Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау

«Негізгі  қорлар  амортизациясы»  құрамына  негізгі  өндірістік  қорларды    толықтай     қалпына     келтіруге    жұмсалатын     амортизацияық 

аударымдар  сомасы,  олардың  баланстық  құныны  бойынша  есептеу  және  нормаларды  орнату,  және  олардың  актив  бөлігіндегі  жеделдетілген  амортизацияны   қоспағанда  аударымдар  кіреді.

Жоғарыда  кетірілген  шығын  элементтері құрамына  кірмеген  басқа  барлық  шығындар,  «басқада  шығындар»  элементтерінде  көрініс  табады.  Олар  салықтар, жинақтар, арнайы  қорлардағы  аударымдар, белгіленген  ставка  бойынша  несиелік  төлемдер,  іс-сапарларға  кеткен  шығындар,  байланыс  қызметіне төлем  және  т.б.

Осылайша,  шығындарды  калькуляция  баптары  бойынша  топтау  шығындардың  шығу  орнын  көрсетеді және барлық   тауарлы  өнім, өім  бірлігін  өткізу  және  өндіріске  шығындар  есебі  және  калькуляциясын  жоспарлауға  қолданылады. Ол  көп  жағдайларда  шығындардың  кешендік  баптарын  қамтиды.

Шығындар  элемінті  бойынша  шығындарды  топтау  экономикалық   элементтерді  олардың  шығу  орны  және  шығындалу  мақсатында   тәуелсіз  өзіне  қосады.   Заң  бойынша  бұлар  тікелей  шығындар.  Нарық  жағдайында  отандық  шаруашылықта  шығындардың  экономикалық  жіктелуі  оңайлатылып  шетел  тәжірибесіне  негізделеді. 

 

2.2 Өнімнің   өзіндік  құнын  талдау.

Үш  өндірістік  фактор-еңбек  құралы,  еңбек  заты, еңбектің  өзі-өнімнің  өндірісі  және  өзінді  құнды  анықтайды. 

Өзіндік  құнды  азайтуды талдауда  осы  негізгі экономикалық  элементтер  арасындағы  шығындар  арқылы  енгізуге  болады.  Бірақ  тәжірибеде  мұндай  талдауды  енгізу қиын,  себебі  шығын  мен  өзіндік  құнның  калькуляциясының  есебі  экономикалық  элементтер   арқылы  емес, ол элементтер  кешенді  түрде  көрсетілетін  шығындар абында  көрсетіледі (мысалы, жалпы  цехтық  шығындар).

Өнімнің  бірлігіне  өзіндік құнды анықтау.

Өзіндік  құнды  есептеуге қажетті  ақпарат  кәсіпорынның  бухгалтер-

лік  құжаттарынан,  жабдықтаушылар  шоттрынан,  еңбекақы  есептерінен,  материадарды  жіберуге  жарналардан, шығындық  ведомостволардар  және  т.б.  алуға болады.

Өнім  бірлігіне  өзіндік құнды  толық  есептеу  алдында  белгілі  уақыт  кезеңіндегі  өнім  өндірісіне  жалпы  шығындарды  білу  қажет.

Жалпы  шығындар  тікелей  және  қосымша  болып  бөлінеді.

Тікелей  шығындарға  өнімге  қосылған  материалдар  құны, жұмысшылар еңбекақысы  және  әлеуметтік  сақтандыруларғааударымдар. Бұл  шығындарды  шығарылған  өнім  немесе  өнім  топтарына  тікелей қатысты  қылуға  болады.

Жанама  шығындар-бұл  фирманың  қызмет етуіне  қажетті  шығындар: құрал-жабдықты ұстау бойынша  шығындар,  арендалық  төлемдер,  коммуналдық   қызметтің  бағасы,  коммерциялық  шығындар,  өнім  өндірісі  процесінде  жұмысбасты емес персоналдың  еңбекақысы,  несиелер  бойынша  пайыздар  және  т.б.

