Шаруашылық жүргізуші субъектінің есеп саясатының аудиті

Жоспар

  Кіріспе.................................................................................................. 3

  І-бөлім. Ұйымдардың есеп саясаты............................................................... 4

  1.1. Есеп саясатын қалыптастыру...................................................................... 4

  1.2. Есеп саясатының техникалық аспектілері................................................. 9

  1.3. Есеп саясатының өзгеріске түсу жағдайлары.......................................... 11

 ІІ-бөлім. Шаруашылық жүргізуші субъектінің есеп саясатының аудиті..................................................................................................................... 14

  2.1. Кәсіпорынның есептік саясатының аудиті.............................................. 14

   2.2. Қаржылық есептеме аудитінің процесі.................................................... 16

   2.3. Кәсіпорын есеп  саясатының тиімділігін бағалаудағы  аудиттің рөлі.... 17

  ІІІ-бөлім. Қорытынды..................................................................................... 22

  Пайдаланылған  әдебиеттер............................................................................ 25

  Қосымша............................................................................................................ 28 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

Қазақстандық бухгалтерлік есеп тәжірибесіне «есеп саясаты» термині  кезіндегі Қазақстан Республикасы «Бухгалтерлік есеп жөніндегі ұлттық комиссияның» 13 қазан 1996 жылғы №2 «Қаржылық  қорытынды есеп дайындау және тапсыру  жөніндегі тұжырымдама (концепция)»  деп аталған қаулысымен енгізілген. Бұдан соң «есеп саясаты» ұғымы  Қазақстандық бухгалтерлік есеп стандарттарының  №1 «Есеп саясаты және оны ашу» стандартында көрсетіліп, меншік түрі мен қызмет ерекшеліктеріне қарамастан барлық үйымдар өздеріне тән есеп саясатын қалыптастыратындығы міндеттелді. Кейіннен Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің 17 қаңтар 2003 жылғы №14 бұйрығымен: №1 «Есеп саясаты және оны ашу», №2 «Бухгалтерлік баланс және қаржылык корытынды есеп маңызын ашу негіздері», №3 «Қаржы-шаруашылык қызметі нәтижесі жөнінде қорытынды есеп» жөніндегі стандарттары жойылып, бұлардың орнына №30 «Қаржылық қорытынды есеп тапсыру» жөніндегі жаңа стандарт қабылданып, мұның 14 тарауы 2-ші тармағында ұйымдардың есеп саясатын жасау мен тапсырү жөніндегі тәртіптер қарастырылған. Есеп саясаты ұғымы екі жағдайда; біріншісі - мемлекеттік және қоғамдық ұйымдардың белгілеген есеп саясаты, екіншісі -ұйымдардың ішкі есеп саясаты болып ажыратылады. Сонымен есеп саясаты деп — ұйымдар шаруашылық қызметі өрісінің іс-тәжірибесінде қолданылынатын, таңдалып алынған және сабақтастықпен жүргізілетін бухгалтерлік есеп жүйесіне тән ішкі ережелер жиынтығын айтамыз. Есеп саясатының мазмұны ұйымдардың шаруашылық жүргізу қызметі талабы мен қаржы нәтижесін сипаттауға арналған есеп әдістерін жақсы және тиімді қолданудың жолдарын көрсетеді. Есеп саясаты каржылық қорытынды есеп жасауда ұйымдардың қолданатын есеп принциптері, әдістер мен ережелер, сондай-ақ ұйымдардың шаруашылық қызметі мазмұнын тәжірибеде ашып көрсету үшін қабылданған ережелер жиынтығынан құралады. Есеп саясатының мазмұны белгіленген жағдайда ұйым әкімшілігінің басқару процесін қандай дәрежедегі тиімділікке жеткізгендігі, ұйымның қаржы жағдайы мен мұның өзгеріске түсуін, сондай-ақ шаруашылық қызметінің нәтижесін шындық және сенімді әдістермен дайындау үшін қолданылатын есеп принциптерін таңдап алу бағытында ашылды. Есеп саясатын жасау мен мұның маңызын ашып көрсету мақсатында әрбір ұйым өздеріне тән есеп ережелерін, есеп тәсілдерін таңдап алуға, мұндай ережелерді қорытынды есеп жасау процесіне қолдануға құқылы болып танылады.

