Никколо Макиавелли және Макиавеллизм

      Мемлекет  формаларының  бұлайша алмасуын  Макиавелли күштер арақатынасының нәтижесі деп есептейді. Ол мемлекеттік формалардың  ең тұрақтысы және сыртқы қауіп төнген шақта диктаторлық биліктің енгізілуін жақтаған ежелгі  Рим тарихынан мысалдар келтіреді және бейімдеп қолдануды ұсынады.

      Макиавелли  тарихқа орта ғасырлық саяси-құқықтық  түсінікті өзгертуші, Қайт өрлеудің саяси доктринасын жасаушы ретінде енді. Оның ілімі саяси ғылымның одан кейінгі  дамуына орасан зор ықпал етті. Италия ойшылының еңбектері  саяси даналық пен саяси тәжірибенің өзінен кейінгі дәуірге  жинақтаған энциклопедиясы. 

      Макиавеллидің мемлекеттік қызмет атқарған  кезеңінің  тағы бір маңызды  сәті болды. 1502 ж республикада мемлекет басшысының билігі күшейе түсті. Әр ай сайын ауыстырылған әділеттілік гонфаньерлері орнына ғұмыр бойы болатын гонфалоньерлері орнына ғұмыр бойы болатын гонфалоньер қызметі белгіленеді. Осыдан аз бұрын  Макиавеллимен бірге дипломатиялық  сапардың біріне қатысушы, тамаша шешен бірақ қандай да бір басқа да талантты  бола қоймағын Пьеро Содерини гонфалоньер болды. Макиавилли саяст мәселелерінде сұңғыла саясаткер, талантты стратег әріт тактик ретінде кейінен мемлекет басшысына недәуір  ықпалы болып оның тұрақты кеңесшісі  және ондаған жылдар бойы  оның оң қолы болып қала береді. Макиавеллидің осы ерекше жағдайы оның жауапкершілігін артырып, мемлекет қызметінің  теориясы мен тәжірибесі мәселелерін  мұқият ойлана-толғана шешуге итермеледі. ¹(Рутенбург В.И. Жизнь и творчество Никколо Макьявелли. С. 357.)

      Мәселені  оқшаулай отырып шешу және оның иманенттік  мәнін ашып көрсету шеберлігі  ешкімде болған емес. Оның кейбір қисынды  операцияларының  батылдығы өзінің замандастарын  ғана емес, сонымен бірге  ендігі жерде  көптеген ғасыр бойы  иезуит-тердің  ашу-ызасын келтіріп, мораль айтушыларды  азапқа салды және  буржуазиялық ғалымдардың  жүйкесін тоздырды. ⁶  Макиавелли өзінің саясат туралы  пайымдауларында  қоғамдық пікірдің, қоғамдық сананың  таптаурындарының, апологетиканың саяси дәстүрлерінің  және биліктің  мақсаттыры мен іс-әрекеттерін  бүркелемеудің  «гравитациялық өрісінен» шығандай шығып, адамдардың қылықтарын өз атымен атап, олардың алдында тұрған мақсаттарын, олардың көздеген мүдделерін нақты анықтай алды. Макиавеллиді он бес жылдай  іс жүзінде саяси енжарлық  қызметке  Медичидің тартуы тағдырдың қаруы болды-тарих үшін Макиавеллидің, әлбетте, әдеби шығармалары, теориялық қорытындылары  мен көкірек-көзінің оянуы аса маңызды болды. Оның бұрынғы буырқанған саяси мансабының  бәрі осыларға  әзірлеуге арналмады ма екен? Іс жүзіндегі саяси енжарлығы мен әдеби белсенділігінің осы жылдарында  ол «Патша», «Тит Ливийдің бірінші онкүндігіне арналған пайымдаулары», «Мандрагора» комедиясы, «Соғыс өнері туралы» ғақлиясы, «Флоренция тарихы» шығармасы сияқты  және басқа да  бірқатар шығармаларын жазды.

