Основа бухгалтерского учета

, (2)

 

 

ал американдық жұмысшылардың өнімділігі келесідей:  

(3).

Мұндағы AP(Average Product)-орташа өнімділік деңгейі.

Мұндай айырмашылықтың болу себебі неде? Неліктен жапон жұмысшысы  американдық жұмысшыдан әлдеқайда  өнімдірек жұмыс жасайды?

Орташа еңбекақы автомобиль жасау саласындағы американдық  жұмысшылар үшін сағатына 16 долларды құраса, Жапонияда ол - 18 доллар. Егер де екі елде ұқсас өндірістік технологиялар қолданылып, капиталды пайдаланудағы шығындар мөлшері бірдей деп пайымдайтын болсақ, онда Жапониядағы еңбекақының жоғарылығын ескере отырып, бұл елдің компаниялары еңбекті капиталмен ауыстыруға мәжбүр деген тұжырым жасауға болады. Басқаша айтқанда, жапондық автомобиль шығарушылар жұмысшылардың аз санын қолданып, олардың еңбек күшін қосымша капиталмен алмастырады. Бұл еңбекақыдағы айырмашылықтармен түсіндіріледі. Осылайша, жапондық компаниялар американдық әріптестерімен салыстырғанда аз жұмыс күшін пайдаланып, қосымша капиталды көбірек пайдаланады. Яғни, капиталмен қаруланудың жоғары деңгейі еңбек ақының өсуіне ықпал етсе, ал бұл фактор өз кезегінде еңбек өнімділігінің артуына әкеледі.

Американдық М.Р.Байе еңбегінде жапондықтар мен  американдық жұмысшылардың еңбек  өнімділігін салыстыру барысында  жапондықтар бар-жоғы 10,9 сағат жұмсаса, американдық әріптестері 16 сағат  жұмсайтыны айтылады. Бұл көрсеткіштер автомобиль зауытындағы жұмыс уақытының жалпы ұзақтығын (еңбек бірлігі) шығарылған машиналардың жалпы санына (өнім көлемі) бөлгеннен шығып отыр. Ол жоғарыда (1) және (2) көрсетілген болатын. Бұдан жапондықтардың, шынымен, жұмыстары өнімдірек екендігін көруге болады. Егер машина жасау өндірісіне тек қана капитал мен еңбек қажет деген болжам жасайтын болсақ, онда жоғарыда қарастырған орташа өнімділікті келесідей етіп көрсетуге болады:

американдық жұмысшылар үшін AP=F(K,L) / L=0,06 (4), ал

жапондық жұмысшылар үшін AP=F(K,L) / L=0,09 (5).

Сондай-ақ, Байе екі ел жұмысшыларының еңбек өнімділігіне талдау жасай келіп, Жапонияның еңбек  министріне қарама-қарсы «шынымен де жапондықтар өз жұмысшыларының еңбекқор болмау кемшілігін капитал үлесі  мол технологияны қолдану арқылы толтырады ма ?» деген сұрақ қоюды жөн санайды.

Бұл сұрақтың жауабын мысалда көрсетілген  екі елдің еңбек төлемі өнімділігінің - q қатынастарын бөлу арқылы алуға болады. Яғни, бұл көрсеткіш Жапонияда  АҚШ-тан (0.09/0.06) = 1.5 есеге артық. Бұл -Жапонияның басқаша жолмен дамып жатқандығына дәлел. Жапон министрі жұмыс уақытын барынша үнемдеу бәсекеге қабілетті болу мен өз ұлтының бос уақытын арттырудың басты факторы деп есептейді. Ресми ақпарат көздеріне сай, жапондық фирмалар елдегі демографиялық жағдайды жақсарту үшін жұмысшылардың жұмыс уақыттарын арнайы кемітіп отырғаны мәлім [3]. Әрине, Жапонияға қоғамның қартаю үдерісі тән. Әлемдегі ең ұзақ өмір сүру көрсеткіштері де Жапонияға тән. Мұндай әлеуметтік даму мен көркеюдің экономикалық саясат есебінен

 

шешілуі, бір жағынан, жапондық қоғам санасының жоғары деңгейі мен экономикалық дамудың үлкен жетістігін көрсетсе, екінші жағынан әлеуметтік және экономикалық дамудың өзара ұштасқан түсініктер екендігін көрсетеді. Бұған Қазақстанда жүргізілген 2009 жылғы 25 ақпан - 6 наурыз аралығындағы халық санағы да мысал бола алады.