Шығындарды  осылайша бөлу  қызмет    түріне  тәуелсіз  әр  типті  кәсіпорында қолданылады.  Қызмет  түріне  тек  өзіндік  құн  құрылымындағы  тікелей  және  жанама  шығындар  арасындағы  пропорция  ғана тәуелді  болады.

Өнім  бірлігінің  өзіндік  құнын  есептеуге  мысал  ретінде  ТОО «АСЕЛЬ»  фирмасының  бір  батон  өндірісіне  жіберілетін  шығындарды  есептеуі қарастырылады:

Тікелей  шығындар

1.Шикізат  және  материалдар

Нанның  бірлігін  өндіруге  қажетті  шикізат  пен  материалдардың  калькуляциясы  кезінде  онымен  байланысты  шығындардың  барлығы  есепке  алынады; мүмкін  болатын  жоғалтулар мен бүлінулер, сонымен   қатар   сәйкес  көліктік  дайындау  шығындары.

 

      

Атауы	Саны	Бағасы	Сомасы
Ұн	0,400 кг	27 тенге/кг	10,80 тенге
Ашытқы	0,010 кг	150 тенге/кг	1,5 тенге
Тұз	0,010 кг	20 тенге/кг	0,2 тенге
Витаминдер	0,005 кг	300 тенге/кг	1,50 тенге
Барлық  шығын			14,00 тенге

 

2.Тікелей  еңбек

Тікелей  еңбекті  калькуляциялау  үшін  еңбекақы  туралы  есепті  қарастыру  керек:

а) Фирмада  6  жұмысшы  бар  делік, олар   өндіріс  процесіне  тікелей  қатысады  және  тариф бойынша жалақы  алады,  қажетті  й сайынғы 5000  тенге  сомасындағы  аударымды қосқанда:

6 жұмысшы х 5 000 тенге/жұм.орны  = 30 000 тенге/айына

б) Еңбекақыға  жылдық  шығын  сомасы есептелінеді:

30 000 тенге х 12 ай = 360 000 тенге/жыл

с) Жұмыс  уақытының  жылдық  қоры есептелінеді:

47 апта  х 41 сағат  х 6 жұмысшы = 11 562 сағат

д) Тікелей  еңбектің  бір  сағаттық  бағасы  есептілінеді:

360 000 тенге/ 11 562 сағат = 31,14 тенге-сағат

е) Нанның  бір  батон  өндірсіне  қажетті  уақыт  0,1 сағат  болса,  өнім  бірлігіне  кеткен  тікелей  еңбек  бағасын  аламыз:

0,1 сағат х 31,14 тенге/сағат  = 1,868 тенге = 3,1 тенге

Енді  өнім  бірлігіне  тікелей  шығынды  есептеуге  болады:

Материалдық  шығындар                                             14,0 тенге

Тікелей  еңбек                                                                3,1  тенге

             Тікелей  шығыдардың  барлығы  / өнім бірлігіне       17,1 тенге

Жанама шығындар

Бұл  шығындардан  басқа  фирманың  шығындары  болады, оларға: құал-жабдықты     алуға,    пайдануға   және    жөндеуге    шығындар,   өндіріс 

алаңының  арендасы,  канцеляриялық  шығындар,  коммерциялық  шығындар  және  т.б.