         І-бөлім. Ұйымдардың есеп саясаты

1.1. Есеп саясатын қалыптастыру

 Есеп саясатының тиімді  бағытын қалыптастыру үшін бухгалтерлік  есеп принциптері мен мұның  қолайлы нақтылы әдістерін, салық  салу процесін, қаржылық менеджментті  және басқа да көптеген экономикалық  қатынас мәселелерін кімде-кім  болмасын жақсы білуі керек.  Өкінішке орай, кейбір ұйым басшылары  мен атқарушы бухгалтерлер айтылған  мәселелер өрісін терең түсініп  біле бермейді. Осы кезеңдегі нарықтық қатынастар, меншіктік экономика және кәсіпкерлік процестің дамуына сай бухгалтерлік қорытынды есептің шынайы жасалуына ең әуелі ұйымдардың басшылары жауапты. Ал бухгалтерлік есеп саясатының сапалы қалыптасуына ұйымдардың атқарушы бухгалтерлері жауапты. Сенімділік пен толықтылық терминдері бірінің маңызын бірі сипаттайтын кең ұғымдағы терминдер. Яғни осы терминдерді негізге ала отырып, тәжірибеде қолданылатын есеп әдістері мен критерийлерді бухгалтерлік есеп саясаты шеңберінде жақсы қолдану керектігі туындайды. Осыған байланысты ұйымдардың бухгалтерлері тәуелсіздік пен кәсіби мамандықты және техникалық мүмкіндіктерді ұштастыра отырып, ұйымдардағы есеп саясатын сапалы қалыптастыруы керек. Есеп саясатын қалыптастырушы бухгалтерлер бухгалтерлік есеп теориясын біліп қана қоймай, сонымен қатар:

• мазмұны мен мәніне қарай есеп саясаты тәжірибеде қандай дәрежеде қолданылатындығын;
• есеп саясатын қалыптастыруда әр түрлі варианттардың іске асырылуын және қандай әдістерді қолдану керектігінде білулері қажет.

Есеп саясатын қалыптастыру процесінде бухгалтерлер белгілі авторлардың  және ресми органдардың жариялаған арнайы оқулықтарын, мақалаларды, әдістемелік  құжаттар мен материалдарға жүгінуі  керек. Сонымен қатар бухгалтерлер білімі мен кәсіби деңгейі жоғары дәрежеде танылған басқа бухгалтерлердің іс-тәжірибесін, сондай-ақ есеп саясатын қалыптастыруға жақсы негіз болатын бұған дейін жарияланған каржылық есеп қорытындыларын зерттеп пайдалануы керек. Есеп саясатын қалыптастыру кезінде мүмкін болатын ұйғарымдарды (альтернативы) қолданудың жауапкершілігі бас бухгалтерлерге жүктеледі.

 Есеп саясатының негізін  қалаушы әдіснамалар мен ережелерді  т.б. ресми құжаттарды қолдану  процесі қаржы көрсеткіштерін  талдаушыларды шатасіырмайтындай  жинақы жасалынуы керек. 

       Өткен жылдағы қорытынды есеп жүйесінде колданылған әдістерге қарағанда осы жылға жасалған есеп саясатындағы әдістер едәуір сенімді болып қалыптасқандығын көрсете білген жөн. Есеп саясатын жасаушы мамандар есеп саясатының негізгі элементтерін, бастапқы құжаттардың мазмұны мен ерекшеліктерін, бухгалтерлік есеп счеттарының типтік жоспарын, активтер мен міндеттемелерді бағалаудың әдістерін, амортизация есептеу тәртібін, мүліктерді түгендеу, аяқталмаған өндірісті бағалау, құжат айналысы ережесін, ақпараттарды өңдеу технологиясын т.б. көптеген бухгалтерлік есеп -өрісіндегі мәселелерді зерделей білуі керек. Есеп саясатын қалыптастыру барысында мына төмендегі базистік принциптер маңызын басшылыққа алу керек:

а) осы ұйымның активтері мен міндеттемелері меншік иелерінің активтері мен міндеттемелерінен (үлес қосушылар, инвесторлар) дербес жүргізілетіндігін (дербестік принцип);

б) ұйым өз қызметін белгісіз уақытқа дейін үздіксіз жалғастыра беретіндігін, осы ұйымның жуық арада жойылмайтындығын және ұйым өз қызметі көлемін қысқартпайтындығын (үздіксіздік принцип);

в) таңдалып алынған есеп саясаты бір жылдан келесі жылдарға сабақтастықпен қолданылына беретіндігін (сабақтастык принцип);

г) дайын өнімдерді сатудан түскен немесе түсетін ақшалардың қашан түсетіндігі уақытына қарамастан сатылған өнімдер сатып алушыларға жөнелтілген кезде түскен табыс түрінде осы жылы керсетілетіндігін (сату принципі).