      Макиавелли  «Патшаға» («Князьге») «Тит Ливийдің бірінші  онкүндігіне арналған пайымдауларымен» жұмысына үзіліс жасай отырып, кіріскені белгілі. Бұдан осы аса көрнекті екі шығарманың тығыз байланысы айқын аңғарылады. Алайда егер «Пайымдауларда» Макиавеллидің саяси-құқықтық теориясы неғұрлым жүйелі түрде көрінсе, ал «Патшада» ой желісі ең алдымен мемлекет басшысының  рөліне және мүмкіндік шегінде оның саяси даму барысына, ықпалына, тарихқа шоғырландырады. «Пайымдаулар» секілді «Патша» автор қайтыс болғаннан кейін 1532 жылы Флоренция мен Римде жарияланған.

      Макиавеллидің  шығармашылығына  әдетте тыс көзқарас оның «Князьге», «Флоренция тарихына» және басқа да шығармаларына XVI ғасырдың бас кезінің өзінде-ақ көрінген сирек ұшырасатын  қарама-қайшы көзқарас мысалынан айқын аңғарылады. Егер 1520 ж. «Флоренция тарихы» кардинал Джулио Медичидің тапсырысы бойынша жазылса, ал 1532 ж «Князь» оның мақұлдауымен  басылып шықса, онда жиырма жыл өткен соң папа VI Павел Макиавеллидің шығармашылығын «әдепсіз және содырлы» деп жазғырады. 1559 жылы Италия ойшылының шығармалары тыйым салынған кітаптар индексіне енгізіледі рас, бұдан кейін де олар  баспагерлер үшін үлкен тәуекел бола отырып, басылым орнын алдарқата көрсетіп одан әрі  шығарыла берді.

      Саяси және  құқықтық ой тарихында, әдетте аса көрнекті ілімдер тарихтың аумалы-төкпелі  дәуірлерінде  туады. Бұрынғы дәуір аяқталып, оны толықтай  ой сарабына  салудың, қорытындылар шығарудың объективті мүмкіндіктері пайда болды. Сонымен бірге жаңа қоғамның  нобайы тұлғаланып, оған ой жіберу көкейтесті мәселеге айналады. Уақыт серпіні, қоғамдық сана  мен қоғамдық  қатынастардың қайтадан қалыптасуы көптеген бұрынғы  таптаурын сарынның  күйреуіне, құндылықтарды қайта бағалауға, қоғамдық сананың тарихи басымдылықтарының орнын ауыстыруына әкеп соқтырады. Қайта өрлеу нақ осындай дәуір болды-ортағасырлық  дамудың «қорытындыларын шығару», көне дәуірді қайта  ой елегінен өткізу және  жаңа тарихи көкжиектерді ұғыну уақыты болды. «Патшаны» Макиавелли дәуірі алдындағы  және өз заманындағы  Италияның тарихи  оқиғаларының тікелей  әсерімен оқу керек,-деп жазды Гегель,-сонда бұл шығарма өзінің  міндетін ақтап қана қоймай, сонымен бірге ол біздің  көз алдымызда асқақ та ізгілікті  бағыттағы шынайы  саяси ақыл-ойдың шын мәніндегі  тарихи ұлы туындысы болады.  ³ (Гегель Г.В. Конституция Германии // Гегель Г.В. Ф. Политические произведения. Памятника философской мысли. М., 1978. С.152.)  

      Макиавеллидің  мемлекеттік қызметте  алған тәжірибесі, оның заманындағы көптеген оқиғалардың  өмір сахнасынан тыс «сценарийлерін», олардың «сценаристерін», «режиссерлерін», алғашқы рөлдерін «орындаушыларын» және қозғалыстың тетіктері мен басты  серпінін әр алуан  саяси-құқықтық құбылыстардың  және үрдістердің дамуын білуі оған саяси-құқықтық  ойдың інжу-маржандарын  жасауға көмектесті.

      Макиавеллидің  көзқарасы тұрғысынан  саясат   саласы-әр түрлі күштердің билік, күресінің оны ұстап тұру мен пайдалану жолындағы  күрес саласы. Мұнда әр алуан күштердің аса көп күштері мен мейілінше жақсы айла-шаралары жеңіп шығады, имандылық саяси күштердің  мақсаттарына бағынады,-қалай болғанда да, имандылық пен саясат олардың тікелей ара қатынасына ғана емес, сонымен бірге бірқатар басқа да сәттер мен факторларға байланысты болады.