Келер  жылдағы  шығындар  келесідей  дерлік:

Ғимарат  арендасы                                    120 000

Құрал-жабдық амортизацияы                   10  000                            

  Құрал-жабдықты  пайдалану                     5   000

Басқада персонал еңбекаысы                    15  000

Коммерциялық  шығындар                        6  000

Банк  несиесіне  кредиттер                        35  000

Жанама  шығындардың  барлығы            191 000

Инфляция   кезінде  тікелей  және  жанама  шығындарды  инфляция  пайызына  көбейту  қажет.  Егер  инфляция   жылына  15 %  болса, онда:

өнім бірлігіне тікелей  шығындар  17,1 х 115% =19,67 тенгені құрайды

жанама шығындар 119 000 х 115%  = 219 650 тенге

Шығындар  соммасы  өнімді  өткізу бағасына  қосылу  жолымен  өткерлуі тиіс.  Өнімнің  бір  түрлі  өндірісі  жағдайында өткерілу  өте  оңай  жүреді, бұл кезде мүмкін  болатын шығын сомасы  мүмкін  болатын өнім  өндірісіне  бөлінеді. Жоспарланған  кезеңдегі өнім  өндірісі   құрал-жабдықтың еңбек өнімділігі,  жеткізілетін  шикізат көлемі,  өткізу  нарығы және т.б.  сияқты  көптеген  көрсеткіштердің  есебін  бағалаумен  жүзеге  асырылады.

Жоспарланған  жылға  өнім  өндірісінің  көлемі 180 000 нан бірлігі дерлік.  Бұл бізге жанама шығын және  бір батон кезеңіндегі шығындар  көлемін   есептеуге мүмкіндік береді:

219 650 / 180 000 = 1,22 тенге/бірл

Өнім  бірлігінің өзіндік  құны

Енді  нанның  өткізілуінің  толық  өзіндік  құнын  анықтауға  болады:

Тікелей  шығындар                                        19,67 тенге

Жанама  шығындар                                        1, 22  тенге

Өзіндік құн/бірл                                              20,89 тенге

Жанама шығындар есебінің білу қажеттілігін ескере отырып, 180 000 бірлік орнынына 50 000 нан бірлігі өткізілі дерлік

Онда өнім бірлігіне  жанама шығындар көлемі мынаны құрайды:

219 650 / 50 000 = 4,393 тенге / бірл = 4,39 тенге/ бірл,

Бұл өз кезегінде өнім бірлігінің жалпы бағасына әсер етеді:

19,67 + 4,39 = 24,06 тенге / бірл

Бұл жағдайда фирма өндіріс  қуатын толықтай пайдаланбай отыр, өнімнің  өзіндік  құны  бірінші  жағдайға  қарағанда  көбірек  болып  отыр.

Бұл  өнім  бірлігіне  табыстың  азаюына,  өндірістің  шығындалуына,  сату  бағасының  өсуіне  әкеледі,  әрине  бұл  жағдайлар  өнімді  өткізу  көлеміне  негативті  түрде  әсер  етеді.

Осы  жерде  тікелей  шығындарды  өнімнің  бағасының  өсуі  немесе  шығындалуға,  кәсіпорынның  бәсеке  қабілетінің  төмендемейтіндей  деңгейде  ұстау  және  бақылау  қажеттілігі  туындайды. 

Әр  түрлі  бұйымдар  өндіретін  фирмада  жанама  шығындар  әр  түрлі  өнімдер  бойынша  бөлінеді. Бұл  мәселені  шешу  үшін  қандай  да  бір  критерий  қажет.  Осындай  «бөлістіру  кілті» мыналар  болуы  мүмкін:

• өнімді  өндіруге  қажетті  уақыт  мөлшері;
• өнім  өндірісіне  кететін  тікелей  еңбек  мөлшері;
• өнім өндірумен  айналысатын  өндіріс  алаңы;
• Өнім  өндірісіндегі  негізгі  қорлар  бағасы  және  т.б.

Осы  әдістердің  ішінен  шағын  өндіріс  көбіне  өнімге  кететін  тікелей  еңбек  көлемін  бөлістіру  әдісін  қолданады:

а)  Тікелей  еңбектің  бір  сағаттық  жанама  шығынын  есептеуде  барлық  жанама  шығындарды  барлық  тікелей  жұмыс  уақытына  бөлінеді:

219 650 / 11 562  =  19,00 тенге / сағат

б)  Әрбір  өнімге  жанама шығынды  есептеу  үшін, өнім  өндірісіне қажетті  тікелей  уақыт  мөлшерін  жанама  шығындардың  сағаттық  құнына  көбейтеміз;

0,1 х 19,00 тенге/сағат =  1,9 тенге/бірл.

