Пайыз. Оның пайда болуы және факторлары

2. 3. Сапа  аралық бәсеке теориясы, орташа  пайданың және өндіріс бағасының  құрылуы. 

 
Біркелкі тауарларды өңдіретін кәсіпорындар (фирма) әртүрлі техникалық жабдықтармен жабдықталған, сондықтан ондағы өндіріс  шығындары мен тауар құны біркелкі емес, әртүрлі. Сапа аралық бәсеке процесінде жеке құндар үнемі қоғамдық, нарықтық құнға (өндіріс бағасына) теңестіріліп отырады. Нарықтық құн болса, негізгі тауар массаларының орташа өндіріс жағдайымен анықталады. Осы процестің салдары кәсіпорынды (фирма) бөлшектеу болып табылады және олардың бірі ішкі салалық бәсекеге өтеп бере алмай күйресе, оның тауарларының жеке құны орташа салалық құннан жоғары болғаны; басқалары байи түседі, онда оның тауарларының жеке құны орташа салалық құннан төмен болады. Сала арасындағы бәсеке тауардың жеке құнын қоғамдық нарықтық құнға және өндіріс бағасына теңестіреді.  
Бұл жағдайдың қалай болатындығын қарастырамыз. Айталық, үш өндіріс саласында қызмет жасайтын кәсіпорындардың барлығында біркелкі айырбасталған капитал мөлшері және қосымша құн нормасы -100%-ы бар, бірақ олардағы капиталдық брганикалық құрылымы әртүрлі. Алайда, олардағы капиталдың әрқайсысы 100 долларға тең.  
Өндіріс процесінің бұл жағдайында 100 бірлікке тең бір және сол капиталға, бірінші саланың кәсіпкерлері-10, екіншісі -20 және үшіншісі қосымша құнның 30 бірлігін алады. Мұндағы алынған қосымша құн мөлшері әртүрлі және пайда нормасыда ондай, сөйтіп бірінші сала кәсіпкерін өзінің капиталын өте ыңғайлы үшінші салаға аударуға итермелейді. Бірінші саладан капиталдың кетуі онда өндіріс көлемі мен тауар ұсынымын қысқартуды күшейтеді және тауардың бағасы олардың құнынан асып кетеді, пайда нормасы артады.  
Өнеркәсіптің ІІІ-ші саласына капиталдың құйылуы өндірістің дамуына ілып барады, тауар ұсынымы оларға деген сұранымнан асады, демек тауар бағасы құннан төмен түседі және пайда нормасына төмендейді. Өнеркәсіптің барлық үш саласындағы пайда нормалары орташа пайда нормасына теңестірілгенде (біздің мысалда ол 20% құрайды), капиталдың уысуы уақытша тоқтатылады және нарықтағы тауарлар олардың құнымен өткерілмейді, олар өндіріс бағасы орташа арқылы өткеріледі. Өндіріс бағасы өндіріс шығыны плюс орташа иайдаға тең. Өндіріс бағасы - бұл тепе —теңдік баға, онда қарама-қарсы мақсаттар, мүдделер, бәсекенің әсері теңестіріледі және капиталды өте ыңғайлы салу сайлы ақпарат жойылады. Кейде экономистер мұндай тепе-теңдікті астрономиялық "қара тесікті" космостық объекті деп атайды. Бұл объектініц ішіидегі болып жатқан процес туралы барлық ақпарат жойылады.  

4. Бәсекелестік  күрес сипаты.

