Жарғылық капитал

Жарғылық  капитал

Қазақстан Республикасының заңына сәйкес кәсіпорындар өзінің құрылуы барысында, яғни шаруашылық қызметпен айналысу үшін белгілі  бір мөлшерде мүліктерге ие болуы  тиіс. Осы жоғарыда аталған мүліктердің  ақшалай өлшемге айналдырылғандағы  жиынтығы ұйымның меншікті капиталы болып саналады. Кәсіпорын алғашқы құрылған кезде оның капиталы Қазақстан Республикасы заңында қаралған мөлшерден кем болмауы тиіс және де ол сол ұйымның құрылтайшыларының, акционерлерінің ақшалай, заттай және басқадай түрде қоғамға қосқан үлестерінен құралады. Бұл сома, яғни кәсіпорынның капиталы осы ұйымның қызметі барысында тапқан таза табысы және басқа да көздерден, тегін түскен мүліктер мен ақшалай қаржылар есебінен өсіп отырады. Жалпы кәсіпорынның есебін жүргізу барысында жұмыс істеп тұрған, қызмет атқарушы яғни қолданыстағы капиталы және оның құрамы мен құрылымы бухгалтерлік баланстың активінде көрсетілсе, ол капиталдың қаржыландыру көздері баланстың пассивінде көрсетіледі.

Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексте шаруашылық серіктестікті қалыптастыру, құқық және міндеттерінің тәртібі анықталған. Азаматтық кодекстің 58-бабында шаруашылық серіктестігі жарғылық капитал құрылтайшыларының үлесіне бөлінген коммерциялық ұйым ретінде сипатталады, ал өзінің қызмет процесінде жасаған, жинаған немесе құрған мүлік жеке меншігіне жатады. Шаруашылық серіктестіктің жарғылық капиталындағы салым ақшаға ақшалай қаражат, құнды қағаздар, заттар, мүліктік құқық, оның ішінде ақыл-ой меншігі және басқа нәрселер жатуы мүмкін.

Жарғылық  капитал – «жарғы» деген сөзден алынған – ұғымды анықтайтын ережелердің жиынтығы, белгілі бір ұйымның атқаратын қызметінің тіртібі, немесе актив құндарының екінші жағынан көрінуі, яғни жарғылық қорға салынған активтердің жалған және номиналдық құны.

Әр бір  шаруашылық жүргізуші субъектіні құру үшін құрылтайшылық құжаттары болуы керек, бұл құжаттың ең негізгісі Жарғы болып табылады. Құрылтайшылық құжаттар нотариалдық тұрғыда расталып, заң органдарында мемлекеттік тіркеуден өтеді. Жарғыда субъект серіктестік құрылтайшыларының салым ақшаларынан тұратын жарғылық капиталды жариялайды. Салым ақшаны бағалау тараптардың келісімі бойынша жүргізіледі және тәуелсіз аудиторлық тексеруге жатады.

Ол акцияларды орналастырудың немесе сатудың, жеке капиталын  салудың, мемлекеттің қаражаттарының, материалдық емес активтердің және басқа да мүліктердің немесе мүліктік құқықтарының есебінен құрылады. Сонымен қоса, жарғылық капитал жаңадан құрылған заңды тұлғалар өз қызметін бастау үшін бастапқы материалдық базасы болып та табылады, ол құрылтайшылардың (акционерлердің, қатысушылардың) қатысу үлесін және кепілдік сипатын анықтайды.

Шаруашылық  серіктестіктердің жарғылық капиталына салынатын салымдары, ақша да, бағалы қағаздар да, мүлік те, мүліктік құқық  та және басқа да мүліктер (интеллектуалдық  қызметтің нәтижесіне берілген құқын да қоса алғанда) болуы мүмкін. 

Құрылтайшылардың (қатысушылардың) жарлық капиталына натуралды  нысанда салынатын салымдары  немесе барлық құрылтайшылардың келісімі бойынша немесе барлық құрылтайшылардың жалпы жиналысының шешімі бойынша мүліктік құқықғы ақшалай нысанда бағаланады. Осындай салымдардың құнының сомасы жиырма мың айлық есептік көрсеткіштен асып түсуі керек., бірақ сол бағалауды тәуелсіз эксперт (бағалаушы) қуаттауы керек.

Шаруашылық  жүргізуші субъектілер қайта тіркелген кезде қатысушылардың ақшалай салымыдары бухгалтерлік құжаттармен не болмаса аудиторлық есеп берулерімен қуатталып бағалануы мүмкін.

Осындай бағалау кезеңінен бастап, бес  жыл бойы шаруашылық жүргізуші субъектілердің құрылтайшылары (қатысушылары) өздері қосқан сомаларының шегінен артық бағаланған салымдарына субъекті кредиторларының алдында бірлесіп жауап береді.

Егер  де салым ретінде субъектіге мүлікті  пайдалану құқы берілсе, онда бұл  салым үшін төленетін төлемнің мөлшері, құрылтайшылардың құжаттарында көрсетілген барлық мерзімі үшін есептелген сомадан анықталады.

Мүліктік  құқы жоқ және басқа да материалдық  емес игіліктерді жеке салым ретінде  жасауға рұқсат етілмейді, сондай-ақ қатысушылар серіктестікке бір  – бірінің қарызын өзара есептесуге жатқызуына болмайды.

Қосымша және жауапкершілігі шектелген серіктестіктердің  жарғылық капиталының бастапқы мөлшері  құрылтайшылардың салым сомасына тең  болады және құжаттарын мемлекеттік  тіркеуден өту үшін берген күнінде, оның мөлшері жүз айлық есепті көрсеткіштен кем болмауы керек.