2.3. Өнімнің  өзіндік құнының  бағаны  анықтаудағы   рөлі.

 

Кәсіпорынның  өндіріетін  әрбір  өнімнің  толық  өзіндік  құнын  біле  отырып, сатып алушыға  осы  өнімнің  өткізілу  бағасын  немесе  құнын  анықтауға  болады.

Әрине,  өткізу  бағасын  орнатқан  кезде  төмендегідей  басқада  элементтерді  ескеру  қажет:

• бәсекелестер  бекіткен  осы  сияқты  өнімдердің  бағасы;
• берілген  өнімге  сатып  алушы  төлеуге келісетін-баға;
• сапасы  жағынан ұқсас  басқа  бұйымдар  бағасымен  салыстыру;

Мысалы, кәсіпкер  өз  шығындарын (тікелей  және  жанама)  жабқысы  келеді,  және  20%  табыс  алғысы  келеді:

Толық  өзіндік  құн                              20,89 тенге

Табыс                                                     4,18  тенге 

Сату  бағасы                                          25,07 тенге

Бұл  жағдайда  кәсіпкер  сатудан  20%  табыс  ала алмағанын  көруге  болады. Табыс  тек  қана  16,8%-ды  құрайды  (ол  4,18  және  25,07  арасындағы  қатынаспен  есептелген) және  табсы  нормасы  ( маржасы)  деп  аталады.

Бұл  жерде  есептелген   баға,  тек  өнімді  өткізуге  қажетті  бағаны  ғана  көрсетеді.

Осындай  сападағы  нанды  фирма  22  теңгеге  сата  отырып  ( толық  өзіндік  құннан  жоғарырақ),  фирманың  жақсы  табыс  табуы  қиынға  соғады.  Сондықтанда  фирма  өзіндік  құнды  осы  өнімге  ұқсас  өнім  өндірушілердікінен  жоғары  болмайтындай  етіп,  түсіруі  қажет  болады.

Егер  өзіндік құн  құрылымын  қарастыратын  болсақ,  фирманың  өндіретін  наны   басқа  бәсекелестердікіне  қарағанда дәрумендендірілген.

Фирмаға  осы  ерекшелікті  ескеру  қажет,  осы  ерекшелікті  тұтынушыға      жеткізу      үшін      фирма     сәйкесінше    ақпараттық     және

жарнамалық  компанияның  қызметін  қолдану  қажет, бұл  компанияның  көмегімен  фирма  өзінің  өнімінің  басқа  өндірушілер  өнімімен  салыстырғанда  қосымша  қаситтері  бар  екенін  жария  ете  алады.  Оған тұтынушыларды  өзінің  өнімінің   бағасының  жоғары  болуының    себебі  әртүрлі  дәрумендермен   байытылғандығына  байланысты  екенін  сендіру  қажет. 

Басқа  жағдайда фирмаға  басқаша  стратегияны  таңдау  қажет  болады,  тіпті  өндірістік  шығындарды  азайтып  және  өз  өнімінің  бағасын  нарықтағы  бағамен  теңестіру  үшін  витаминдерден  бас  тартуға  мәжбүр  болады.  Әйтпесе, оның  өнімі  нарықтағы  бәсекелестердің  өнімінен  жеңілу  қаупі  болады.

Бұл  жағдайда  өнімді  қандай  бағамен  сатуға  тырысатын  әр  түрлі  нұсқаларды  қарастыру  қажет.

Әрине,  өнімге  бағаны  құн  арқылы  орнату  тәсілінен  басқа  да  нұсқалар  бар.