 
Бәсекелестік — бұл рынок шаруашылығына қатысушылардың арасындағы өндірістің жалпы жағдайы үшін, тауарды дұрыстап сату мен сатып алу үшін бақталастық.  
Бәсекелестік - экономикалық күрес, оқшауланған өндірушілердің өнім, жұмыс, қызмет көрсету үшін өзінің мүдделерін қанағатгандырудағы өзара бақталастығы және олар осы сенімді сатумен, жұмысты орындаумен сол бір тұтынушыға ғана қызмет көрсетумен байланысты. Бәсеке -тауар өндірушілердің капиталды ыңғайлы салу саласы үшін, өткізу нарығы, шикізат кездері үшін өзара жарысуы және бір мезгілде қоғамдық өндіріс пропорциясын стихиялы реттеудің өте әсерлі механизмі.  
Бәсеке қоғам өмірінде өте маңызды орын алады. Ол өз бетінше жұмыс атқаратындарды ынталапдырады, тауар өндірушілер бәсеке арқылы бірін-бірі бақылауы да мүмкін. Олардың тұтынушы үшін күресуі бағаның төмендеуінс, өндіріс шығынынын азаюына, өнім сапасының жақсаруына, ғылыми-техникалық прогрестің күшеюіне алып келеді.  
ХІХ-шы ғасырдың аяғында монополияның пайда болуымен бәсекелестік күрсстс, күштеу тәсілі қолданылды. Мысалы: бәсекелестің, шикізаттың, өткізу рыногын, несиесін, патентін алып қою, бағасын түсіру, жұмыс күші нарығын жаулап алу. Сондай-ақ тікелей қиянат жасау тәсілі қолданылады: өрт қою, жарылыс жасау, қауіпті бәсекелесті өлтіру, шпиондық, мемлекеттік төңкеріс және т.б.  
Бәкелестік күрестің баға еместік тәсілі дс пайда болуда. Бәсекелестіктің баға еместік тәсіліне мыналар жатады: тауар сапасының, жаңаруын, дизайнын жақсартумен байланыстылығы, оның өте үлкен ассортименттілігі және сатылғаннан кейінгі өте жоғарғы сервистік қызметі. Бұл тәсілдер негізінен екі топқа жіктеледі: өнім үшін бәсекелестік және сату шарты бойынша бәсекелестік.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
Қорытынды

 
Қазіргі жағдайда бәсекелестік күрестің бағалық тәсілі қолданылады, Бұған  монополиялы жоғарғы және монополиялы төмен бағаларды қолдану жатады. Бағалық тәсілге сондай-ақ бағалық дискриминацмя тәсілі де жатады (әр жердегі әртүрді бағалар, демпішпік, төмен рыноктық бағалар).  
Өнім үшін бәсекелестік - бәсекелестің сала нарығының бір бөлігін алып қоюға ұмтылды және ол жаңа ассортиментті әрі сапалы өнімді шығару арқылы шамаланған бір және сол бағаны сақтау жолымен жүзеге асады. Мысалы, АҚШ-да бір мезгілде құнның 10 мың сорты, консервеленген жүгерінің 4-мыннан астам түрі, ашылықтын (горчица) 50 сорты сатылады.  
Сату шарты бойынша бәсекелестік —сатып алушыларды тауарға үйірлендіру үшін көптеген- іс-әрекеттерді қолданады. Бұл бәсекелекке жарнама, сервистік қызмет жасауы, тұрақты сатып алушыларға жеңілдіктер қарастыру жатады.  
Бәкелестіктің баға еместік ерекше тәсіліне тауарды ұзақ мерзімге және лизингіге сатуын жатқызамыз. Соңғысы өндіріс құрал-жабдығын пайдалаиуды көрсетеді және оларды (өндіріс құрал жабдығын)  
 
 
 
 
 

 
 
Пайдаланылған әдебиеттер  
 
1. Быков Л.С. Очерки историй растительного мира Казахстана и Средней Азии. - Алма-Ата: Наука, 1979. с. 106 .  
2. Флора Казахстана. т. 1-9. -Алма-Ата: Изд. АНКазССР, 1956-1966.  
3. Казахстан. Общая физико-географическая характеристика. Ответственный редактор А.А. Григорьев. -М. -Л. Наука, 1950. с. 492.  
4. Чупахин В.М. Физическая география Казахстана. Алма-Ата: Мектеп, 1968. с. 260.  
5. Лебедев П.Н. Краткий географический очерк Казахстана. -Л. 1928.  
6. Филонец П.П. Очерки по географии внутренних вод Центрального, Южного и Восточного Казахстана. Алма-Ата: наука, 1981. с. 179 .  
7. Муравлев Г.Г. Малые озера Казахстана //Ресурсы и использывание в сельскохозяйственном производстве. -Алма-Ата, 1973. с. 179.