Ұйымдар есеп саясатын ыңғайлы  қалыптастыру мақсатында активтер, меншікті капитал және міндеттемелер мына төмендегіше топтастырылуы керек:

• бухгалтерлік есептің счеттар жоспарына қарай материалды емес активтер мен олардың амортизациясы, негізгі құралдар мен олардың тозуы, айналыс сыртындағы активтерге салынған табыстық инвестициялар сабақтастығы бойынша;
• бухгалтерлік баланс құрамындағы активтік баптардың, яғни өтімділік дәрежесінің жоғарылауына қарай айқындалған материалды емес активтер, тауарлы-материалды құндылықтар, аяқталмаған өндіріс, берешектер қарызы сабақтастығы бойынша;
• активті қаражаттар көздерінің пайда болуына қарай (меншікті капитал, міндеттемелер) арнайы сабақтастық принципі бойынша.

 

Ұйымдар есеп саясатын жасауға  ыңғайлы және икемді басқа да топтастыру әдістерін қолдануға болады. Жоғарыда айтылған мәселелер мен ұсыныстар мазмүны түгелімен есеп саясатын жасауға колданылады деген ұғым болмауы керек. Ұйымдардың есеп саясатын жасау барысында есеп элементтері мен әдістерді кеңінен қолдануына құқылы және бұлардың өрісін кеңейтіп, бірімен-бірін байланыстырып қолдануына олардың мүмкіндігі бар.   

Ұйымдардың есеп саясаты  мына төмендегі принциптерді сақтау арқылы қамтамасыз етіледі:

а) шаруашылық өрісіндегі фактілерді бухгалтерлік есеп жүйесіне толығымен тіркеу (толықтық принцип);

б) пассивтердің азаймайтындығын қамтамасыз ету, сондай-ақ жасырын резервтер құру жолдарын болдырмау (сақтық принципі);

в) әрбір айдың біріне қарай аналитикалық счеттар айналымы мен қалдығы синтетикалық счеттардағы осындай мәліметтермен сай келуі, сондай-ақ бухгалтерлік қорытынды есеп мәліметтерінің синтетикалық және аналитикалық счеттардағы мәліметтермен бірдейлігі (тепе-теңдік принцип).

Есеп саясатын қалыптастыру барысында ұйымдар төмендегі  факторларды есепке алуы керек:

- меншіктің түрі, шаруашылық  қызметінің ұйымдық және құқықтық  үлгісі;

- ұйымның көлемі және  технологиялық ерекшеліктері (өнімдер  өндіру, сатудың көлемі, жұмыстар  орындау, қызметтер көрсету);

- шаруашылық өрісі;

- кадрлармен қамту (инженер-техниктер,  менеджерлер, бухгалтерлер білімінің  кәсіби деңгейі);

- салық салу және салық  есебі ерекшеліктері;

- есептеу техникалары мен бағдарламалармен қамту дәрежесі;

- өнімдерді сату принципі (базардағы жағдай, баға қалыптастырудың бостандығы, өтеушілік пен сатып алушылардың өтімділік сипаты).

 

 

Есеп саясатын тәжірибеде қолдану мен қалыптастыру барысында  ұйымдар құқылы тұлғалар ретінде  өздері тіркелген жердегі салық  органдарымен келісті жағдайда болуы  керек. Егер ұйымдар қызметінің нәтижесін шығару кезінде есеп мәліметтерінің кейбір объектілерінде ауытқушылық оқиғалар болса, есеп жүйесін жүргізу кезінде өзгерістер енгізілсе, бұларды реттеу мен дұрыс жолға қоюдың тәртібі есеп саясатын қабылдаушы органдарға хабарланады. Есеп саясатын қалыптастыру процесі - қаржылық қорытынды есепке, басқарушылық және салық есебіне тән барлық бухгалтерлік есеп элементтер мазмұнын сабақтастық жолдармен ашып көрсетуге, сондай-ақ ұйымдардың қаржы нәтижесі көлемін арттырып отыруға арналған. Есеп саясатын жасау алдында ұйымдардың міндет атқарушы бухгалтерлері осы кезеңде басшылыққа алынған және өз қызметін атқарудың негізін құраушы ресми заң актілері мен нормативтік базаларды зерделеп, өткен жылдары жасалған есеп саясатының тиісті тараулары мен объектілерін сараптауы керек.