      Макиавелли  былай деп ойлайды: мемлекеттік  билік-жекелеген адамдардың қандай да  бір дәрежеге имандылық түсініктері мен құндылықтарынан  және адамзат түсініктерінен  жоғары және оқшау тұрған нәрсе емес. Саясат пен билік саласы –бұл күрестің ерекше заңдары, дұшпанды жою заңдары қолданылатын, мақсатқа қол жеткізу үшін  барлық құралдар пайдаланылатын орта.  Макиавелли бұл идеяны өзінің тарихты зерттеуінің  жеке тәжірибесінен алып отыр. Өзінің объективтілігіне  кәміл сенімді байқаушы ретінде, ол атап айтқанда  өзі байқайтын осы сала екеніне  көзі әбден жетті.

      Саясат  саласы туралы Макиавеллидің ой-пікірлерінде бірқатар жәйттарды  айырып айтқан жөн: байқаушы және зерттеуші ретінде оның саясат теориясы  мен практикасын  зерделеуінен және білімінен шығаратын қорытындыларын, саяси қайраткердің кеңесшісі ретіндегі, тәжірибелі саясаткер  ретіндегі оның ұсынымдарын, оның жеке басының сүйкімділігін, мақсат-мұраттарын, саясат саласындағы  қайсыбір заңдылықтар мен фактілерге көзқарасын бөліп айтуға болды. Макиавеллиден кейін тарихта «макиавкллишілдік» термині орнықты, оның мәні мақсат құралы анықтайды деген ұғымды танитын саясатты білдіреді. Алайда бұл макиавеллишілдікті және Макиавеллидің өзінің сенімін, әсте де теңестіруге бола қоймас. Саясат пен заңнаманың қайсыбір мәселелерін айта отырып, объективті байқаушы ретінде, саясат тарихын сипаттай отырып, ол бірде былай деген еді: оның саясат саласындағы қортындылары-бұл оның субъективті ниеті мен мұраттары емес, керісінше объективтік шындықтың белгілерін айқындау. Ол өзінің мұраттары мен нақты саяси тәжірибені теңестіруді  атап көрсетпейді. Макиавелли былай деп ойлайды: оның саясатты ұғынуы-дәл де объективті, саясаи тәжірибеге барабар ұғыну. Ол мемлекет  қайраткерлеріне кеңес берген кезде, оларға саяаст заңдарымен жүруді ұсынады.

      Макиавеллидің шығармаларында әртүрлі  саяси қайраткерлердің  жалғандығын, екіжүзділігін   және зұлымдығын ашып көрсету сарыны аңғарылады. Дегенмен де, оның іс жүзіндегі саясатты және оның өзінің мұраттарын байқауларынан Макиавеллидің кеңестері мен қорытындыларының сәйкес келу мүмкіндігін толықтай теріске шығармаған жөн, алайда оған тағы да ескерту  жасамаса болмайды. ⁴(Гегель Г.В. Ф. Көрсет., шығ.С. 151). Әйгілі флоренциялықтың шығармашылығында күні өткен феодалдық саясатты, бұзылған имандылық және  рухани құндылықтарын, феодалдық  қоғамның құқықтық жүйесін сынау сарыны, сондай-ақ шындыққа қол жеткізуде сол заманның көп қабатты  шекарасын ашуға ынталы ұмтылысы мен саясат пен заңнама саласының ортақ заңдылықтарын ашып көрсетуі болуы да мүмкін. Егер қандай да бір мақсатты  ол сөзсіз ақтайтын  құрал деп есептеген болса, онда бұл-көптеген бытыраңқы  князьдықтарды біріктірген біртұтас Италия мемлекетін құру болар еді.

      Макиавелли  дұшпандармен күресудің екі тәсіліне: заңмен және күш қолдану арқылы  күресуге кеңес береді. Бірінші тәсілді  ол табиғатынан заңды басшылыққа алуға икемді адамға тән деп есептейді. Бірақ патша-бұл ерекше адам. Ерекше дхармадан бастау алатын көне үнді аңыз-ертегісіндей, мемлекет басшылары өздерінің қарапайым бодандарынан өзгеше болады, Макиавелли қоғамның тұрмысын ұйымдастыратын және ол үшін жауапты болатын мемлекет  басшыларының  ерекше құқықтарын, мәртебесін танитын.