Аталған серіктестіктер тіркеуге дейін өздерінің  жарғылық капиталының жалпы сомасының 25%-тей мөлшерінде соманы төлеуге  міндетті. Бірақ ол жарғылық капиталының  минималды сомасынан кем болмауы  керек. Жалпы жиналыстың шешімімен  бекітілген мерзімде серіктестіктің барлық қтаысушылары жарғылық капиталына берешегін толығымен өтеуі тиіс.

Ол мезгіл серіктестіктің тіркелген күнінен  бастап саналады және ол бір жылдан аспауы керек. Егерде серіктестіктердің  қатысушылары белгіленген мерзімде өз үлестері бойынша міндеттемесін орындамаса, онда қатысушылар өзінің есебінен бермеген үлесінің бір бөлігін қосуы керек, болмаса олардың жарғылық капиталы қосатын үлесіне дейін азайтылады.

Акционерлік қоғамның жарияланған жарғылық капиталының  мөлшері бірыңғай валюта көрсетілген барлық шығарылған акцияның номиналды (атаулы) құнына тең болады. Қоғам өзінің шығады деп жариялап қойған акцияларының барлығын немесе тек бір бөлігін ғана шығаруы және орналастыруы мүмкін. Ол жағдайда жабық акционерлік қоғамы мемлекеттік тіркеуден өтпес бұрын жарияланған жарғылық капиталының толық төленуін қарастырады. Ашық акционерлік қоғамы өзінің жарияланған жарғылық капиталының кем дегенде 25% тіркеместен бұрын төленуі тиіс.

Жарияланған жарғылық капиталының минималды  көлемі ашық акционерлік қоғамы үшін – бес мың минималды есептік көрсеткіш, ал жабық қоғам үшін – жүз минималды есептік көрсеткіш құрайды.

Акционерлердің  жалпы жиналысында анықталған әрі  жарияланған санының шегінде  акцияны шығарудың жағдайы, мерзімі, саны директорлар Кеңесінің шешімімен  белгіленеді.

Қоғамның  шығарылған (төленген) жарғылық капиталының  деңгейі шығарылатын акцияның номиналдық (атаулы) құнына тең болады. Шығарылған (төленген) жарғылық капитал жаңадан  шығарылған немесе сатып алынған  және жойылған акцияларына сәйкес өзгеруі  мүмкін. Бұл жерде шығарылған акцияның номиналды құнының жиынтық сомасы әрбір қоғам типіне белгіленген минималды деңгейден төмен болмауы керек.

Қоғамның  жарияланған жарғылық капиталы түгелдей төленіп және орналастырылып біткен соң ғана, ұлғайтуға рұқсат беріледі; жарияланған капитал мен шығарылған капиталдың арасында айырмасы болса, онда сол сомаға жарғылық капитал азайтылады.

Жарияланған жарғылық капиталын ұлғайту және азайту туралы шешім акционерлердің жалпы жиналысында қабылданады, бірақ оларды минималды деңгейден төмендетуге рұқсат етілмейді.

 Барлық  кредиторларға кем дегенде 30 күн  бұрын хабарланған соң, жарияланған  жарғылық капиталын азайтуға  рұқсат етіледі. Бұл жағдайда  кредиторлар өзінің алашағын  толық деңгейде, әрі тез арада  талап етуге құқылы.

Қоғам акциялары жай және айрықша болып келеді.

Заңға сәйкес акциялар акционерлердің келесі құқықтарын қанағаттандырады:

-дивидендтер  алуын;

-қоғамды  басқаруына қатысуын;

қоғам жойылғаннан кейін одан қалған мүлікті  бөлісуге қатыса алатындығын.

Қоғам тек иесі жазулы (атаулы) акцияны шығаруға құқы бар. Иесі жазулы (атаулы) акцияның қозғалысы, яғни акцияның өз ұстаушысын ауыстыру, қатаң тәртіпте арнайы құжатта – акционерлік қоғамның акционерлерінің тізімінде белгіленеді. Иесі жазулы (атаулы) акцияның құқын, тек тізімге енгендер ғана пайдалана алады.

Жарғылық  капиталдың қолда бары және қозғалысы 501-ші «Жай акциялар», 502-ші «Айрықша бар  акциялар», 503-ші «Қосқан үлестер  мен жарналар» шоттары енетін 50-ші «Жарғылық капиталы» деген  шоттар бөлімшесінде жүргізіледі.

50-ші  «Жарғылық капитал» бөлімшесінің шоттары бойынша қалдығы, оның құрылтай құжаттарында көрсетілген жарғылық капиталының мөлшеріне сәйкес келуі керек. 50-ші бөлімшенің шоттары бойынша жазу жарғылық капиталдың белгіленген тәртібі болйынша жүреді, олардың ұлғайған немесе азайған жағдайында құрылтай құжаттарында да тиісті өзгерістер енгізіледі.

50-ші  «Жарғылық капитал» бөлімшесінің  шоттары бойынша операцияларын  қарастырайық.

501-ші  «Жай акциялар», 502-ші «Айрықшылығы  бар акциялар» шоттарының кредиті  бойынша акционерлік қоғамның жарғылық капиталына салынатын салымдары бойынша қатысушылардың қарыз сомасы көрініс табады, ал ол 511-ші «Төленбеген капитал» шотымен корреспонденцияланады.

Шығарылған  акциялардың (салымдардың) немесе жарналардың  номиналдық құны төленсе, онда ол: 431, 432, 441, 451, 452 дебеті бойынша және 511 шоттың кредиті бойынша көрініс табады.