Нормативтік құжаттар мазмұнын талдау мен іске асыру жұмыстары  ұйымдар қызметінің барлық объектілері  деңгейінде жүргізілуі тиіс. Егер ұйымдар  заң актілеріне қайшы келмейтін  бухгалтерлік операцияларын жүргізіп, алайда бухгалтерлік есеп жүргізуді  реттеуші құжаттарда кейбір операциялар  мазмұны көрсетілмеген жағдайда, ұйымдар өз еркімен жаңа әдістерді  құру мен жасауға және мұндай операцияларды  есеп саясатына қосуына құқылы. Мұндай мүмкіндіктер Қазақстандық 30 «Қаржылық  қорытынды есеп тапсыру» стандартының 2-ші тарауындағы 19-шы бапта қаралған. Сонымен есеп саясатын қалыптастыру процесінде ұйымдар өз таңдауы бойынша және нақтылы жағдайды ескере отырып, есеп саясатын құраушы объектілер мен операцияларға тән басқа да әдістерді бухгалтерлік есеп жүйесінде қолдануына болады. Есеп саясатын қалыптастыруға тән бухгалтерлік есеп жүргізу әдістеріне мыналар жатады:

- шаруашылык операциялары  мазмұнын экономикалық тұрғыда топтастыру;

- бухгалтерлер арасында атқаратын міндеттерді бөліп тарату және бухгалтерлік есеп счеттарын қолданудың тәртібін белгілеу;

- құжат айналысы және есеп регистрларын жүргізу әдістерін белгілеу;

- түгендеуді ұйымдастыру, шаруашылық фактілері операцияларын бағалау және активтер құнын жою әдістерін белгілеу процестері.

 

 

       Есеп саясатының таңдауы мен негіздемесі мына кестедегі факторларға әсер ететінін атап өтпеуге болмайды. 

 

Есеп саясатына  әсер ететін негізгі факторлар

Факторлар	Көрінісі (білінуі)
Субъектінің құқықтық және ұйымдастыру-экономикалық мәртебесі	Меншік нысаны (мемлекеттік,меншікті). Ұйымдастыру-құқықтық нысаны (акционерлік қоғам, жауапкершілігі шектеулі, т.б.). Қызмет түрі мен саласы (сауда, өнеркәсіп, құрылыс, көлік, т.б.). Мөлшері (қызмет ауқымы, персонал саны, сату көлемі, т.б.)
Күнделікті ж/е ұзақ мерзімді мақсаттар	Қосымша қаржы ресурстарын  тарту. Инвестициялық бағдарламаны жүзеге асыру. Нарықтағы бәсекелестік ұстанымды  бекіту.
Қызметтің ерекшеліктері	Өнеркәсіптік (технологиялық  құрылым, ресурстарды пайдалану). Сауда (жабдықтау және өткізуді ұйымдастыру, есептесудің түрлері  мен жүйесі, сатып алушылармен  өзара байланыс). Қаржылық (банктермен және басқа  қаржы институттарымен өзара  байланыс, салық жүйесімен байланыс). Басқару (құрылым, меншікпен  тәуелсіз болу, олардың алдында есеп  беру, техникалық қамтамасыз ету,оның ішінде компьютер техникасы).
Кадрлық қамта-масыз ету	Персоналдың біліктілік деңгейі (тәжірибесі, машығы,алдында тұрған мақсаттар мен мәселелерді түсіну деңгейі, оларды шешу қабілеті).
Шаруашылық ахуалы (жағдайы)	Инфрақұрылымдық нарықтың дамуы, шаруашылық, салық және бухгалтерлік заңнамалардың жағдайы, инвестициялық  климаттың қолайлылығы, т.б.

   

1.2. Есеп саясатының техникалық аспектілері

Ұйым шеңберінде іске асырылатын есеп саясатын жасау мен қалыптастыру төмендегі сабақтастық кезеңдерден  тұрады:

• арнайы комиссия құрылып, мұның мақсаты мен атқаратын міндеті;
• есеп жүргізудің жаңа әдістері айқындалып, бухгалтерлік есеп стандарттары мен принциптері талаптарына жауап беретін    мазмұнда    ұйым басшысының бұйрығы щығарылады;
• есеп саясатын қалыптастырудың кезеңдік шаралары, қажетті   құжаттар   мен   есеп   объектілерінің  тізімі жасалынады;
• есеп объектілерінде қолданылатын әдістер мен тәсілдерді таңдап алу, бұлардың қысқаша мазмұнын өкілетті органдарға хабарлау мен келістіру шаралары белгіленеді.