операция нәтижесінде банктің несиелік портфелінің құрамында несиелік міндеттеменің орнында қарыз алушының мемлекеттік емес облигациялары пайда болады. Бұл облигациялар қажет болған жағдайда банкпен екіншілік нарықта өткізілуі мүмкін. (1-сурет а) және б)). 
 
 

  б)      Банк А                                             Қарыз алушы  В

      актив        пассив                               актив           пассив

Қарыз  алушының мемлекеттік емес облигацияларын  несиелі портфельдің құрамына  алып оны бірден секьюритизациялауға  болады 

(2-сурет). Бұл жағдайда да бағалы қағаздар  банкпен екіншілік нарықта өткізілуі мүмкін.  
 

  2-сурет 

  Қарыз  алушы                  Банк                     Инвестор

   актив      пассив         актив     пассив        актив     пассив  

Несиелік  ресурстар жеткіліксіз болған  жағдайда банк андеррайттер ролін атқаруы мүмкін, яғни нарықтағы үшінші бір тұлғаларға қарыз алушының мемлекеттік емес облигацияларының белгілі бір төлемдерін өткізіп, ал қалғанын өз несиелік портфелінде қалдыруы мүмкін.

Секьюритизация  механизмін қолдану схемалары  түрлі-түрлі болып келуі мүмкін. Бұл ең алдымен белгілі экономикалық жағдайда өтімді несиелік портфель қалыптастыруда банктердің өз потенциялын қолдану қажеттілігіне байланысты.

Бұл  әдіс біздің еліміздің тәжірибесінде  қолдануға тиімді, себебі қазіргі  кезде қазақстандық инвесторлары мемлекеттік емес бағалы қағаздар нарығында қаржы инструменттерін таңдауда айтарлықтай шектеушіліктер шегеді. Бұл тұрғыдан несиелік облигациялардың пайда болуы инвесторларға да, банктерге де өзінің әсерін тигізеді, себебі А- жағдай қосымша инвесторлардың тартылуына ықпал етіп жалпы барлық жүйесінің тиімді қызмет етуіне әкеледі.