Яғни, Жапонияда  еңбек өнімділігінің көп болуы  олардың жұмысшыларының кемшілігі  емес, керісінше жоғары технологиялық  жетістігінде. Бұл, сәйкесінше, жапон  жұмысшыларының біліктілігі де жоғары дәрежеде дегенді білдіреді. Ал адам күшінің немесе еңбектің капиталмен алмастырылуы қазіргі кезде жапон жұмысшыларының бос уақытын көбейтіп, еңбек аптасы сағатын азайтып отыр. Ал олардың бос уақыттары жоғары еңбекақымен орны толтырылады. Мұндағы дұрыс жолға қойылған жапондық менеджмент пен өнім сапасының жоғары деңгейінің де маңызы зор. Қысқаша айтқанда, Байенің Жапония еңбек министрінің бағытына айтқан тұжырымы дұрыс емес, өйткені олар адам күшін немесе еңбегін капиталмен ауыстырып қана қоймайды, олардың еңбекақылары да қормен қарулану деңгейі артқан сайын артады. Ол, сәйкесінше, олардың еңбек өнімділігінің артуына әкеледі.

Екі жақтылық қағидаты негізінде экономикалық басқару  жүйесінің негізгі индикаторлары  болып табылатын экономикалық ( ), ғылыми-технологиялық (q), әлеуметтік ( ) қоғамдық прогрестің формалары адам басына шаққандағы ЖІӨ көпвекторлы өндірістік функциясының жалғыз ғана аргументі болып табылады. Ал адам басына шаққандағы ЖІӨ-нен тек қана экономика дамуының негізгі факторлары ғана емес, еңбекке қабілетті халықтың «бос уақыт» факторы да көрініс табады. Аталған фактор әлеуметтік әл-ауқат деңгейінің биік шыңы әрі қоғамдық дамудың басты нәтижесі болып табылады.

Сондай-ақ, еңбекті  барынша үнемдеу жиынтық еңбек  өнімділігі өсімінің аралық тұтынудың  өндірістік ресурстарын барынша  үнемдеуден кейінгі екінші маңызды  қайнар көзі саналады. Бұл тұжырымның дұрыс екендігін   теңдеуінен байқауға болады. Бұдан келесідей формуланы алуға болады:

 (6)

(6) формуланың  оң жағы негізгі капиталдың еңбек өнімділігіне әсері тұрғысынан қарағанда оның таза күйіндегі тиімділігін бағалауға мүмкіндік береді. Ол жалпы өндірістің интенсивті даму тиімділігі индикаторының интегралды көрсеткіші. Сол жағы оны екі қосылғыштарға жіктеуге мүмкіндік береді. Бірінші қосылғыш   өндіріс технологиясының бұрынғы тиімділігі (E₀) болғандағы ақша түріндегі еңбектің капиталмен қарулануы өсімінің қайтарылымын білдіреді. Оған еңбек интенсивтілігі нәтижесінде қол жеткізіледі. Яғни, өндірістегі бір жұмысшының ақша өлшеміндегі капиталмен қарулануының өсуімен байланысты болғандықтан, оның инновациялық дамуға ешқандай да қатысы жоқ. Алайда бұл интегралды индикатор тек қана өндірістің негізгі капиталдың қайтарылымын бағалап қоймайды, сонымен қатар денсаулық сақтау, білім беру және экология салаларын дамытуға тартылған негізгі капиталды өлшеуге мүмкіндік береді.

 

 

E = r коэффициенті инновациялық даму деңгейінің көрсеткіші, ал  қосындысы ақша күйіндегі еңбек өнімділігі шығындарының жалпы көлеміндегі жоғары технологиялық өндірістердің үлесін көрсетеді.

Бұл теңдеу еңбек  төлемінің өнімділігі өсімін q индикаторын капитал бағасы өсімінің қарқынына (негізгі капитал тиімділігі нормасына – Е=r) және еңбек төлемінің капиталмен қарулану өсімінің қарқынына жіктеуге мүмкіндік береді. Яғни, q индикаторы өсімінің қарқынына екі фактор әсер етеді. Олардың біріншісі - еңбек төлемінің капиталмен қарулануы, екіншісі – негізгі капиталдың тиімділік нормасы. Егер негізгі капитал тиімділік нормасының жылдамдық үлесі оң сан болса, онда ел экономикасы басым инновациялық дамуда деп нақты айтуға болады.

Еңбек пен  негізгі капитал шығындарын бір  өлшемге келтіру арқылы анықталған q индикаторы динамикасы негізінде елдің «техникалық және технологиялық күшін» жылдамдығы мен үдеуі бойынша бағалап, өлшеуге болады. Яғни, бұл индикатор мемлекеттегі ғылыми-технологиялық прогресті анықтайтын басты индикатор болуы мүмкін (2-кесте).

Кесте 2.