      Макиавеллидің ойынша, патша аңға тән болатын екінші тәсілді-заңдарды шығару жеткіліксіз болған кезде, күш қолдану мен мәжбүрлеу шараларын пайдалана алады. Осыдан келіп, ұлы флоренциялық билеуші өзінің  бойына табиғат пен адамның, сондай-ақ аңның қасиететрін дарыта алуға тиіс деп кеңес береді. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Қорытынды

      Макиавелли  орта ғасырлық  саяси-құқықтық тап-таурындар мен құндылықтардың тас-талқанын шығарушы болды, шынтуайтында  Қайта өрлеу дәуірінің саяси доктринасын жасап, саясат ғылымының бұдан кейінгі дамуына орасан зор ықпал етті.

      Италия  ойшылының  шығармалары- ол болашақ дәуір үшін жинақтаған саяси тәжірибе мен саяси даналықтың  әмбебап ілімі. Оның адам мен әлеуметтік топтардың мүдделері, әртүрлі саяси күштер мен мүдделердің күресі арқылы саяси құбылыстардың табиғаты мен серпінін  түсіндіру, оның саяси дамудың  ауық-ауық, тәртіп пен бей-берекетсіздік  дәуірлерінің мезгіл-мезгіл ауысып отыруын тануы; саясат саласын күрделі, сонымен бірге  мезгілде кездейсоқ және қоғамдық өмірдің  ішінара адамға  байланысты серпінді  жүйесі мен өзінің  заңдылықтары  әрекет ететін  салыстырмалы дербес жүйесі  сияқты саясат саласын қарастыруға ұмтылысы;  заңнаманың әлеуметтік  мүдделердің күрделі жүйесімен тығыз байланысын анықтау; нақты саясат пен мемлекеттік режимнің орнығуы  мен біртіндеп дамуы, билеушінің жеке өзінің  қадір-қасиеттері және т.б. мәнінде іс-жүзінде  қолданылуы арасындағы  көп жоспарлы оңтайлы  байланыстарды белгілеу сияқты  саяси-құқықтыұ салаға осындай көзқарасының  сипаттары- жаңа заманның  саяси ғылымының неғұрлым күрделі  құрылымдық – қызметтік мәністерінің  негізіне алынды.

      Макиавеллиді  елдің бүкіл тарихындағы атақты италиялықтардың бірі деп тегін  есептемейді. Оның шабытқа толы шығармалары  төрт жүз жыл өтсе де қызу жақтаушылары, сондай-ақ оған қарсыластары  бола тұра, өткір айтыстың мәселесіне айналған. 
 
 
 
 

Пайдаланған әдебиеттер.

1.Сатершинов Б., Сырымбетұлы Б., Мұхамедов М. Саяси-құқықтық ілімдер тарихы. Алматы,2005. 109-114.

2. Ударцев С.Ф.  Никколо Макиавелли. Алматы, 2003.

3.   Лейст О.Э. Учение Н. Макиавелли о государстве и политике // История политических и правовых учений // Ред. баск. О.Э. Лейст. М., 1997. С.129-139;

4. Чичерин Б.Н.  Томас Мор и Макиавелли // Политические мыслители древнего и нового мира. Сер. «Мир культуры, истории и философии». СПб., 1999. С.109-129;

5. Мамут Л.С.  Новая наука о политике. Н. Макиавелли // История политических и правовых  учений. Краткий учебный курс. / Жалпы  ред. баск., В.С. Нерсесянц. М., 2000.С.78-84;

6. Барисов Л.П.  История политических и правовых  учений: Учебное пособие. М., 2000. С. 67-69;

7. Ударцев С.Ф.  Политические и правовые взгляды  Никколо Макиавелли // В кн.: Макиавелли  Никколо. Государь. Алматы. 2001. С. 5-56;

8. Чанышев А.А.  История политических  учений. Классическая  западная  традиция. М., 2001. С. 207-225; История политико-правовых учений; жоғарғы оқу орындарына  арналған оқу құралы. Ред. басқарғ. А. Н. Хорошилов. М., 2001. С. 74-79;

9. Баскин Ю.Я.  Никколо Макиавелли // В кн.: История  политических  и правовых учений: Дәрістер конспектісі. СПб, 2001. С. 22-24;

10. Козлихин И.Ю.  История политических и правовых  учений. Новое время: от Макиавелли  до Канта. Курс лекций. Изд. 2-е,  доп. СПб., С. 7-26.