Еңбек төлемі өнімділігінің өсімін факторларға  жіктеу: еңбек төлемінің капиталмен қарулануы және капитал тиімділігінің  нормасы

	Еңбек төлемі өнімділігінің өсімі - q, %	Еңбек төлемінің  капиталмен қарулануының үлесі - q-дағы h , %	Капитал тиімділігі нормасының үлесі - q –дағы E,%	Екі фактордың  бірлескен ықпалының үлесі, %	Бақылау,барлық өсімq, %
Дамыған елдер  тобы, 17000 АҚШ долл. (50)
2006	100,0	54,1	48,8	-2,9	100,0
2005	100,0	60,5	41,9	-2,5	100,0
2004	100,0	80,3	20,8	-1,1	100,0
Жапония
2006	100,0	48,9	55,2	-4,1	100,0
2005	100,0	45,4	58,8	-4,2	100,0
2004	100,0	43,9	60,7	-4,6	100,0
Қазақстан
2006	100,0	81,4	15,3	3,3	100,0
2005	100,0	69,5	22,5	8,0	100,0
2004	100,0	46,4	42,9	10,7	100,0

 

Әрине, жоғарыда қарастырылған экономикалық индикаторлардың  өзара тәуелділіктерін Жапония мысалынан көрдік, яғни, жұмысшылардың капиталмен қарулану деңгейі жоғары болуы есебінен, олардың еңбекақылары да жоғары, сондай-ақ олардың еңбек өнімділігі де үлкен. Ал еңбек өнімділігінің үлкен болуы адам басына шаққандағы ЖІӨ мөлшерінің өсуіне әкеледі. ЖІӨ көрсеткіші елдің бәсекеге қабілеттілік деңгейінің бірден-бір айнасы деп айтуға болады. Өйткені БҰҰ елдердің бәсекеге қабілетті болуын дәл осы индикатор арқылы анықтайды.

Қорытындылай  келе, мемлекеттің әл-ауқатын көрсететін адам басына шаққандағы ЖІӨ-нің негізгі индикаторы болып табылатын жиынтық еңбек өнімділігі өсімін арттыру үшін еңбек пен капитал күштерін өндіріс үдерісі кезінде біріктіру қажеттілігі туындайды. Кәсіпорын экономикасында еңбектің капиталмен қарулану деңгейін әрбір жұмысшының негізгі капиталмен қарулануы көрсетеді. Бұл идикатор динамикасын негізгі вектор деп есептейтін болсақ, онда оның көмегімен бір жұмысшыға есептегендегі орташа баспанамен, білім беру, денсаулық сақтау орталықтарымен және табиғатты қорғау

 

нысандарымен қамтамасыз етілу деңгейін құндық және табиғи өлшемдермен анықтауға болады.

 

Еңбекақы

Arman июня 17, 2009 - 10:16

Кіріспе Еңбек ұғымы тауар өндіруде және қызмет көрсетудегі барлық дене және адамдардың ақыл ой қаблеттілігін көрсетеді. Еңбекақы жөніндегі саясат кәсіпорында басқарудың құрамды бөлігі болып табылады және оның қызметінің тиімділігі оған елеулі ықпал етеді. Себебі, еңбекақы жұмыс күшін тиімді пайдаланудағы ынталандырудың маңыздысының бірі. Еңбекақы бұл жұмыскеге оның еңбегі үшін сапасына, санына және шығарған қажетті өнім көлеміне сәйкес берілетің төлем. Қалыпты жағдайда еңбекақы қажетті өнімнің құнына тең және оның ақшалай түрі болып табылады . Жұмыс күші бұл қызметкердің өміріне қажет және оның еңбек қаблетің қалпына келтіруге жәрдемдесетің заттардың жинақ құны. Еңбекақы төлеудің маңызы, түрлері және оларды ұйымдастыру. Еңбекақы төлеудің маңызын, қызметкерге еңбек міндетін орындағаны үшін берілетін сыйақы деп түсінеміз. Еңбекақы төлеудің негізінде еңбекақы төлеудің шекті өнімділігімен шектелінетің, өндіріс факторы ретіндегі еңбектің құны жатыр. Шекті өнімділік теориясына сәйкес қызметкер еңбекақының орнын толтыратын өнім өндіруге міндетті, олай болса еңбекақы қызметкердің еңбек тиімділігіне тәуелді. Әлуметтік экономикалық категория бойынша еңбекақының маңызын қызметкерлер мен жұмыс берушілер үшін қатыстыру қажет. Қызметкер үшін еңбекақы оның жеке табысының негізі және басты бөлігі болып табылады, сонымн қатар еңбекақы қызметкердің және оның жанұя мүшесіндегі адамдардың әл ауқат деңгейін жоғарылататын құрал болып саналады. Жұмыс беруші үшін еңбекақы өндіріс шығындары болып саналады. Жұмыс беруші әсіресе бұйымның кететің шығындарды барынша азайтуға тырысады. Еңбекақы кәсіпорын қызметкерлері үшін маңызды ынта және еңбек төлемінің нышаны болып табылғандықтан ұдайы өндірістік және уәждемелік қызмет атқарады. Еңбекақы төлеудің ақшалай және заттай нышандары бар. Еңбекақы төлеу негізгі және қосымша түрлерге бөлінеді. Негізгі еңбекақыға мынадай төлемдер жатады: - мерзімділік, үдемелі және кесімді еңбекақы төлеу кезінде орындалған жұмыстың сапасы және мөлшері үшін, пайдаланылған уақыт үшін төлемдер; - еңбектің қалыпты жағдайынан ауытқуымен байланысты төлемдер, яғни мерзімнен тыс жұмыстар үшін, түнгі уақыттарға, мереке күндерде және т.б күндерде жұмыс жасағаны үшін төленетін төлемдер; - қызметкердің кесірінсіз тоқтап қалулар үшін төлемдер; - сыйлықтар, сыйлықақылы үстемелер және т.б. Қосымша еңбекақыға ұжымдық келісім шарттарда және еңбек туралы заңдарда қарастырылған, жұмыс жасалмаған уақыттар үшін төлемдер жатады: - демалыс уақыттарына ақы төлеу; - мемлекеттік және қоғамдық міндеттерді орындаған уақыттары үшін ақы төлеу; - кішкентай балалары бар аналарға жұмыстағы үзілістері үшін ақы төлеу; - жасөспірімдерге белгіленген жеңілдік сағаттарға ақы төлеу.

Еңбекақы және еңбекақы есебі

 

   Жалақы – бұл еңбек өлшемі мен тұтыну өлшеміне бақылау жасауды жүзеге асыруға көмектестін маңыздық экономикалық құрал. Шаруашылық субъектісінің түріне қарамастан әрбір қызметкердің кірісі субъект жұмысының түпкілікті нәтижелерін ескергенде, оның жеке үлесімен анықталады және салықтармен реттелінеді. Жалақы тұтынушы кіріснің үлкен бөлігін құрайды, сондықтан да сұраныстың мөшеріне, тауардың тұтасына және олардың бағасына елеулі әсер етеді. Жалақының номаиналды және шынай түрлері болады.     Номиналды жалақы дегеніміз -жалдамалы еңбектің қызметкері өзінің күндік, апталық, айлық еңбегі үшін алатын ақша сомасы. Номиналды жалақының мөлшеріне қарап табысының деңгейі жайында айтуға болады, бірақ тұтынудың деңгейі мен адамның әл – ауқаты жайлы айту мүмкін емес.  Шынайы жалақы – алған ақшаға сатып алуға  болатын  өмірлік игіліктер мен қызметтердің жиыны. Ол номиналды жалақыға тікелей қатынаста және тұтыну заттары мен ақылы қызметтердің бағасы деңгейімен кері қатынаста болады.    Жалақы өнімінің өзіндік құнының негізгі элеметтерінің бірі болып табылады, сондықтан да жалақы есебінің дұрыс ұйымдастырылуы еңбек өнімділігінің артуына, өнімнің өзіндік құнының кемуіне және еңбеккерлердің өмір деңгейінің жақсаруына себепші болады.  

 

Қызметкерлермен есеп айырысу есебінің негізгі міндеттері: 

1. Еңбектің саны мен сапасы, шығарылм нормасының орындалуына, жұмыс уақыты мен  жалақы қорының пайдалануына бақылау жасау;
2. Субъектінің әрбір қызметкеріне жалақыны дер кезінде және уақытылы есептеу;
3. Жалақыдан дер кезінде және дұрыс ұстап қалу;
4. Белгіленген мерзімдерде қызметкерлермен еңдекақы бойынша есеп айырысуды жүргізу; 
5. Есептелген жалақыны өнімнің, жұмыстың, қызметтің өзіндік құнына дер кезінде және дұрыс енгізу;
6. Өндірістік процеске басшылық жасау операцияларына қажетті еңбек пен жалақы туралы деректерді алу; 
7. Еңбек және жалақы бойынша статистикалық есептемені жасау;

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Пайдаланған әдебиеттер

 Байзаков  С.Б. Глобальная конкурентоспособность:  экономические индикаторы и инструменты анализа / Под ред. Жусупбековой А.Р., Уразбаева К.А. – Алматы: НЦ НТИ, 2007. – 292 с.

.Байе М.Р.  Управленческая экономика и стратегия  бизнеса: Учеб. пособие для вузов  /Пер. с англ. под ред. А. М.  Никитина. — М.: ЮНИТИ, 1999. — 743 с.: ил.

↑ Қаржы-экономика сөздігі. - Алматы: ҚР Білім және ғылым министрлігінің Экономика институты, "Зияткер" ЖШС, 2007.